ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ DOKTORA TEZİ Elif BOZDOĞAN KENTSEL ATIK SULARIN YAPAY SULAK ALANDA ARITILMASI VE AÇIK YEŞİL ALAN SULAMALARINDA KULLANILABİLME OLANAKLARININ ARAŞTIRILMASI PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI ADANA, 2009

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ KENTSEL ATIK SULARIN YAPAY SULAK ALANDA ARITILMASI VE AÇIK YEŞİL ALAN SULAMALARINDA KULLANILABİLME OLANAKLARININ ARAŞTIRILMASI Elif BOZDOĞAN DOKTORA TEZİ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Bu Tez.../.../... Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza: İmza: İmza: Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT Prof.Dr. Rıza KANBER Prof.Dr. K. Tuluhan YILMAZ DANIŞMAN ÜYE ÜYE İmza: Prof. Dr. Tanay BİRİŞÇİ YILDIRIM ÜYE İmza: Prof. Dr. Muzaffer YÜCEL ÜYE Bu tez Enstitümüz Peyzaj Mimarlığı Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu çalışma Çukurova Üniversitesi Araştırma Projesi Birimi tarafından desteklenmiştir. Proje No: ZF/2006/D5 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ DOKTORA TEZİ KENTSEL ATIK SULARIN YAPAY SULAK ALANDA ARITILMASI VE AÇIK YEŞİL ALAN SULAMALARINDA KULLANILABİLME OLANAKLARININ ARAŞTIRILMASI Elif BOZDOĞAN ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ PEYZAJ MİMARLIĞI ANABİLİM DALI Danışman : Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT Yıl : 2009, Sayfa: 232 Jüri : Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT Prof. Dr. Rıza KANBER Prof. Dr. K.Tuluhan YILMAZ Prof. Dr. Tanay BİRİŞÇİ YILDIRIM Prof. Dr. Muzaffer YÜCEL Çalışma ile Karaisalı ilçesi kentsel atık suyunun yapay sulak alanda arıtılması ve arıtılan bu suyun kentsel alanda sulama suyu olarak kullanımı hedeflenmiştir. Typha latifolia kullanılarak oluşturulmuş yapay sulak alanda sisteme giren atık su ile arıtılmış atık suyun kalite kriterleri yıl boyu düzenli olarak izlenmiştir. Sulama suyu olarak kullanıma yönelik denemelerde Cynodon dactylon (alan ve saksı), Jacaranda mimosifolia (alan), Platanus orientalis (alan ve saksı) ve Nerium oleander (alan ve saksı) yetiştirilen bitki türleridir. Çalışmada, yapay sulak alandan çıkan arıtılmış atık suda BOİ, KOİ, AKM ve ph deşarj standartlarına uygun olarak elde edilmiştir. Mikrobiyal giderim çok yüksek olmasına rağmen tarımsal alanda sulama suyu olarak kullanıma uygun değildir. Sulama suyu kriterleri bakımından da farklı sınıflarda su ortaya çıkmasına rağmen genel olarak 3. sınıf sulama suyu olarak kabul edilmiştir. Arıtılmış atık su ile sulama özellikle çim alan (C. dactylon) kalitesi üzerine olumlu etki yapmıştır. En olumsuz etkilenme J. mimosifolia türünde gerçekleşmiştir. P. orientalis ve N. oleander de orta düzeyde bir gelişme elde edilmiştir. Arıtılmış atık su yeşil alanlar ile fidanlıklarda sulamada kullanılabilir niteliktedir. Bir kişinin ürettiği arıtılmış atık su ile sulanabilecek yeşil alan miktarı her gün 1 saat sulama koşullarında m 2 arasındadır. Arıtılmış atık su uygulaması 2 yıl sonunda toprakta ciddi düzeyde bir kirlilik etmeni oluşturmamıştır. Anahtar Kelimeler: Kentsel Atık Su, Yapay Sulak Alan, Yeniden Kullanım, Damla Sulama Sistemi. I

4 ABSTRACT PHd THESIS TREATMENT OF URBAN WASTEWATER IN CONSTRUCTED WETLAND AND INVESTIGATE THE REUSE POSSIBILITIES AS IRRIGATION WATER AT URBAN AREA. Elif BOZDOĞAN UNIVERSITY OF ÇUKUROVA INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES DEPARTMENT OF LANDSCAPE ARCHITECTURE Supervisor : Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT Year : 2009, Pages: 232 Jury : Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT Prof. Dr. Rıza KANBER Prof. Dr. K.Tuluhan YILMAZ Prof. Dr. Tanay BİRİŞÇİ YILDIRIM Prof. Dr. Muzaffer YÜCEL In the study, it was aimed that treatment of urban wastewater of Karaisalı in this constructed wetland and reuse of this water as irrigation water at urban area. Constructed wetland was designed with Typha latifolia Influent and effluent water were monitored regularly during the study. Irrigation experiments were conducted in field and pot with Cynodon dactylon (in field and pot), Jacaranda mimosifolia (in field), Platanus orientalis (in field and pot) and Nerium oleander (in field and pot). In the study, treated water is suitable for discharge standarts for BOD, COD, TSS and ph. Inspite of microbiological treatment is very high, treated water is not suitable for using as irrigation water for agricultural purposes. In the study third class irrigation water was obtained. Plant growth and quality had possitive effect from irrigation with treated water. Positive effect on turf grass quality supplied with irrigation water. Negative effects are occured at J. mimosifolia. Medium growth is occured for P. orientalis and N. oleander. Treated water can used for green areas and nurseries with irrigation purpose. Quantity of open green area that is irrigate with treated wastewater from a person is m 2 providing that irrigation 1 hour/day. Treated water application is not a pollution source for soil. Key Words: Urban Wastewater, Constructed Wetland, Reuse, Drip Irrigation. II

5 TEŞEKKÜR Doktora çalışmam boyunca maddi-manevi yardımlarını ve bilgi desteğini hiçbir zaman esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Zerrin SÖĞÜT e teşekkürü bir borç bilirim. Aynı şekilde her zaman desteğini bildiğim değerli hocam Prof. Dr. Muzaffer YÜCEL e de sonsuz teşekkürler. Değerli hocalarım Prof. Dr. Rıza KANBER, Prof. Dr. K. Tuluhan YILMAZ ile Prof. Dr. Tanay BİRİŞÇİ YILDIRIM a değerli desteklerinden dolayı teşekkür ederim. Doktora çalışmamı sürdürebilmem konusunda desteklerini esirgemeyen hocalarım Prof. Dr. Atike NAZİK ve Prof. Dr. Kemal GÜRBÜZ e teşekkürlerimi sunarım. Değerli hocam Prof. Dr. Hamza EROL a da katkılarından dolayı teşekkürü bir borç bilirim. Bugüne kadar maddi ve manevi destekleri ile yürekleri ile hep yanımda olan, derdimde, üzüntümde ve sevincimde beni yalnız bırakmayan aileme sonsuz sevgi ve teşekkürler. Deneme alanımın tahsisi ve kurulum aşamalarında her türlü desteklerini gördüğüm Karaisalı Belediye Başkanı H. Hüseyin KUŞÇU başta olmak üzere tüm belediye personeline teşekkürü bir borç bilirim. Tezimin her aşamasında benden yardımlarını esirgemeyen sevgili dostlarım Peyzaj Yüksek Mimarı Sema GÜLER e, Peyzaj Yüksek Mimarı Gülbin ÇETİNKALE ye ve Peyzaj Mimarı Hakan İLHAN a çok teşekkür ederim. Analizlerim konusunda en önemli desteği veren Ekosistem Çevre Analiz Laboratuarları sahibi Sayın S. Özhan GEDİK e ve tüm personele teşekkür ederim. Deneme alanımın kurulmasından bugüne kadar en büyük desteği gördüğüm sevgili öğrencilerim Hasan YILMAZ, Adem KASAP, Ali COŞGUNOĞLU, Mustafa ÖZCAN, İsa SONER, Barış KARADAVUT, Neslihan KARATAŞ ve Azize NOHUT a da çok teşekkür ederim. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV ÇİZELGELER DİZİNİ... VI ŞEKİLLER DİZİNİ... XII SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ... XX 1. GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Yapay Sulak Alanlarla İlgili Çalışmalar Arıtılmış Atık Suyun Yeniden Kullanımı ile İlgili Çalışmalar Dünyada Belirli Kıta, Bölge ve Ülkeye Yönelik Çalışmalar Belirli Türlerin Sulanmasına Yönelik Çalışmalar MATERYAL VE METOT Materyal Araştırma Alanı Arıtım Sistemi Arıtım Havuzunda Kullanılan Bitkisel Materyal: Typha latifolia Alan ve Saksı Denemelerinde Kullanılan Bitkisel Materyal Arıtılmış Atık Suyun Kullanılacağı Sulama Sistemleri Bitkisel Materyalde Gözlem Parametreleri Yapay Sulak Alanda Diğer Bitki Türlerinin Teşhisi Su ve Toprak Örneklerinin Alımı ve Analize Hazırlık ve Analizler İklim Verileri İstatistiksel Analizler Metot ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Kentsel Atık Suyun Arıtılmasına Yönelik Bulgular Arıtım Havuzunda Bulunan Bitkisel Materyale Ait Bulgular Typha latifolia IV

7 Diğer Bitki Türleri Arıtılmış Atık Su ile Sulanan Bitkisel Materyale Ait Bulgular Cynodon dactylon Ayrık- Bermuda Çimi Jacaranda mimosifolia - Jakaranda Platanus orientalis - Doğu Çınarı Nerium oleander - Zakkum Toprak Analizine Ait Bulgular Değerlendirme Atık Su ile İlgili Değerlendirme Sulama ile İlgili Değerlendirme Atık Su Yönetim Planı ile İlgili Değerlendirmeler Toprak Kirliliği ile İlgili Değerlendirme SONUÇ VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 1.1. Çeşitli Yöntemlerle Arıtılmış Atık Suyun Kullanım Alanları... 1 Çizelge 1.2. Yapay Sulak Alanların Olumlu ve Olumsuz Yönleri... 4 Çizelge 1.3. Yüzey Altı Akışlı ve Yüzey Akışlı Yapay Sulak Alanların Özellikleri..4 Çizelge 1.4. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) nün Belirlediği Arıtılmış Atık Suyun Tarımda Kullanım Standartları... 5 Çizelge 1.5. Bazı Ülkelerde Atık Suyun Yeniden Kullanımı ve Yasal Düzenleme Varlığı.. 6 Çizelge 1.6. Ülkemizde Tamamlanmış ve Kurulma Aşamasındaki Bazı Yapay Sulak Alanlar... 7 Çizelge 1.7. Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları (2 Saatlik Kompozit Numune)... 8 Çizelge 1.8. Derin Deniz Deşarjı ve Atık Su Altyapı Tesislerine Deşarjında Öngörülen Atık Su Standartları... 9 Çizelge 1.9. Kentsel Atık Su Arıtma Tesislerinden İkincil ve İleri Arıtıma İlişkin Deşarj Limitleri... 9 Çizelge Yüzme ve Rekreasyon Amaçlı Kullanılan Suların Sağlaması Gereken Kalite Kriterleri Çizelge Sulama Sularının Sınıflandırılmasında Esas Sulama Suyu Kalite Parametreleri Çizelge Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ne Göre Türkiye de Atık Suların Tarımda Kullanımı Esas ve Teknik Sınırlamaları Çizelge Kıta İçi Su Kaynakları Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri.. 11 Çizelge 3.1. Deneme Alanı Topraklarındaki Bazı Nitelikler Çizelge 3.2. Bazaltik Tüfe Ait Bazı Nitelikler Çizelge 3.3. Denemelerde Kullanılan Bitki Türleri ve Kullanılan Miktarları Çizelge 3.4. Türlere Göre Bitkisel Materyalde Ele Alınan Gözlem Parametreleri. 52 VI

9 Çizelge 3.5. Karaisalı İlçesi ne Ait Uzun Yıllar ( ) ve Deneme Süresince Elde Edilen Bazı İklim Verileri Çizelge 3.6. Bitkisel Materyalde Alınan Veriler Çizelge 4.1. Yapay Sulak Alan Sisteminden 16 Ay Süreyle Çıkan Arıtılmış Atık Suyun Aylık Toplam Miktarları Çizelge 4.2. Karaisalı İlçesi Kentsel Atık Suyu ve Yapay Sulak Alanda Arıtılmış Atık Suda BOİ, KOİ ve AKM Değerlerindeki Değişimler 62 Çizelge 4.3. Deneme Süresince Kentsel ve Arıtılmış Atık Suda Mikrobiyolojik Yapı Çizelge 4.4. Deneme Süresince Atık Su, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Asitlik (ph) ve Elektriksel İletkenlik Değerleri Değişimleri Çizelge 4.5. Karaisalı İlçesi Kentsel Atık Su, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Sularının Sodyum, Kalsiyum ve Magnezyum İçerikleri. 76 Çizelge 4.6. Karaisalı İlçesi Atık, Arıtılmış ve Şebeke Suyunun Bikarbonat, Klorür ve Sülfat İçeriği Çizelge 4.7. Karaisalı İlçesi Atık, Arıtılmış ve Şebeke Suyu Kalıcı Sodyum Karbonat, Değişebilir Sodyum Yüzdesi ve Sodyum Adsorbsiyon Oranı.. 84 Çizelge 4.8. Karaisalı İlçesi Kentsel Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyundaki Besin Maddeleri ve Ağır Metal Miktarları Çizelge 4.9. Deneme Süresince Typha latifolia Türünde Bitki Boyu Değişimleri 92 Çizelge Typha latifolia Türünün Sürgün Sayısına Ait Veriler Çizelge Arıtım Havuzundaki Typha latifolia Türünde Sürgün Çaplarının Deneme Süresi İçindeki Gelişimi Çizelge Deneme Süresince Arıtım Havuzunda Görülen Türler, Görüldüğü Tarihler ve Typha latifolia Türüne Göre En Yüksek Örtülülük Düzeyleri Çizelge Saksı ve Alan Denemesinde Cynodon dactylon Türü ile Oluşturulan Çim Alandaki Örtülülük Ortalamaları Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Sürgün Sayıları. 112 VII

10 Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Elde Edilen Sürgün Çapı Ortalamaları Değişimleri Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Elde Edilen Stolon Sayısı Değerleri Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Oluşan Başak Sayıları. 119 Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Bitki Boyuna Etkileri. 129 Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Taç Çapına Etkileri 132 Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Gövde Çaplarına Etkileri Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Sürgün Sayısına Etkileri. 136 Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Sürgün Uzunluğuna Etkileri Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Taç İçindeki Yaprak Yoğunluğuna Etkileri 138 Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Yaprak Uzunluklarına Etkileri 139 Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Yaprak Renklerine Etkileri. 141 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Bitki Boyuna Etkileri. 144 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Taç Çapına Etkileri. 147 VIII

11 Çizelge Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Gövde Çaplarına Etkileri. 149 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Saksı Denemelerinde Gövde Çaplarına Etkileri. 152 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Sayısına Etkileri. 156 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Uzunluğuna Etkileri 158 Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Yaprak Yoğunluğuna Etkileri 160 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Uzunluğuna Etkileri Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Rengine Etkileri. 166 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Bitki Boyuna Etkileri. 170 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Taç Çapına Etkileri 173 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Sayısına Etkileri IX

12 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Çapına Etkileri Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Uzunluğuna Etkisi Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Uzunluğuna Etkisi Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Yoğunluğuna Etkisi Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Rengine Etkisi.188 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarında Alan ve Saksı Denemelerindeki Çiçeklenme Süreleri.191 Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Toprak Analizi Sonuçları Çizelge Karaisalı İlçesinde Oluşturulan Yüzey Altı Dikey Akışlı Yapay Sulak Alanda Atık Sudaki BOİ, KOİ, AKM, Toplam ve Fekal Koliform ve E. coli Giderim Oranları Çizelge Karaisalı İlçesinde Oluşturulan Yüzey Altı Dikey Akışlı Yapay Sulak Alanda Atık Sudaki Asitlik, Elektriksel İletkenlik, Değişebilir Sodyum Oranı, Sodyum Adsorbsiyon Oranı ve Kalıcı Sodyum Karbonat Giderimleri Çizelge Karaisalı İlçesinde Oluşturulan Yüzey Altı Dikey Akışlı Yapay Sulak Alanda Atık Sudaki Bikarbonat, Klorür ve Sülfat Giderimleri Çizelge Karaisalı İlçesinde Oluşturulan Yüzey Altı Dikey Akışlı Yapay Sulak Alanda Atık Sudaki Sodyum, Kalsiyum ve Magnezyum Giderimleri Çizelge Arıtılmış Atık Su Uygulamalarının Cynodon dactylon la Oluşmuş Çim Alan ve Saksıdaki Etkileri X

13 Çizelge Arıtılmış Atık Suyun Jacaranda mimosifolia, Platanus orientalis ve Nerium oleander Türleri ile Oluşturulan Alandaki Etkinlikleri Çizelge Arıtılmış Atık Su Uygulamalarının Saksıdaki Platanus orientalis ve Nerium oleander Türlerine Etkileri XI

14 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. Yapay Sulak Alan Sistemleri... 2 Şekil 1.2. Yapay Sulak Alan Örnekleri (Üstte), Sistemin Sağladığı Bazı Katkılara Örnekler (Altta).. 3 Şekil 1.3. Yüzey Altı Akışlı (Verdu/İspanya) (a) ve Yüzey Akışlı (Girona/İspanya) (b) Yapay Sulak Alan Örnekleri... 4 Şekil 3.1. Araştırma Alanının İlçedeki Konumu Şekil 3.2. Araştırma Alanının Genel Görünümü Şekil 3.3. Arıtım Sistemi İçindeki Çökeltme ve Atık Su Yönlendirme Birimi. 41 Şekil 3.4. Yapay Sulak Alanda Bazaltik Tüf ve Çakıl Katmanları Şekil 3.5. Arıtım Havuzu ve Atık Su Dağıtım Sistemi Şekil 3.6. Arıtılmış Atık Suyun Toplandığı Havuz ve Çadır İçin Oluşturulan Ahşap Konstrüksiyon Şekil 3.7. Typha latifolia nın Erkek ve Dişi Çiçekleri Şekil 3.8. Typha latifolia, Kumda Köklendirilen (üstte) ve Arıtım Havuzuna Dikilen Bireyleri (altta) Şekil 3.9. Cynodon dactylon, Genel Görünümü (üstte), Çiçek Başağı ve Tohumları Şekil Jacaranda mimosifolia, Çiçekli Görünümü, Meyveleri Şekil Platanus orientalis, Çiçek Salkımları (Eğirdir-Isparta) Şekil Nerium oleander in Genel Görünümü Şekil Yalın Kat Çiçekleri (solda) ve Meyvesi (sağda) Şekil Saksı (üstte) ve Alandaki (altta) Bitkileri Sulamak İçin Kurulan Damla Sulama Sistemleri Şekil Yöntem Akış Şeması Şekil Alan Denemesinde Bitkisel Materyalin Yerleşim Düzeni Şekil 4.1. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suyun Biyolojik Oksijen İhtiyacı (BOİ) Yılları Mevsimsel Durumu XII

15 Şekil 4.2. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suyun Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) Değerlerinin Yıllarındaki Mevsimsel Değişimleri Şekil 4.3. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suyunun Askıda Katı Madde (AKM) Değeri Mevsimsel Durumu Şekil 4.4. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suda Yıllarında Toplam Koliformun Mevsimsel Durumu Şekil 4.5. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suda Yılları Fekal Koliformun Mevsimsel Durumu Şekil 4.6. Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Suda Yılları E. coli Mevsimsel Durumu Şekil 4.7. Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yıllarında Mevsimsel EC Durumu Şekil 4.8. Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Sodyumun Mevsimsel Durumu Şekil 4.9. Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Kalsiyumun Mevsimsel Değişimi Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Magnezyum Mevsimsel Durumu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda a Ait Bikarbonatın Mevsimsel Durumu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Klorürün Mevsimsel Durumu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Sülfatın Mevsimsel Durumu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Kalıcı Sodyum Karbonat Mevsimsel Durumu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Değişebilir Sodyum Yüzdesinin Mevsimsel Durumu XIII

16 Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Sodyum Adsorpsiyon Oranı Mevsimsel Durumu 87 Şekil Arıtım Havuzuna Dikilen Typha latifolia Türünde 2008 Yılındaki Büyüme ve Gelişme Şekil Typha latifolia da 2009 Yılındaki Büyüme ve Gelişmeler Şekil Typha latifolia Türünün Arıtım Havuzunda Yıllarında Tarihlere Göre Boy Değişimleri Şekil Deneme Süresince Typha latifolia Türünde Bir Bitkideki Sürgün Sayısı Ortalamaları Değişimi Şekil Deneme Süresince Belirli Dönemlerde Typha latifolia da Oluşan Sürgünler Şekil Deneme Süresince Typha latifolia Türünde Sürgün Çapı Ortalamaları..97 Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Boyunca Görülen Graminae (Cynodon dactylon, Polypogon monspeliensis, Avena sterilis) Familyası Üyeleri 100 Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Euphorbiaceae (Euphorbia helioscopia, Mercurialis annua) Familyası Üyeleri Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Polygonaceae (Polygonum lapathifolium, P.equisetiforme, Rumex sp.) Familyası Üyeleri Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Compositae (Xanthium spinosum, Sonchus oleraceus, Anacyclus clavatus, Calendula arvensis) Familyası Üyeleri Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Amaranthaceae (Amaranthus retroflexus), Primulaceae (Anagallis arvensis), Boraginaceae (Heliotropium hirsutissimum) ve Chenopodiaceae (Chenopodium album) Familyası Üyeleri Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Cruciferae (Capsella bursa pastoris), Malvaceae (Lavatera cretica) ve Plantaginaceae (Plantago lanceolata) Familyası Üyeleri XIV

17 Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Portulacaceae (Portulaca oleraceae), Scrophulariaceae (Verbascum sinuatum) ve Solanaceae (Solanum nigrum) Familyası Üyeleri Şekil Deneme Süresince Alanda Cynodon dactylon Örtülülüğünün Değişimi Şekil Alan Denemelerinde Birinci ve İkinci Yıldaki Örtülülüklere Ait Görünümler Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Örtülülükteki Değişim Şekil Şebeke Suyu ve Arıtılmış Atık Su ile Sulanan Saksı İçerisindeki Örtülülükler Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Cynodon dactylon un Birim Alandaki Sürgün Sayısı Ortalamalarındaki Değişimler Şekil Deneme Süresince Saksılardaki Cynodon dactylon da Birim Alandaki Sürgün Sayısı Değişimleri Şekil Alan Denemelerinde Cynodon dactylon Sürgün Çaplarındaki Değişimler Şekil Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Sürgün Çaplarındaki Değişimler Şekil Alan Denemelerinde Cynodon dactylon Türündeki Stolon Sayıları. 118 Şekil Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türündeki Stolon Sayıları. 118 Şekil Alan Denemelerinde Cynodon dactylon da Oluşan Başak Sayıları Şekil Alandaki Cynodon dactylon Türünde Çiçek Başakları Şekil Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon da Başak Sayıları Şekil Saksılardaki Cynodon dactylon Türünde Başak Oluşumu Şekil Alandaki Cynodon dactylon Türü Yaprak Rengi Şekil Şebeke Suyu ve Arıtılmış Atık Su ile Sulanan Alanlarda Cynodon dactylon ile Oluşmuş Çim Alanda Görülen Renk Şekil Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Yaprak Renkleri. 125 Şekil Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu ile Sulanan Saksılarda Cynodon dactylon da Görülen Renkler. 125 Şekil Alan Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Yaprak Dokuları. 126 XV

18 Şekil Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu ile Sulanan Alanda Cynodon dactylon da Görülen Doku Şekil Saksıdaki Cynodon dactylon Türü Yaprak Dokusu Şekil Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu ile Sulanan Saksılarda Cynodon dactylon da Görülen Doku Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Deneme Süresince Bitki Boyu Değişimleri Şekil Deneme Alanında Jacaranda mimosifolia Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Deneme Süresince Taç Çapı Değişimleri Şekil Jacaranda mimosifolia da Toprak Hizasında Gövde Çapları Değişimi. 134 Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Gövde Ortasında Çap Değişimi. 135 Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Taç Altında Gövde Çapları Değişimi. 135 Şekil Jacaranda mimosifolia da Deneme Süresince Sürgün Sayıları Değişimi. 136 Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Sürgün Uzunlukları Değişimleri. 138 Şekil Jacaranda mimosifolia da Yaprak Yoğunlukları Değişimi. 139 Şekil Jacaranda mimosifolia da Oluşan Yaprak Uzunlukları Değişimleri. 140 Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Elde Edilen Yaprak Renkleri Değişimi. 141 Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünden Görünümler Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünden Görünümler Şekil Alan Denemesinde Deneme Süresince Platanus orientalis de Bitki Boyu Değişimleri 145 XVI

19 Şekil Saksı Denemesinde Platanus orientalis Türünde Bitki Boyu Değişimleri Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Taç Çapı Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Taç Çapı Değişimleri Şekil Alan Denemesinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Toprak Hizasındaki Gövde Çapı Değişimleri Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Gövde Ortası Çap Değişimleri Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis de Taç Altı Gövde Çapları Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Toprak Hizasındaki Gövde Çapları Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis de Orta Kısım Gövde Çapları Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Taç Altı Gövde Çapı Değişimleri Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Sürgün Sayıları Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Sürgün Sayıları. 157 Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Sürgün Uzunlukları Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Sürgün Uzunluğu Değişimi Şekil Platanus orientalis Türünün Alandaki Yaprak Yoğunluğu Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Yoğunluğu Değişimleri Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Yoğunluğu Değişimleri XVII

20 Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Uzunluğu Değişimleri Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Uzunluğu Değişimleri Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Yaprak Renkleri. 167 Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Rengi Değişimleri Şekil Alan Denemesinde Nerium oleander Türünden Görünümler Şekil Saksı Denemesinde Nerium oleander Türünden Görünümler Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Bitki Boyu Değişimleri Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Nerium oleander Türünde Bitki Boyu Değişimi Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Taç Çapı Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Taç Çapları Değişimi.174 Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Sayısı Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Sayıları Değişimi Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Çapları Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Çapı Değişimi Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander de Sürgün Uzunlukları Değişimi Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Uzunlukları 181 Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Yaprak Uzunlukları 183 Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Uzunlukları Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Yoğunlukları Şekil Alan Denemesinde Nerium oleander Türünde Yaprak Yoğunlukları 186 Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Yoğunlukları XVIII

21 Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Yoğunlukları Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Renkleri Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Renkleri Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Meyve Sayıları Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Meyve Sayıları Şekil Alan ve Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Çiçekler Şekil Karaisalı İlçesi Kentsel Atık Suyunun Yüzey Altı Dikey Akışlı Yapay Sulak Alanda Arıtılması ile Aylara Göre Ortaya Çıkacak Arıtılmış Atık Su Miktarları Şekil Aylara Göre İlçede Elde Edilebilecek Arıtılmış Atık Su ile Sulanabilecek Yeşil Alan Miktarları Şekil Karaisalı İlçesinde 20 Yıllık Merkez İlçe Nüfusu (solda) ve Öngörülen Yeşil Alan Miktarları (sağda) Şekil Karaisalı İlçesinde Yılları Arasında Kentsel Atık Su, Arıtılmış Atık Su, Sulama Suyu ve Diğer Amaçlarla Kullanılabilecek Su Miktarlarına Ait Öngörüler Şekil Karaisalı İlçesinde Günde 1 Saat Sulama Koşulunda Arıtılmış Atık Su İle Sulanabilecek En Düşük ve En Yüksek Yeşil Alan Miktarları Şekil Atık Su Yönetimi Kamu Kurumları İlişki Şeması XIX

22 SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ Uluslararası Simgeler Al Alüminyum B Bor Ca Kalsiyum Cd Kadmiyum Cl Klor Cr Krom Cu Bakır Fe Demir K Potasyum Mg Magnezyum Mn Mangan N Azot Na Sodyum Ni Nikel P Fosfor Pb Kurşun Zn Çinko Bileşikler NH 4 NaHCO 3 SO 4-2 Amonyum Sodyum Karbonat Sülfat Kısaltmalar AKM BOİ 5 EC KOİ Askıda Katı Madde Biyolojik Oksijen İhtiyacı Elektriksel İletkenlik Kimyasal Oksijen İhtiyacı XX

23 ph SAR SKKY Hidrojen İyonu Yoğunluğu Sodyum Adsorbsiyon Oranı Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Ölçü Birimleri ºC Santigrad cm Santimetre cm 2 Santimetrekare da Dekar gr Gram ha Hektar kob Koloni Oluşturma Birimi l Litre m Metre m 2 m 3 mm mg ml kg km sa Metrekare Metreküp Milimetre Miligram Mililitre Kilogram Kilometre Saat Uluslararası Kuruluşlar EPA Çevre Koruma Ajansı FAO Gıda ve Tarım Örgütü UNEP Birleşmiş Milletler Çevre Programı US-EPA ABD Çevre Koruma Ajansı WHO Dünya Sağlık Örgütü XXI

24 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN 1. GİRİŞ Su kıtlığı ve su kirliliği Türkiye de de dünyada olduğu gibi en önemli çevre sorunları arasındadır. Dünyanın % 71 i sularla kaplı olmakla birlikte, bu suların % 97 sini içme suyu olarak kullanılmayan tuzlu deniz suları oluşturmaktadır. Kullanıma uygun su miktarı ise 1.5 milyar km 3 ile dünya su varlığının ancak % 3 ünü oluşturmaktadır. Bunun bir kısmının kutuplarda buzullar halinde olması nedeniyle şu anda dünyadaki kullanılabilir su varlığı % 0.3 olarak kabul edilmektedir (Yücel, 1995). Endüstriyel gelişim ve dünya nüfusunun kontrol edilemez artışı; dünyanın kıt kaynaklarından olan temiz suya talebi arttırmaktadır. Dünya nüfusunun 2/3 lük kesiminin 2025 yılında orta ve yüksek düzeylerde su sıkıntısı yaşayacağı tahmin edilmektedir (EPA, 2004). Çevrenin korunması ve iyileştirilmesi ile sosyoekonomik faktörler, kuraklık ve temiz su kaynaklarının zarar görmesi ile de ilişkili olarak atık suyun yeniden kullanımını gündeme getirmiştir. Kentsel yerleşim alanları nüfusa bağlı olarak atık suyun düzenli artış gösterdiği alanlardır. Dünya nüfusunun % 61 inin 2030 yılında kentlerde yaşayacağı dikkate alındığında, atık su miktarının da giderek artış göstereceği varsayılabilir (Nash ve De Souza, 2005). Atık suyun arıtılarak değerlendirilmesi, su kaynaklarının etkin ve sürdürülebilir kullanımının sağlanmasında çok önemli bir konudur. Atık su, su kıtlığına çözüm olabilmesi, yüksek kalitedeki kaynakların içilebilir su olarak kullanımına olanak sağlaması ve ekonomik yararları ile tüm yıl boyu kullanılabilir önemli bir kaynak olarak nitelenmektedir (Lubello ve ark., 2004). Çok sayıda ülkede atık su arıtılarak çeşitli amaçlarla kullanılmaktadır (Çizelge 1.1). Çizelge 1.1. Çeşitli Yöntemlerle Arıtılmış Atık Suyun Kullanım Alanları (EPA, 2004; SFWMD, 2002) Kullanımlar Tarımsal Kentsel-Rekreasyonel Endüstriyel Çevresel Diğer Kullanım Alanları Meyve bahçeleri, çiğ ya da pişmiş yenen ürünler, yem bitkileri, cam elyafı, fidanlıklar Parklar-çim ve spor alanları, golf sahaları, mezarlıklar, bot gezinti alanları, balıkçılık, süs havuzları Soğutma sistemi, buhar kazanı, işlem suyu, genel yıkama suyu Çevre restorasyonu, yüzey suyunu arttırma, dere akıntısı ve doğal sulak alanlara destek Yangın söndürme, ısıtma sistemi suyu, iklimlendirme, inşaat, araba yıkama, tuvalet sifonları 1

25 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Atık suyun arıtımında çeşitli yöntemler kullanılmakla birlikte; arıtım amaçlı yapay sulak alanların kullanımı giderek önem kazanmaktadır. Yapay sulak alanlar, kısmen kontrollü bir mekan olarak düzenlenmiş bir veya daha fazla işlem havuzunun oluşturduğu sistemlerdir (Şekil 1.1 ve Şekil 1.2). Çeşitli düzeylerde kirli atık sular ile kentsel atık suların kalitesinin iyileştirilmesinde kullanılan yapay sulak alanlar; temelde arıtım havuzu ve havuzdaki bitkilerden oluşan; ancak mikroorganizmalar ve ilgili fauna elemanları ile kurulduğu alandaki çevresel faktörlerle etkileşimi olan karmaşık bir yapıdır. Bu yapı, güvenilir, kendini devam ettirebilen, doğal sulak alanlarla benzer yapıda, başarılı bir biçimde kurulursa fonksiyonunu arttırarak sürdüren alanlardır (Davis, 1995; EPA, 2000). Yüzey Altı Akışlı Yapay Sulak Alan Yüzey Akışlı Yapay Sulak Alan Şekil 1.1. Yapay Sulak Alan Sistemleri (USDA, 2002 den değiştirilerek) 2

26 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Arıtım havuzu Girona-Verdu/İspanya Kuş Gözlem Evi Granollers/İspanya Şekil 1.2. Yapay Sulak Alan Örnekleri (Üstte), Sistemin Sağladığı Bazı Katkılara Örnekler (Altta) (Özgün-2007) Yapay sulak alanların su kalitesinin artışını sağlaması dışındaki yararları kontrol edilemeyen su akışlarını önleme, flora ve fauna için yaşam alanı oluşturma, aktif ve pasif rekreasyon olanakları sağlaması, eğitim ve araştırma çalışmalarına olanak tanıması olarak sıralanabilir. Ayrıca bu alanlar estetik yapısı ile peyzaja destek verir niteliktedir (Davis, 1995; Rousseaua ve ark., 2008). Yapay sulak alanların olumlu ve olumsuz sayılabilecek çeşitli yönleri Çizelge 1.2 de özetlenmiştir. Yapay sulak alanlar temelde Yüzey Altı Akışlı ve Yüzey Akışlı olmak üzere iki şekilde kurulmaktadır (Tanner ve Sukias, 2002) (Çizelge 1.3) (Şekil 1.3). 3

27 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Çizelge 1.2. Yapay Sulak Alanların Olumlu ve Olumsuz Yönleri (Davis, 1995 ten değiştirilerek). Olumlu Yönleri Olumsuz Yönleri Atık suların arıtılarak su kalitesinin iyileşmesini sağlar. Atık suların arıtılarak yeniden kullanımını destekler. Çevre ile dost bir yöntemdir; arıtım sırasında ortaya bir atık çıkmaz. İnşa edilmesi aşamaları kolay ve diğer teknolojilere göre daha ucuzdur. Sürdürülebilirlik maliyeti düşüktür. Uygulama ve devamlılığı periyodiktir. Su akışındaki dalgalanmalara tolerans gösterebilir. Yaban yaşamı ile birçok sulak alan organizması için yaşam ortamı sağlar. Peyzaja uyum sağlayan ve görsel kirlilik yaratmayan bir sistem oluşturur. Diğer arıtma sistemlerinden daha büyük alanlar gerektirir. Üzerine kurulduğu arazi uygun ve parasal olarak alınabilecek güçte ise ancak ekonomiktir. Sistemin etkinliği çevresel koşullara göre (yağmur, kuraklık, vs) farklılık gösterir. Performansının sürekliliği diğer arıtım yöntemlerine göre daha düzensiz olabilir. Devamlılığı için en az miktardaki suya gerek vardır; tamamen kuruma sistemin çalışmasını engeller. Biyolojik içerikleri amonyak ve pestisit gibi toksik kimyasallara karşı duyarlıdır. Çizelge 1.3. Yüzey Altı Akışlı ve Yüzey Akışlı Yapay Sulak Alanların Özellikleri Yüzey Altı Akışlı Yapay Sulak Alanlar Havuz içerisinde çakıl veya benzer bir ortam bulunur. Maliyeti yüksektir. Düşük miktardaki akışlar için kullanılır. İnsan ve yaban hayatı ile teması ve böcek istilası daha azdır. Koku daha azdır. Uygulamaya daha hızlı cevap verebilir. Soğuğa toleransı daha fazladır. Sistemin daha uzun süreli çalışır. BOİ ve AKM giderimi yüksektir. Yüzey Akışlı Yapay Sulak Alanlar Atık su sığ bir biçimde havuz boyunca akar. Kuruluş ve tamir maliyeti daha azdır. Yaban hayatı değeri daha fazladır. Koku daha fazla hissedilir. a Şekil 1.3. Yüzey Altı Akışlı (Verdu/İspanya) (a) ve Yüzey Akışlı (Girona/İspanya) (b) Yapay Sulak Alan Örnekleri (Özgün-2007) b 4

28 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Günümüzde birçok ülkede (Avustralya, Çek Cumhuriyeti, Fas, İngiltere, İran, Kanada, Norveç, Slovenya, Tayland, Uganda) etkin kullanılan yapay sulak alanlar ilk kez 1970 li yıllarda ABD de kurulmaya başlanmış; kentsel, tarımsal, endüstriyel ve maden atık sularının arıtılması için 1990 larda 17 adete ulaşmıştır. ABD ile aynı dönemde Macaristan da da yapay sulak alanlar petrokimya atık sularının arıtılması için kurulmaya başlanmıştır. Kentsel atık su arıtılmadan ya da kullanım standartlarına getirilmeden kullanıldığı takdirde ürün verimliliğini azaltma, toprak yapısının dengesini bozma gibi olumsuzluklara sebep olabilmektedir. Tarımsal amaçlı kullanıldığında çiftçiler, çalışanlar ve tüketiciler için; kentsel alanda kullanıldığında da halk için hastalık riski oluşturabilmekte ve yüzey sularının kirlenmesine neden olabilmektedir (Blumenthal ve ark., 2001; EPA, 2004). Dünya genelinde en fazla tarımsal ürünlerin yetiştiriciliğinde kullanılan arıtılmış atık suyun yeniden ve değişik alanlarda kullanımı, ülkelerin kendi gereksinimlerine göre yönlendirilmiştir (Braatz ve Kandiah, 2005; EPA, 2004; IRC, 2005; Shetty, 2005). Tarımsal amaçlarla atık suyun yeniden kullanım standartları için Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve ABD Çevre Koruma Ajansı nın (US-EPA) hazırladığı standartlar birçok ülkede temel alınmıştır. WHO standartları Asya, Avrupa ve Latin Amerika da etkin olarak kabul edilmektedir (Çizelge 1.4). Çizelge 1.4. Dünya Sağlık Örgütü (WHO) nün Belirlediği Arıtılmış Atık Suyun Tarımda Kullanım Standartları (Blumenthal ve ark., 2000) Kategori A B C İstenen Mikrobiyel Yapı İçin Atık Su Arıtım Yöntemi Stabilizasyon Havuzu / Buna denk arıtım Stabilizasyon havuzunda 8-10 gün bekletme/ buna denk bağırsak solucanı ve fekal koliform arıtımı Birincil sedimentasyondan fazla, su teknolojisinin gerektirdiği ön arıtma Yeniden Kullanım Alanları Kent parkları, spor alanları, çiğ yenen tarım ürünleri Tahıllar, yem bitkileri, çim ve ağaçlar, endüstriyel ürünler Etkilenen grup yoksa B kategorisindeki ürünlerin lokal sulanması Etkilenen Grup Çalışanlar Tüketiciler Halk Nematod (koloni oluşturma birimi) Fekal Koliform (koloni oluşturma birimi) Çalışanlar 1 Önerilen standart yok - Uygulanamaz Uygulanamaz 5

29 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Ülkelerin sosyo-ekonomik koşulları ve salgın hastalıklar göz önünde bulundurularak oluşturulan standartlar, arıtılmış atık suyun güvenli kullanımını amaçlamakta ve tarımda uygun bir şekilde kullanımı sonucunda da sağladığı yararları kabul edilmektedir (Blumenthal ve ark., 2001). Farklı ülkeler, halk sağlığı ve çevreyi korumak için farklı yaklaşımlar geliştirmiş, yasal strateji seçiminde de özel arıtma ve gözlem maliyetini içine alan ekonomik durum etkin temel faktör olmuştur (Braatz ve Kandiah, tarihsiz). Ülkelere göre atık suyun yeniden kullanımı ve bunları düzenleyen kural ve yasal durum Çizelge 1.5 te özetlenmiştir. Çizelge 1.5. Bazı Ülkelerde Atık Suyun Yeniden Kullanımı ve Yasal Düzenleme Varlığı Ülkeler Kullanılan Atık Kullanım Alanları Yasal Suyun Durumu Tarımsal Kentsel Endüstriyel Diğer* Düzenleme ABD Arıtılmış Var Arjantin Arıtılmış-Arıtılmamış + + Var Brezilya Arıtılmış-Arıtılmamış + Var Çin Arıtılmış-Arıtılmamış + + Var Fransa Arıtılmış + + Var İngiltere Arıtılmış Var İsrail Arıtılmış Var Japonya Arıtılmış Var Mısır Arıtılmış Tunus Arıtılmış + + Var Ürdün Arıtılmış + + Var * Diğer kullanımlar arasında orman ürünleri yetiştiriciliği, mera sulanması, arıtılarak içme suyuna ekleme, ağaçlıkların oluşturulması, okullarda sifon suyu olarak, kar eritme, temizleme suyu olarak, yollar ve otoyollarda bitkilerin sulanmasında, araba yıkama gibi işlemler bulunmaktadır. Atık suların doğrudan deşarjı sonucu oluşturduğu kirlilik ile tüm dünyada olduğu gibi Türkiye de de yaşanan kuraklık ve suya olan talebin artışı, atık suyun arıtılması ve yeniden kullanımı ile ilgili çalışmaların artmasına sebep olmuştur Türkiye deki Durum Türkiye de atık suların arıtımı çalışmaları Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nün Doğal Arıtma Projesi adıyla hayata geçirilmiştir. Yeşil Teknoloji de denilen sistem, ilk olarak 2003 yılında İzmir in Torbalı İlçesine bağlı Korucuk Köyü nde kurulmuştur. Toplam 5200 köyde kurulması düşünülen bu sistem sayesinde yılda 22 Çubuk Barajı nda tutulan suya eşit (546 milyon m 3 ) suyun geri kazanılması hedeflenmiştir (Anonim, 2005). Şu anda sadece köy yerleşimlerinde kurulu sistemlerin büyüklükleri da arasında değişmektedir (Çizelge 1.6). 6

30 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Çizelge 1.6. Ülkemizde Tamamlanmış ve Kurulma Aşamasındaki Bazı Yapay Sulak Alanlar (Adıgüzeller, 2006; Anonim, 2008; Anonim, 2009; Anonim, 2009a; Anonim, 2009b; Demirörs, 2006; Eremektar ve ark., 2005; İZSU, 2008) İller İlçe Köy/ler Bitkisel Materyal* Yüreğir Yeniyayla, Ziyanlı, Ünlüce Phragmites australis, Typha latifolia Karaisalı Karakılıç - Adana Kozan Akdam, Hamamköy, - İdem,Turunçlu, Yassıçalı Ceyhan Kızıldere, Tatarlı - Ankara Haymana Dikilitaş - Bursa Merkez Hürriyet - Harmancık Gülözü - İnegöl Gündüzlü - Edirne Merkez Büyükdöllük - Erzincan Çayırlı Saraycık, Saygılı - İstanbul Paşaköy Ömerli Barajı Cyperus sp. Canna sp, Cyperus sp., Typha sp., Juncus sp., Lemna sp., Pistia sp., Salvina sp., Elodea sp. Torbalı Çakırbeyli Vetiveria sp. İzmir Korucuk Canna generalis, Juncus sp, Carex sp., T. latifoia İzmit Gebze Balçık - K. Maraş Konya Afşin Büget, Emirli Erçene, Soğucak - Göksun Aslanbey, Fındıklıkoyak - Nurhan Agcaşar - Ilgın Kapaklı - Akşehir Çamlı - Tuzlukçu Erdoğdu - Manisa Akhisar Sakarya - Saruhanlı Yeni Osmaniye - Samsun Havza Kamlık T. latifolia Sivas Altınyayla Başyayla - Şanlıurfa Viranşehir Phragmites sp. Uşak Merkez Altıntaş - Banaz Halaçlar - * Bitkisel materyalle ilgili bilgilere ulaşılamayan yerlerde ilgili satıra işareti konulmuştur. Çevre ve Orman Bakanlığı, Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğünce tarihinde yayınlanan Atık Su Altyapı Tesisleri İş Termin Planı genelgesinde 1988 yılında yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde belirtilen evsel ve endüstriyel atık sular için alıcı ortama deşarj standartlarına uyabilmek için arıtma tesisi yapma zorunluluğu getirilmiştir. İş Termin Planı hazırlanırken nüfusu e kadar olan yerleşim yerlerinden iklim ve arazi şartları uygun olanların atık su arıtma tipi seçiminde özellikle yatırım ve işletim maliyeti düşük doğal arıtma sistemlerini değerlendirmeleri gerektiği belirtilmiştir (Çevre ve Orman Bakanlığı, 2005). Ülkemizde su kaynaklarının kirliliğinin önlenmesi, atık suyun arıtılması ve yeniden kullanımı ile ilgili yasal düzenlemeler vardır. Bu konuda en kapsamlı ilk yasal 7

31 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN düzenleme tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği, değiştirilerek tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanmıştır. Yönetmeliğin bazı maddeleri değiştirilerek 13 Şubat 2008 tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Yönetmelikle ülkemiz su kaynaklarının korunması, etkin kullanımı ve kirlenmesinin önlenmesi amaçlanmaktadır. Atık suyun; evsel, endüstriyel, tarımsal ve diğer kullanımlar sonucunda kirlenmiş veya özellikleri kısmen veya tamamen değişmiş sular ile maden ocakları ve cevher hazırlama tesislerinden kaynaklanan sular ve cadde, otopark ve benzeri alanlardan yağışların yüzey veya yüzey altı akışa dönüşmesi ile gelen sular olarak tanımlandığı yönetmelik kapsamında su ortamlarının kalite sınıf ve kriterleri, kullanım amaçları ile su kalitesinin korunmasına ilişkin planlama esas ve yasakları, atık suların alıcı ortama deşarj ilkeleri ve izin esasları, atık su altyapı tesisleri ile ilgili esaslar ve su kirliliğinin önlenmesinde yapılacak izleme-denetleme usul ve esasları belirtilmiştir. Evsel atık suların arıtılması ile alıcı ortama deşarj standartları, derin deniz ve atık su altyapı tesislerine deşarjdaki standartlar Çizelge 1.7 ve Çizelge 1.8 de verilmiştir. Çizelge 1.7. Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları (2 Saatlik Kompozit Numune) (SKKY, 2004) Nüfus (kişi) Yapay Parametre * 2000* > Sulak Alanda Arıtım BOİ (mg/l) KOİ (mg/l) * AKM (mg/l) ph * tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan yönetmelikteki ilgili madde 13 Şubat 2008 tarihinde değiştirilmiştir. Kentsel atık suların toplanması, arıtılması ve deşarjı ile endüstriyel sektörlerden kaynaklanan atık su deşarjının olumsuz etkilerinden çevreyi korumayı amaçlayan tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Kentsel Atık Su Arıtımı Yönetmeliği, kanalizasyon sistemlerine gelen kentsel ve endüstriyel atık suların toplanması, arıtılması ve deşarjı ile atık su deşarjının izlenmesi ve denetlenmesi ile ilgili teknik ve idari esasları belirlemektedir (Çizelge 1.9). 8

32 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Çizelge 1.8. Derin Deniz Deşarjı ve Atık Su Altyapı Tesislerine Deşarjında Öngörülen Atık Su Standartları (SKKY, 2004) Atık Su Altyapı Tesislerine Deşarj Standartları Derin Deniz Kanalizasyon Sistemleri Kanalizasyon Sistemleri Parametre Deşarjı Tam Arıtmayla Derin Deniz Deşarjı İle Standartları Sonuçlanan Atık Su Sonuçlanan Atık Su Altyapı Tesisleri Altyapı Tesisleri BOİ 5 (mg/l) * KOİ (mg/l) AKM (mg/l) ph Toplam Azot (mg/l) Toplam Fosfor (mg/l) Kurşun (mg/l) Kadmiyum (mg/l) Civa (mg/l) Bakır (mg/l) Nikel (mg/l) Çinko (mg/l) Klor (mg/l) * tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan yönetmelikteki ilgili madde 13 Şubat 2008 tarihinde değiştirilmiştir. Çizelge 1.9. Kentsel Atık Su Arıtma Tesislerinden İkincil ve İleri Arıtıma İlişkin Deşarj Limitleri (Kentsel Atık Su Arıtımı Yönetmeliği, 2006) Parametre Konsantrasyon (mg/l) En Düşük Arıtma Verimi (%) İkincil Arıtma İleri Arıtma BOİ KOİ AKM Toplam Azot 15 ( nüfus) Toplam Fosfor 10 ( in üzeri nüfus) 2 ( nüfus) 1 ( in üzeri nüfus) İnsan sağlığı ve çevreyi korumak için yüzme ve rekreasyon amaçlı kullanılan suların kalitesini belirlemek, başta mikrobiyolojik olmak üzere her türlü kirletici ile kirlenmesini engellemeyi hedefleyen tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Yüzme Suyu Kalitesi Yönetmeliği nde bu amaçla kullanılan sular ile bu suları besleyen akarsu ve kuru derelere her türlü atık suyun deşarjını, katı atık ve artıkların da yüzme ve rekreasyon amaçlı kullanılan su ortamlarına atılmasını yasaklamaktadır. Arıtım tesislerinden çıkan su, alıcı ortamı olumsuz etkilemeyecek nitelikteyse deşarj edilebilir. Bu amaçla kullanılan sularda olması gereken kalite kriterleri bu Yönetmelikte verilmiştir (Çizelge 1.10). Sulama sularının sınıflandırmasında esas alınan sulama suyu kalite parametreleri Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde verilmiştir (Çizelge 1.11). Arıtılmış atık suların sulamada kullanımı tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Su Kirliliği Kontrolü 80 9

33 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Yönetmeliği Teknik Usuller Tebliği nde sınırlandırılmıştır (Çizelge 1.12) tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde kıta içi yüzeysel sular dört sınıfta toplanmış ve bir su kaynağının bu sınıflardan birine dahil edilebilmesi için tüm parametre değerlerinin, o sınıf için verilen değerlerle uyumlu olması gerektiği belirtilmiştir (Çizelge 1.13). Çizelge Yüzme ve Rekreasyon Amaçlı Kullanılan Suların Sağlaması Gereken Kalite Kriterleri (Yüzme Suyu Kalitesi Yönetmeliği, 2006) Parametre Kılavuz Kriter Kılavuz Kriter Zorunlu Kriter Toplam koliform/100 ml Fekal koliform/100 ml Fekal streptokokki/100 ml Salmonella/1 litre - 0 Enterovirüsler/1 litre - 0 ph Renk Olağan dışı bir değişiklik olmamalı Çizelge Sulama Sularının Sınıflandırılmasında Esas Sulama Suyu Kalite Parametreleri (SKKY, 2004) Kalite Kriterleri 1.sınıf su (çok iyi) 2.sınıf su (iyi) Sulama Suyu Sınıfı 3.sınıf su (kullanılabilir) 4.sınıf su (ihtiyatla kullanılmalı) 5.sınıf su (zararlı) EC (25x10 6 ) µs/cm > 3000 Değişebilir Sodyum Oranı (% Na) < > 80 Sodyum Adsorbsiyon Oranı (SAR) < > 26 Sodyum Karbonat Kalıntısı mg/l < > 133 Klorür (Cl - ) mg/l > 710 Sülfat (SO 4) mg/l > 960 Toplam Tuz Yoğunluğu (mg/l) > 2100 Bor (mg/l) > Sulama Suyu Sınıfı C 1S 1 C 1S 2, C 2S 2, C 2S 1 C 1S 3, C 2S 3, C 3S 3, C 3S 2, C 3S 1 C 1S 4, C 2S 4, C 3S 4, C 4S 4, C 4S 3, C 4S 2, C 4S 1 Nitrat/amonyum (mg/l) > 50 Fekal Koliform (1/100ml) > 1000 Çizelge Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği ne Göre Türkiye de Atık Suların Tarımda Kullanımı Esas ve Teknik Sınırlamaları Tarım Türü Meyvecilik ve Bağcılık Elyaflı Bitki ve Tohum Üretimi Yem Bitkileri Yağ Bitkileri, Çiğ Yenmeyen Bitkiler ve Çiçekçilik Teknik Sınırlamalar Yağmurlama metodu ile sulama yasaktır. Yere düşen meyveler yenmemelidir. Fekal koliform sayısı 1000 /100 ml. Salma veya yağmurlama sulama yapılabilir. Yağmurlama sulamada biyolojik olarak arıtılmış ve klorlanmış sular kullanılabilir. Fekal koliform 1000 /100 ml. Salma sulama, mekanik arıtılmış atık su - 10

34 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Çizelge Kıta İçi Su Kaynakları Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri (SKKY, 2004) Su Kalite Parametreleri Su Kalite Sınıfları Fiziksel ve inorganik kimyasal parametreler I II III IV Sıcaklık ( o C) > 30 ph dışında Çözünmüş oksijen (mg O 2/L) a < 3 Oksijen doygunluğu (%) a < 40 Klorür iyonu (mg Cl /L) b > 400 Sülfat iyonu (mg SO = 4 /L) > 400 Amonyum azotu (mg NH + 4 -N/L) 0.2 c 1 c 2 c > 2 Nitrit azotu (mg NO 2 -N/L) > 0.05 Nitrat azotu (mg NO 3 -N/L) > 20 Toplam fosfor (mg P/L) > 0.65 Toplam çözünmüş madde (mg/l) > 5000 Renk (Pt-Co birimi) > 300 Sodyum (mg Na + /L) > 250 Organik parametreler Kimyasal oksijen ihtiyacı (mg/l) > 70 Biyolojik oksijen ihtiyacı (mg/l) > 20 Toplam organik karbon (mg/l) > 12 Toplam kjeldahl-azotu (mg/l) > 5 Yağ ve gres (mg/l) > 0.5 Metilen mavisi ile reaksiyon veren > 1.5 yüzey aktif maddeleri (MBAS) (mg/l) Fenolik maddeler (uçucu) (mg/l) > 0.1 Mineral yağlar ve türevleri (mg/l) > 0.5 Toplam pestisid (mg/l) > 0.1 İnorganik kirlenme parametreleri d Civa (μg Hg/L) > 2 Kadmiyum (μg Cd/L) > 10 Kurşun (μg Pb/L) > 50 Arsenik (μg As/L) > 100 Bakır (μg Cu/L) > 200 Krom (toplam) (μg Cr/L) > 200 Krom (μg Cr +6 Ölçülemeyecek /L) kadar az > 50 Kobalt (μg Co/L) > 200 Nikel (μg Ni/L) > 200 Çinko (μg Zn/L) > 2000 Siyanür (toplam) (μg CN/L) > 100 Florür (μg F /L) > 2000 Serbest klor (μg Cl 2/L) > 50 Sülfür (μg S = /L) > 10 Demir (μg Fe/L) > 5000 Mangan (μg Mn/L) > 3000 Bor (μg B/L) 1000 e 1000 e 1000 e > 1000 Selenyum (μg Se/L) > 20 Baryum (μg Ba/L) > 2000 Alüminyum (mg Al/L) > 1 Alfa-aktivitesi* 0,5 5 5 > 5 Beta-aktivitesi* > 10 Bakteriyolojik parametreler Fekal koliform(ems/100 ml) > 2000 Toplam koliform (EMS/100 ml) > * tarih ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan yönetmelikteki ilgili madde 13 Şubat 2008 tarihinde değiştirilmiştir. (a) Konsantrasyon veya doygunluk yüzdesi parametrelerinden sadece birisinin sağlanması yeterlidir. (b) Klorüre karşı hassas bitkilerin sulanmasında bu konsantrasyon limitini düşürmek gerekebilir. (c) PH değerine bağlı olarak serbest amonyak azotu konsantrasyonu 0.02 mg NH 3 N/L değerini geçmemelidir. (d) Bu gruptaki kriterler parametreleri oluşturan kimyasal türlerin toplam konsantrasyonlarını vermektedir. (e) Bora karşı hassas bitkilerin sulanmasında kriteri 300 μg/l ye kadar düşürmek gerekebilir. 11

35 1. GİRİŞ Elif BOZDOĞAN Atık sular ve suların kullanım alanlarına bağlı olarak incelenmesi gereken çok sayıda parametre bulunmaktadır. Çeşitli atık sularda kirliliği oluşturan parametrelerin bilinmesi ve arıtılan atık suların da aynı şekilde niteliklerinin bilinerek kullanım alanlarının belirlenmesi çok önemli konular arasındadır. Kentsel atık suyu herhangi bir arıtım işlemi uygulanmadan doğrudan Üçürge Deresine deşarj edilen ve bu araştırmaya konu olan Karaisalı, nüfusu 7000 civarında olan, Adana ya yaklaşık 40 km uzaklıkta bulunan bir ilçedir. Üçürge Deresi nin suları da meyve ve özellikle sebze yetiştirilen tarım arazilerinin sulanmasında kullanılmaktadır. Bu çalışma, kentin hemen her yerine ulaşmış kanalizasyon sistemi bulunan Karaisalı İlçesi örneğinde, kentsel atık suyun yapay sulak alan kurularak arıtılması ve arıtılan bu suyun açık yeşil alanlarda sulama suyu olarak yeniden kullanılabilirliğinin ortaya konulmasını hedeflemiştir. Ayrıca, bu çerçevede Karaisalı İlçesi nin 47 dekar kentsel yeşil alanı (kent parkı, mahalle parkı, çocuk oyun alanları, spor alanları, mezarlık, yol ağaçları) için bir atık su yönetim planı oluşturulması ile ilgili bazı önemli öngörülerin ortaya konulması da hedeflenmiştir. 12

36 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Su kalitesinin bitki kullanılarak iyileştirilmesi konusunda ilk bilimsel çalışmalar, Almanya da Max Planck Enstitüsünde Kathe Seidel tarafından başlatılmış, birçok su bitkisinin kimyasal kirlilik etmenlerini temizleme yeteneği araştırılmış ve ilk kez 1953 yılında Scirpus lacustris türünün fenoller, patojenik bakteriler ve diğer bazı kirlilik etmenlerini temizlemedeki başarısı yayınlanmıştır. Daha sonra Michigan Üniversitesinden Robert Kadlec 1973 yılında 75 hektarlık bir alanda kirli suların arıtılmasında kullanılabilecek örnek bir havuzlar sistemini oluşturmuştur yılında Philadelphia da (ABD) E. Furia, J. Tourbier ve K. Siedel birlikte Su Kirliliğinin Biyolojik Kontrolü adlı bir çalışma yayınlamışlardır da konu üzerinde çalışan araştırıcı sayısı artmıştır. Daha serin iklimli yerlerde örneğin, Ontorio da çalışmalar yapılmış; Tyhpa nın buz altında kışın bile su içinde kirliliğin arıtımında belirli aktiviteleri yerine getirdiği saptanmıştır (Campbell, 1999). Macaristan da 1970 li yıllarda petrokimyasal atık suların arıtılması için kurulmaya başlanan yapay sulak alanlar yüzey akışlı, yüzey altı akışlı ve yapay değişen çayır sistemleri tiplerini kapsamaktadır (Lakatos ve ark., 1997). Kentsel atık suların arıtıldığı yapay sulak alan sistemleri, yılları arasında Almanya, Danimarka, Avusturya ve İsviçre gibi ülkelerde de kurulmuş ve kıtanın hemen her ülkesine yayılmıştır (EPA, 1993). Asya, Afrika, Avustralya ve Ortadoğu da bazı ülkelerde de bu sistemler bulunmaktadır Yapay Sulak Alanlarla İlgili Çalışmalar Geçmişten günümüze yapay sulak alanlarla ilgili pek çok bilimsel çalışma yapılmıştır. Bu sistemlerin kirliliği giderebilme niteliği, doğal kaynaklar ve yaban yaşamına katkılarına yönelik çalışmalar sürdürülmektedir. Yapay sulak alanlar düşük maliyetli ancak henüz bitki ile habitat kalitesi arasındaki ilişkinin tam belirlenemediği bir yöntem olarak görülmekte ve bu konudaki çalışmalar da sürdürülmektedir. Yapay sulak alanlar içinde bulunduğu çevresel etmenler ile birlikte karmaşık bir sistem olarak tanımlanmıştır. Bu alanlarda arıtım, su kalitesi, su 13

37 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN sıcaklığı, toprak kimyası, mevcut oksijen, mikrobiyal yapı, omurgasız hayvan ve bitki varlığından etkilendiği; bitkisel materyalin özellikle azot dönüşümlerinde önemli role sahip olduğu ortaya konulmuştur. Sistemdeki bitki yönetimi arıtım, yaban yaşamı kalitesi ve sistemin sürdürülebilirliğinde etkilidir (Price ve Probert, 1997; Stottmeister ve ark., 2003; Thullen ve ark., 2005; Zhu ve ark., 2007; Wang ve ark., 2008). Yapay sulak alanlar ile ilgili çok sayıda çalışmanın burada konu ile daha yakından ilgili olanları seçilerek verilmiştir. Juwarkar ve ark. (1995), Hindistan da Yapay Sulak Alanlarda Kentsel Atık Suyun Temizlenmesi konulu çalışmalarında Typha latifolia (geniş yapraklı kofa) ve Phragmites carca (kamış) nın kullanıldığı yapay sulak alanda BOİ, N, P ve patojenlerin hareketini araştırmışlardır. Toprak (% 30) ve kumdan (% 70) oluşan 80 cm derinliğindeki sistemde BOİ gideriminin yüksek (% 78-91) olduğu; azot (30.8 mg/l den 9.5 mg/l ye) ve fosfat (14.9 mg/litre den 9.6 mg/l ye) içeriklerinin azaldığını belirlemişlerdir. Sonuçta BOİ ve azot gideriminde etkili buldukları yapay sulak alanları; kurulması kolay, maliyeti düşük ve atık su yönetimi için uygulanabilir ekonomik bir çözüm olarak belirtmişlerdir. Thomas ve ark. (1995), Yapay Sulak Alan Sistemi Kullanarak 2. Derecede Arıtılmış Sudan Kirletici Giderimleri konulu çalışmalarını pilot ölçekteki yapay sulak alanda yürütmüşlerdir. Kurulan dört yapay sulak alan hücresinin biri kontrol olarak bırakılmış, birine Schoenoplectus validus, diğerine Juncus ingens ve diğer bir hücereye de bu iki türün karışımı dikilmiştir. İlk 10 ay boyunca sistemden çıkan su kalitesinde önemli bir gelişim görülmüş, ancak kirlilik gideriminde etkili bitki türü belirlenememiştir. Bitkili hücrelerde BOİ (% 71-75), KOİ (% 71-75) ve AKM (% 85) giderimi olduğu, amonyum (% 17-24) ve nitratta (% 65-80) da azalma sağlandığı; fosfor gideriminin ise tüm hücrelerde % 13 civarında olduğu bildirilmiştir. Çalışma sonunda, sistemden gelen azot ve fosforun yer altı suyunu kirletmediği de belirlenmiştir. Mandi ve ark. (1996), Kamış Yatakları Yöntemiyle Atık Su Arıtımı: Deneysel Bir Yaklaşım adlı çalışmalarında kurak iklimlerde, farklı uzunluklarda (30, 40 ve 50 m) Phragmites australis ile oluşturulan sistemlerdeki giderim 14

38 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN etkinliklerini belirlemişlerdir. En uzun olan sistemde KOİ (% 62), toplam azot (% 43), toplam fosfor (% 14) ve bağırsak kurtlarının (% 93) gideriminin sağlandığını; en kısa olan sistemde ise KOİ (% 48), toplam azot (% 23), toplam fosfor (% 5) ve bağırsak kurtları (% 88) gideriminin daha düşük düzeyde kaldığını belirlemişlerdir. Sonuçta en yüksek giderimin sağlandığı 50 m uzunluğundaki kamış yataklarında Dünya Sağlık Örgütü standartlarına göre B kategorisinde yer alan sulama suyu kalitesi elde edildiğini bildirmişlerdir. Vymazal (1996), Çek Cumhuriyeti nde Atık Su Temizlemede Yapay Sulak Alanların İlk Beş Yıllık Deneyimi adlı çalışmasında Çek Cumhuriyeti nde ilk olarak 1989 yılında kurulan yapay sulak alanların etkinliğini belirlemeyi hedeflemiştir. Araştırıcı 1994 yılında toplam 41 adete ulaşan yapay sulak alanlarda en yaygın kullanılan Phragmites australis türünün temizleme etkinliğinin organikler, BOİ (% 77-98), KOİ (% 59-91), AKM (% 77-99) de yüksek, azot ve fosforda ise daha düşük (% 60) olduğunu belirlemiştir. Drizo ve ark. (1997), Ortam Olarak Şist Kullanılan Yatay Yüzey Altı Akışlı Yapay Sulak Alanda Fosfat ve Amonyum Giderimi adlı çalışmalarını sera içerisinde laboratuar ölçeğinde bitkili (Phragmites australis) ve bitkisiz olarak kurdukları sistemlerde sentetik atık su ile 10 ay süreyle yürütmüşlerdir. Araştırma süresince bitkili ve bitkisiz sistemlerde atık suda çok yüksek fosfor (% ) giderimi sağlamışlardır. Amonyum azotu bitkili sistemde tamamen giderilirken, bitkisiz sistemde % olarak belirlenmiş; nitrat giderimi bitkili sistemde % arası, bitkisiz sistemde ise % olarak bildirilmiştir. Sıcaklık, ph ve EC açısından bitkili ve bitkisiz sistemler arasında önemli düzeyde fark bulunmamıştır. Çalışma sonucunda, bitkisel materyalin çok iyi bir gelişme göstererek fosfor ve azot giderimini önemli düzeyde etkilediği ve sistemde ortam olarak şist kullanımının uygun olduğu belirlenmiştir. Mander ve Mauring (1997), Estonya da Atık Su Arıtımı için Yapay Sulak Alanlar adlı çalışmalarında kentsel ve tarımsal atık suyun arıtılması için kullanılan doğal ve yarı doğal sulak alanların giderim etkinliklerini belirlemişlerdir. Dikey akışlı kum ve bitki (Phalaris arundinaceae) filtre sisteminde % 82 BOİ 5, toplam azot % 36 ve toplam fosfor % 74; bitki bulunan sistemde ise % 65 BOİ 5, % 67 toplam 15

39 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN azot ve % 80 toplam fosfor gideriminin sağlandığı, sistemlerin kış performansının çok düşük olduğu belirlenmiştir. Badkoubi ve ark. (1998), İran da Yüzey Altı Akışlı Yapay Sulak Alanların Performansı adlı çalışmalarında kurak alanlarda deşarj standartlarına uygun su elde edebilmek için kişi başına gerekli yüzey alanı ihtiyacını belirlemeyi hedeflemişlerdir. Bu amaçla pilot ölçekli bitkili (Phragmites australis) ve bitkisiz kurulan yüzey altı akışlı yapay sulak alanın performansını incelemişler ve sonuçta, % 86±4 KOİ, % 90±3 BOİ, % 89±4 AKM, % 34±6 toplam azot, % 56±5 toplam fosfor ve % 99 un üzerinde fekal koliform gideriminin sağlanması için kişi başına gerekli en düşük alanı 1-2 m 2 olarak belirlemişlerdir. Greenway ve Woolley (1999), Avustralya da Yapay Sulak Alanlar: Performans Etkinliği ve Besin Elementi Birikimi adlı çalışmada tropikal, subtropikal ve kurak iklimlerde kurulan dokuz adet yapay sulak alan ve bu sistemlerde yer alan 60 bitki türünün etkinliği belirlenmiştir. Sonuçta besin elementi alımında en etkin bitki cinslerini Ceratophyllum (boynuz yaprak) ve Lemna (su mercimeği) olarak belirlenmiştir. Bunları Nymphoides indica (yalancı nilüfer), Ipomea spp. (gece sefası), Ludwigia peploides (bataklık çuha çiçeği), Ceratopteris (boynuz eğrelti) ve Marsilia (su tırfılı, eğrelti) izlemiştir. Kıyı bitkilerinin daha az besin biriktirdiği, ancak bunlardan Phragmites in besin elementi içeriğinin bazı türlere göre (örneğin Cyperus involucratus-venüs otu) daha fazla olduğu belirlenmiştir. Besin elementi içeriklerinin bitki dokularındaki dağılımları dikkate alındığında yaprak ve gövde dokularında azot içeriğinin kök ve rizomlara göre daha yüksek; fosforun ise kök ve rizomlarda daha yüksek olduğu belirlenmiştir. Çalışmanın sonunda sistemlerde BOİ 5 (% 17-89), AKM (% 14-77), toplam azot (% 18-86) ve amonyum (% 8-95) giderimlerinin oranları da ortaya konulmuştur. Kantawanichkul ve ark. (1999), Düşey Akışlı Yapay Sulak Alanlarda Tropikal Bitkiler Tarafından Atık Suyun Arıtılması adlı çalışmalarında laboratuar ölçeğinde kurulan bir düşey akışlı yüzey altı sulak alan sisteminde Tayland da yaygın olarak görülen Vetiveria zizanioides ve Cyperus flabelliformis türlerinin evsel atık su arıtmadaki etkinliğini belirlemişlerdir. Sonuçta tropik koşullarda her iki 16

40 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN bitkinin de atık suda 121 mm/gün hidrolik yük ve 198 kg KOİ/ha-gün organik yük olduğu durumlarda kullanılabileceğini belirlemişlerdir. Mashauri ve ark. (2000), Dar Es Salam Üniversitesi nde Yapay Sulak Alan adlı çalışmada Tanzanya daki bir Üniversitede atık stabilizasyon havuzundan gelen atık suyun arıtılması için kurulan yatay akışlı yapay sulak alanın arıtmadaki etkinliğini belirlemişlerdir. Typha latifolia bulunan sistemde giderim etkinlikleri % 80 AKM, % 66 KOİ, % 91 fekal koliform ve % 90 toplam koliform olarak belirlenmiştir. Araştırıcılar bu bulgulardan yola çıkarak sulak alanın doğru bir biçimde düzenlenir, bakımı yapılarak işletilirse 2. derecede arıtılmış atık suyun kalitesini arttırarak kabul edilebilir bir seviyeye getirmek için etkili ve ekonomik bir çözüm olabileceğine dikkat çekmişlerdir. Lim ve ark. (2001), Tropikal Koşullarda Yüzey Akışlı ve Yüzey Altı Akışlı Yapay Sulak Alanların Oksijen İhtiyacı, Azot ve Bakır Giderimi adlı çalışmalarında sulak alan bitkilerinin rolünü ve etkinliği ile sulak alan ortamında değişebilir, karbonatlaşabilir, indirgenir ve organik olarak engellenen Cu fraksiyonlarını belirlemişlerdir. Laboratuar ölçeğinde kurulan ve Typha angustifolia türünün kullanıldığı dört sulak alan (ikisi yüzey akışlı, ikisi yüzey altı akışlı) artan yoğunluklarda bakırla zenginleştirilmiş evsel atık suyla beslenmiştir. Sonuçta sistemlerin bitkinin oksijen talebinde önemli bir rol oynamadığı ve her iki tip yapay sulak alanın da azot (% 22-26) giderimini sağladığı, bakırın bu sistemde yeniden hareketlenebilme potansiyeline sahip olduğu ortaya konulmuştur. Steer ve ark. (2002), Tek Bir Aileye Ait Evsel Atık Suyun Arıtımında Küçük Yüzey Altı Yapay Sulak Alanların Etkinliği konulu çalışmalarını ABD- Ohio da 1994 ten 2001 e kadar 21 adet üç hücreli sistemde (septik tank ile iki yapay sulak alan) yürütmüşlerdir. Su kalitesi analizlerinde 3 aylık dönemlerde toplanan örneklerin % 68 inde EPA (Çevre Koruma Ajansı) çıkış yükü ilkelerine uygunluk elde edilmiştir. Bu sulak alanlarda BOİ, AKM ve fekal koliform oranının sıklıkla, fosfor ve amonyum oranının ise daha az sıklıkla EPA standartlarının altına düştüğü, sistemde fekal koliform (% 27-88), AKM (% 53-56), BOİ (% 48-70), amonyum (% 31-56) ve fosfor (% 20-80) giderimi olduğu belirlenmiştir. Giderim etkinliğinin mevsimsel olarak değiştiği belirlenen çalışmada; kış döneminde BOİ (% 10) ve 17

41 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN fosfor gideriminin daha az, sonbahar döneminde amonyum gideriminin % 20 daha fazla, fosfor gideriminin ise çok etkin olduğu bildirilmiştir. Al-Omari ve Fayyad (2003), Amman da Kentsel Atık Suyun Yüzey Altı Akışlı Yapay Sulak Alanlar Tarafından Temizlenmesi adlı çalışmada Sorghum sudanense ve S.halepense türlerinin kullanıldığı sistemlerin bitkisiz olanlara göre etkinliği belirlenmiştir. Sonuçta iki bitki türünün giderim etkinliği arasında önemli bir fark olmadığı; sistemlerde BOİ 5 (Sorghum sudanense % 49, S. halepense % 55), AKM (Sorghum sudanense % 63, S. halepense % 65), fekal koliform, toplam koliform, toplam azot, amonyum ve nitrat giderimlerinin sağlandığı bildirilmiştir. Hench ve ark. (2003), Küçük Yapay Sulak Alanlarda Evsel Atık Suyun Arıtılmasında Fiziksel, Kimyasal ve Mikrobiyal Kirliliklerin Durumu adlı çalışmada cm derinlikte çakıl taşı ile doldurulmuş 400 litre kapasiteli bitkili (Typha sp., Scirpus sp. ve Juncus sp.) ve bitkisiz olarak kurulmuş yapay sulak alanların birinci derecede arıtılmış evsel atık sudaki arıtım etkinlikleri kurak bölgelerde belirlenmiştir. Araştırma sonunda bitkili sulak alanlarda giriş ve çıkış suyundaki kalite bakımından AKM, BOİ 5 ve toplam Kjeldahl azotunda giderimlerin önemli düzeylerde farklılık gösterdiği, en çok giderimin mikrobiyal (fekal koliformlar, Enterrococci sp., Salmonella sp., Shigella sp., Yersinia sp.) yapıda olduğu belirlenmiştir. Çeşitli kirleticilerde belirgin bir azalma olmasına rağmen, arıtılmış suyun son deşarj sınır değerlerine ulaşmasında süreklilik bu çalışmada elde edilememiştir. Karathanasis ve ark. (2003), Evsel Atık Suların Arıtıldığı Yapay Sulak Alanlardaki Bitkilerin Fekal Bakteri, BOİ ve AKM Giderimi Üzerine Etkisi adlı çalışmada tek bir eve ait atık su ile çalışmışlardır. Typha latifolia veya Festuca arundinacea nin dikildiği monokültür sistemler, çeşitli çiçekli bitkilerin dikildiği polikültür sistemler ve bitkisiz yapay sulak alan sistemleri oluşturulmuştur. Sisteme giren ve çıkan suda bir yıl süre ile aylık periyotlarla fekal koliform, fekal Streptococci, BOİ ve AKM analizleri yapılmış; sonuçta ortalama yıllık fekal bakteri gideriminde sistemler arasında önemli düzeyde farklılık olmadığını; en iyi performansı bitkili sistemlerin ılık aylarda, bitkisiz sistemlerin ise kış aylarında gösterdiği belirlenmiştir. Yıl boyunca önemli düzeyde yüksek BOİ (% 75) ve AKM (% 88) giderim etkinliği bitkili alanlarda saptanmış, bitkisiz alanlarda BOİ (% 63) ve 18

42 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN AKM (% 46) giderimleri daha düşük olmuştur. Çeşitli çiçekli bitkilerin dikildiği polikültür sistemlerin mevsimsel değişimlere en az hassas olarak en iyi ve en tutarlı atık su arıtımı sağladığı ortaya konulmuştur. Zaimoğlu ve ark. (2003), Atık Su Arıtımı için Kullanılan Yüzey Altı Akışlı Sulak Alan Sisteminde Mikrobiyal Giderim Yeteneğinin Araştırılması adlı çalışmalarında Çukurova Üniversitesi kampusunda Typha latifolia (kedi kuyruğu, geniş yapraklı kofa), Juncus acutus (ipliksi hasır otu) ve Iris versicolor (süsen) türlerinin 5 cm çapındaki çakıl ortamında kullanıldığı sistemde koliform bakterileri gideriminin çok yüksek olduğunu belirlemişlerdir. Çalışma boyunca en yüksek giderim Escherichia coli (% 99) de olmuştur. García ve ark. (2004) Kentsel Atık Suyun Arıtılması için Yatay Akışlı Kamış Yataklarının Kullanılmasınında Kirlilik Giderim Performansı Faktörleri adlı çalışmada eşit alana sahip sistemlerde hidrolik yük oranı, arıtım havuzunun en/boy oranı (1:1, 1.5:1, 2:1 ve 2.5:1), kullanılan ortam büyüklüğü (3.5 mm, 7.5 mm) ve havuz derinliğinin (0.27 m, 0.50 m) kirleticilerin giderimine etkisini belirlemeyi hedeflemişlerdir. Sonuçta, en/boy oranı ve ortam büyüklüğünün belirli bir etkisi gözlenmezken; hidrolik yük oranının amonyum gideriminde etkin olduğu belirlenmiştir. Havuz derinliğinin de arıtımda önemli düzeyde etkin olduğu; derinlik azaldıkça KOİ (0.27 m derinlikteki sistemde % 70-80, 0.50 m derinlikteki sistemde % 60-65), BOİ (0.27 m derinlikteki sistemde % 40-50, 0.50 m derinlikteki sistemde % 50-60) ve amonyum (0.27 m derinlikteki sistemde % 40-50, 0.50 m derinlikteki sistemde % 25-30) giderimlerinin azaldığı ortaya konulmuştur. Korkusuz ve ark. (2004), Evsel Atık Suyun Arıtıldığı Pilot Ölçekte Kurulan Düşey Akışlı Yapay Sulak Alanın Arıtım Etkinliği konulu çalışmalarında Ankara koşullarında Phragmites australis kullanılan pilot ölçekli iki adet yapay sulak alanda farklı ortamların (çakıl ve fırınlanmış tanecikli mucur) besin elementi giderim etkinliğini Haziran 2002-Ocak 2003 arasındaki sürede saptamışlardır. Sistemde bu sürede ortaya çıkan AKM (mucur % 64 ve çakıl % 62), KOİ (mucur % 49 ve çakıl % 40), NH + 4 azotu (mucur % 88 ve çakıl % 58), toplam azot (mucur % 41 ve çakıl % 44), toplam fosfor (mucur % 63 ve çakıl % 9), PO3 4 fosforu (mucur 19

43 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN % 60 ve çakıl % 4) giderimleri belirlenmiştir. Sonuçta, mucur kullanılan sistemin giderim etkinliğinin çakıl kullanılan sistemden daha iyi olduğu bildirilmiştir. Solano ve ark. (2004), Küçük Köylerde Atık Suyu Temizlemek için Sürdürülebilir Bir Çözüm Olan Yapay Sulak Alanlar adlı çalışmada pilot ölçekte kurulmuş yüzey altı akışlı yapay sulak alanlarda iki farklı hidrolik yük (150 ve 75 mm/gün) ve iki bitki cinsinin (Phragmites sp., Typha sp.) arıtım etkinliklerini belirlemişlerdir. Sonuçta BOİ, KOİ ve AKM nin en fazla gideriminin düşük hidrolik yük uygulamasında olduğu, bitki türlerinin giderim etkinliğinin birbirinden farklı olmadığı ortaya konulmuştur. Klomjek ve Nitisoraout (2005), Yapay Sulak Alan: Bitki ile Tuzlu Koşullarda Bir Çalışma adlı araştırmada tuza dayanıklı olmayan Echinodorus cordifolius ve Vetiveria zizanoides ile tuza dayanıklı Typha angustifolia, Cyperus corymbosus, Bracharia mutica, Digitaria bicornis, Spartina patents, Leptochloa fusca türlerinin arıtım etkinlikleri belirlenmiştir. Sonuçta BOİ 5 ve AKM giderimi için D. bicornis türünün, bitki gelişimi ve azot biriktirmedeki etkinlikte de T. angustifolia türünün üstün nitelikli olduğu belirlenmiştir. Bragot ve ark. (2006), Venedik Göl Havzalarının Yapay Sulak Alanlarında Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steudel ve Bolboschoenus maritimus (L.) Palla daki Ağır Metal ve Besin Elementi Birikimi adlı çalışmada suyun giriş noktasına farklı uzaklıklarda üç bölgede büyüme dönemi boyunca P. australis ve B. maritimus türlerinin sürgünlerindeki besin ve ağır metal birikimini belirlemişlerdir. Elde edilen verilere göre suyun sisteme giriş noktasına olan uzaklığın sürgün biyokütlesi ya da besin elementi (N, P, K ve Na) ile ağır metal (Cr, Ni, Cu ve Zn) birikimi üzerine etkili olmadığı ortaya konulmuştur. Sürgünlerdeki besin ve ağır metal elementleri miktarları P. australis türünde diğer türe göre Na hariç daha yüksek bulunmuş; giren su ve topraktaki ağır metal içeriği ile her iki türde de ağır metal içeriği ilişkili bulunmamıştır. Sürgündeki ağır metal yoğunluklarında genellikle büyüme döneminin sonuna doğru artış olduğu belirlenmiştir. Demirörs (2006) Çukurova Bölgesinde Yapay Sulak Alan Teknolojisinin Kırsal Alanda Kullanımının Araştırılması adlı çalışmasında Adana-Yüreğir e bağlı Yeniyayla Köyü nde Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü nce kurulan yapay sulak 20

44 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN alanın BOİ, KOİ, AKM, ph ve EC giderimini izlemiştir. BOİ, KOİ ve AKM nin yaklaşık % 90 oranında giderildiğini belirlemiştir. Bu çalışmada yapay sulak alan sistemlerinin bölgemiz için uygun olduğu konusu ortaya konmuştur. Ghermandi ve ark. (2006), Yapay Sulak Alanlarda Patojen Giderimi ve Yeniden Kullanım Uygulamaları adlı çalışmada birincil sedimentasyon, çamur aktivasyonu, olgunlaştırma havuzları gibi ön arıtma işlemleriyle birlikte mikrobiyal (koliform bakteri, fekal Streptococci) giderimin % oranlarında olduğu, arıtılmış atık suyun orta düzeyde temas olan rekreasyonel aktivitelerde kullanım için uygun olduğu ancak; kalitesindeki değişkenlik ve mevsimsel oluşu nedeniyle sınırlı alanlarda kullanılabildiği bildirilmiştir. Hadad ve ark (2006), Endüstriyel Atık Suyun Arıtıldığı Pilot Ölçekli Yapay Sulak Alanda Makrofit Gelişimi adlı çalışmada makine endüstrisi (iletkenlik, ph, krom, nikel ve çinko içeriği yüksek) atık suyunun arıtılmasında bitkisel materyalin etkisini belirlemişler ve bazı türlerin örtülülük ve biyokütle değişimlerini izlemişlerdir. Deneme sonunda sulak alanda ph (%19), AKM (% 32), Ca (% 42), Mg (% 39), karbonat (% 91), sülfat (% 35), nitrat azotu (% 89), nitrit azotu (% 85), inorganik azot (% 81), çözülebilir P (% 77), toplam P (% 70), Fe (% 83), Cr (% 82), Ni (% 69), Zn (% 55), KOİ (% 79) ve BOİ (% 76) giderimlerinin olduğu, ancak bikarbonat ve amonyumda giderimin olmadığı belirlenmiştir. Türlerin giderim etkinlikleri birbirinden farklı bulunmuş; ağır metal birikimi köklerde yapraklardan genelde 2-3 kat daha fazla olmuştur. Toplam P bakımından T. domingensis dokularındaki birikim Panicum elephantipes türüne göre daha fazla olmuş, ağır metal birikimi ise tersine P. elephantipes dokularında görülmüştür. Deneme sonunda makrofitler sudan toplam fosforu % 21, ağır metalleri de daha düşük düzeylerde (% 7 CR, % 2 Ni, % 4 Zn) alıp bünyelerinde biriktirerek giderim sağlamışlardır. Sisteme giren atık suyun iletkenlik ve asitliğinin suda yüzen bitki (Pistia stratiotes, Eichhornia crassipes, Salvinia herzogii) türlerine toksik etki yaptığı; bu atık suların gideriminde etkin olan Typha domingensis türünün ise diğer türlerin yerine geçtiği ve doğal ortamındakinden daha fazla biyokütle oluşturduğu ortaya konulmuştur. Lymbery ve ark. (2006), Juncus kraussii ile Oluşturulmuş Yüzey Altı Akışlı Bir Yapay Sulak Alanın Tuzlu Su Kültürü Çalışma Alanlarından Gelen Atık 21

45 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN Suyun Arıtılmasına Etkisi adlı çalışmada pilot ölçekli yapay sulak alanda toplam azot, toplam fosfor ve tuz giderimini belirlemişlerdir. Sonuçta, giderimlerin toplam azotta % 69, toplam fosforda % 88.5 ve tuzlulukta da % 54.8 oranında olduğu saptanmış; bitki büyümesinin tuzluluktan olumsuz etkilendiği ortaya konulmuştur. Akratos ve Tsihrintzis (2007), Pilot Ölçekli Yatay Yüzey Altı Akışlı Yapay Sulak Alanların Giderim Etkinliği Üzerine Sıcaklık, Bekleme Süresi, Bitki ve Ortamın Etkisi adlı çalışmada sistemdeki ortalama giderimleri BOİ için % 89, azot için % 65 ve fosfor için % 60 olarak belirlemişlerdir. Tüm kirleticilerin (organik madde, toplam azot ve fosfor) 15 o C nin üzerindeki sıcaklıklarda 8 gün bekleme süresi ile etkin giderimlerinin sağlandığı; bitkisel materyal olarak Typha sp., ortam olarak ince çakılın en yüksek giderim etkinliğine sahip olduğu ortaya konmuştur. Caselles-Osorio ve García (2007) Sığ Yatay Yüzeyaltı Akışlı Yapay Sulak Alanların Performansı Üzerine Farklı Su Girişi Stratejilerinin ve Bitki Varlığının Etkisi adlı çalışmada sisteme sürekli ve aralıklı su girişinin ve Phragmites australis in kirlilik giderimine etkisini belirlemeyi hedeflemiştir. Aralıklı su verilen sistemde oksijen varlığının daha fazla olması nedeniyle amonyum giderimi daha fazla (% 80-99) görülmüştür. Sürekli su verilen sistemde ise amonyum gideriminin daha düşük (% 71-85) düzeylerde kaldığı, sülfat gideriminin ise daha yüksek (% 76-79) olduğu saptanmıştır. Denemede bitkili sistemde amonyum (% 81) ve KOİ giderimi (% 98) bitkisiz sistemden daha yüksek elde edilmiştir. Sonuçta, sisteme su verilme şeklinin amonyum giderimini, bitkisel materyalin ise KOİ ve amonyum giderimini arttırdığı belirlenmiştir. Gottschall ve ark. (2007), Ontario-Kanada da Yapay Sulak Alanda Arıtılan Tarımsal Atık Suda Besin Elementi Gideriminde Bitkilerin Rolü adlı çalışmada tarımsal faaliyetlerden kaynaklanan atık suyun arıtımında T. latifolia ve T. angustifolia türlerinin katkısı belirlenmiştir. Bitkili hücrelerde toplam azotun % 0.7 si, daha düşük azot ve fosfor yükünün geldiği sistemde ise toplam azotun % 9 u, amonyağın % 21 i ve toplam fosforun % 5 inin giderildiği belirlenmiştir. Sonuçta, bitkinin giderime katkısının sulak alanın yaşı ve besin elementi yükü ile ilişkili olduğu ortaya konmuştur. 22

46 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN Iamchaturapatr ve ark. (2007), Düşey Yüzey Akışlı Yapay Sulak Alanlar için 21 Su Bitkisinin Besin Elementi Giderimi adlı çalışmalarında alan ve biyokütle temelli hesaplama ile azot ve fosfor giderimini karşılaştırmışlar; en yüksek besin elementi giderim oranının, bitki ağırlık hesaplaması temeline göre su içi bitkilerinde; bitki alanı hesaplama yöntemine göre ise su kıyısı bitkilerinde olduğu belirlenmiştir. Su kıyısı bitkilerinde köklerin sürgünlerden daha ağır olduğu, dikim alanı, kök-gövde gibi bitki geometrilerinin su bitkileri arıtım sistemlerinde etkin kurulum için düşünülmesi gerekli parametreler olduğu ortaya konulmuştur. Liu ve ark. (2007), Yapay Sulak Alanlarda 19 Sulak Alan Bitki Türünde Cd, Pb ve Zn Birikimi konulu çalışmada sisteme yapay olarak eklenen Cd (0.5 mg/l), Pb (2.0 mg/l) ve Zn nun (5.0 mg/l) giderim etkinliklerini belirlemişlerdir. Sonuçta Alternanthera philoxeroides, Zizania latifolia, Echinochloa crus-galli ve Polygonum hydropiper türlerinin Cd, Pb ve Zn; Monochoria vaginalis in Cd ve Pb; Isachne globosa nın Cd ve Zn; Digitaria sanguinalis ve Fimbristylis miliacea türlerinin ise Zn yu toprak üstü aksamlarında % oranlarında biriktirdiği; yapay sulak alanlarda tür seçiminin giderim etkinliği ile sistemin çalışma sürecini etkilediğini ortaya koymuşlardır. Masi ve Martinuzzi (2007), Akdeniz Ülkeleri için Yapay Sulak Alanlar: Suyun Yeniden Kullanımı için Hibrit Sistemler ve Sürdürülebilir Sağlık Önlemleri adlı çalışmada yüksek evapotranspirasyon nedeniyle kısa bekleme süresi seçilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Çalışmanın sonucunda, % 94 KOİ, % 95 BOİ, % 84 AKM, % 60 toplam azot ve % 94 toplam fosfor gideriminin gerçekleştiği bildirilmiştir. Prochaskaa ve ark. (2007), Mevsim, Ortam, Hidrolik Yük ve Uygulama Sıklığından Etkilenen Sentetik Kentsel Atık Suyun Gideriminde Pilot Ölçekli Düşey Akışlı Yapay Sulak Alanların Performansı adlı çalışmada kirlilik giderimine temel işletim faktörlerinin etkisini belirlemişlerdir. Ortam olarak nehir kumu ile kum + dolomit karışımının kullanıldığı deneme sonunda, düşük hidrolik yük (0.08 m 3 /m 2 ve düşük uygulama sıklığında (haftada iki kez) % 92 KOİ ve % 62 toplam azot giderimi olduğu, ancak fosfor gideriminin kum + dolomit ortamında önemli olmadığı ortaya konulmuştur. 23

47 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN Vymazal ve ark. (2007), Yapay ve Doğal Sulak Alanlarda Gelişen Phragmites australis ve Phalaris arundinacea Türlerinde İz Elementler adlı çalışmada kentsel atık suda organik madde, AKM, N, P ve bakteri giderimini belirlemişlerdir. Phragmites australis ve Phalaris arundinaceae türlerinde toprak üstü ve altındaki aksamlarda belirlenen element miktarlarının doğal sulak alan bitkileri ile benzer olduğu; gövdelerde Cu ve Cr birikiminin yapraktaki birikimin yaklaşık iki katı olduğu, yapraklardaki birikimin ise köklerden 3.5 kat daha yüksek olduğu ortaya konulmuştur. Park ve ark. (2008), Kore de Damyang Yüzey Akışlı Yapay Sulak Alanında Atık Sudan Organik Madde, Anyon ve Metallerin Giderimi adlı çalışmada Acorus sp. ve Typha sp. kullanılması ile organik madde ve çözünmüş organik karbon gideriminin sağlanamadığı; nitratın özellikle Typha ile oluşturulan alanda uzun bekleme süresinde etkin olarak giderilebildiğini belirlemişlerdir. Ağır metal gideriminde başarı sağlanamadığı ve Fe miktarının Typha dikilmiş yapay sulak alanda artış gösterdiği saptanmıştır Arıtılmış Atık Suyun Yeniden Kullanımı İle İlgili Çalışmalar Arıtılmış atık suyun yeniden kullanımına yönelik çalışmalar çok yönlü olarak ele alınmıştır. Bu çalışmaların bir bölümü uygulamaya yönelik olarak belirli bazı bitki türlerinin sulanmasındaki etkilerin ortaya konulmasına yöneliktir. Büyük bir bölümü ise belirli bir alanda mevcut yapıyı ortaya koymak, yasal ve yönetsel bakış noktasından kullanılabilirliği tartışmak ve hedefler koymaya yöneliktir Dünyada Belirli Kıta, Bölge ve Ülkeye Yönelik Çalışmalar Bu bölümde öncelikle belirli alanlara yönelik çalışmalar farklı zamanlarda yapılan çalışmaları bir arada değerlendirebilmek amacıyla kıta ve ülkelere göre ele alınmış, bu arada ülkelerdeki mevcut yapı da verilmiştir. 24

48 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN Avrupa Kıtası Bixio ve ark. (2006), Avrupa da Atık Suyun Yeniden Kullanımı adlı çalışmalarında Avrupa da son 20 yıldır artan su stresini hem su kıtlığı hem de kalitesindeki düşme anlamında irdelemiş ve suyun yeniden kullanım uygulamalarının su kaynaklarının daha etkin kullanımı için Avrupa da pek çok belediye tarafından desteklenen suyun yeniden kullanım pratiklerini gözden geçirmiş; suyun arıtımı teknolojileri haritasını çıkarmış ve yeniden kullanım uygulamalarını ortaya koymuştur. Avrupa yeniden kullanım projelerinin sayısının derin sörveyinin ön değerlendirmesi üzerine veriler geleneksel literatür taramasına dayanmaktadır. Ön değerlendirmeye göre arıtılmış suyun artan kullanımı için daha açık kurum ayarlamaları ve yeniden kullanım ilkelerinin ortaya konulması gerektiği bildirilmiştir. Urkiagaa ve ark. (2006), Atık Suyun Arıtılması ve Yeniden Kullanılabilirliği ile İlişkili Uygulanabilir Çalışmalar için Yöntemler adlı çalışmalarında toplam yüzey suyunun yaklaşık % 20 si kirlilik problemiyle karşı karşıya olan Avrupa daki su kaynaklarının iyi ekolojik statü kazanması ve suyun sürdürülebilir kullanımını sağlamak amacıyla yapılan çalışmaları araştırmış; bu konuyla ilgili 2015 yılına kadar kurulan Avrupa Çerçeve Su Direktifi nin Avrupa su kaynakları üzerine artan baskı sonucunda atık suyun yeniden kullanımı konusundaki çözümleri konusunu irdelemişlerdir. Ancak, Avrupa da ümit veren bir çözüm olarak görülen yeniden kullanım uygulaması halkın kabulundeki eksiklik, teknik, ekonomik ve sağlık riskleri ve yasalardaki eksiklikler gibi engellerle karşı karşıya olduğu ve diğer yandan, suyun yeniden kullanım projeleri gerçekleştirmek için fizibilite çalışmaları yapılmasının gerekliliğini ortaya koymuşlardır. Arıtılmış Atık Suyun Yeniden Kullanımı için Bütünleştirilmiş Fikirler adı verilen projelerde uygulanan çalışmaların bazıları tanımlanmış ve proje çerçevesinde suyun yeniden kullanım sistemleri fizibilite çalışmalarını hazırlamış ve fizibilite çalışmalarını ve ekolojik, sosyal ve ekonomik değerlendirmeleri yapabilmek için gerekli bazı ilkeleri gerçekleştirmek için gerekli yapıyı belirlemişlerdir. 25

49 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN Fransa Fransa da içilemez nitelikteki suyun arıtılması ve yeniden kullanımı ile ilgili çalışmalar su noksanlığı, halk sağlığı, çevre koruma ve rekreasyonel alanlarda kirliliği yok etmek gibi nedenlerle 19. yy da başlamıştır. Atık suyun % 25 i arıtılarak içme suyu olarak kullanılan sulara katılmıştır da tarımsal alanlarda yeniden kullanım projeleri yapılmıştır m 3 /gün akışla 750 ha mısır sulanmıştır. Ülkede, Sağlık Bakanlığı, 1991 yılında WHO standartlarını göz önünde bulundurarak ülkesel kanun çerçevesi insanlarla ilgili sağlık risklerini engellemek ve negatif çevresel etkiler dikkate alınarak, sulama yönetimi, zamanlama, mesafe ve diğer ölçümlerle ilgili ek gerekçelerden dolayı katılaştırılmıştır. Sınırlanmamış alanlardaki sulamayla ilgili yeni mikrobiyolojik belirleyicilerin de yasalara eklenmesi çalışmaları yapılmıştır (EPA, 2004). İspanya İspanya da arıtılmış atık su nehir akışının arttırılması ve kavakçılıkta kullanılmaktadır (Braatz ve Kandiah, 2005; Lazarova, 1999). Candela ve ark. (2007), Arıtılmış Kentsel Atık Suyun Yeniden Kullanımının Yer Altı Suyu ve Toprağa Olan Etkisinin Belirlenmesi: Girona, İspanya da Bir Golf Sahasında Uygulama konulu çalışmada arıtılmış kentsel atık suyun Serres de Pals golf sahasında sulama amaçlı kullanımı sonucunda toprak ve aküferin etkilenip etkilenmediği çeşitli periyotlarda stabilizasyon lagünü, taban suyu ve toprak profilinden alınan örneklerle (toplam koliform ve aerobik bakteri, toprak su basıncı, suyun kimyasal analizleri) belirlenmiştir. Çalışma sonucunda arıtılmış atık su ile sulamada mikrobiyal bir risk ortaya çıkmadığı belirlenmiştir. Denemede toprağın 60 cm derinliğinde vadoz zonda 1000 mg/kg NaO 2 den daha fazla artış olduğu bulgusundan yola çıkılarak, en önemli riskin uzun süreli kullanım sonucu toprağın tuzlanması olarak bildirilmiştir. Cazurra (2008), Güney Barselona Atık Su Arıtma Tesisinde Suyun Yeniden Kullanımı adlı çalışmasında Güney Barselona (İspanya) da bulunan atık su arıtma tesisinden çıkan suyun günümüzde Barselona kent bölgesinde yaşanan su kıtlığı problemini çözmek amacıyla yeni kaynak olarak kullanımını irdelemiştir. Arıtma tesisi çalışmaya başladığında yılda 50 milyon metreküp arıtılmış suyun 26

50 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN Llobregat Nehri nin aşağı bölümlerine ekolojik olarak akışı arttırmak, çiftlik alanlarının sulanması ve nehir deltasında sulak alana su sağlama amaçlarıyla yeniden kullanımı hedeflenmiştir. Ayrıca, nehrin aşağı delta aküferinde tuzluluk problemini çözmek için hidrolik bariyer olarak kullanımı da belirlenmiştir. Yeniden kullanım için gerekli su kalitesinin sağlanmasında azot ve fosfor gibi besin elementlerinin giderilmesi ve 3. derecede arıtımın gerçekleştirilmesi gerektiği bildirilmiştir. Yunanistan Andreadakis ve ark. (2001), Yunanistan da Atık Suyun Yeniden Kullanımı adlı çalışmada ülkede yeniden kullanım kriterlerini etkileyen parametreler değerlendirilmiş ve diğer yeniden kullanım öncelikleri, uygun arıtma tesisleri ve arıtılmış su karakteristikleri ile tavsiyelerle Yunanistan da tarımsal ve kentsel alanlardaki uygulamalarla ilişkili kural ve ilkelerin gelişimini sağlamaya çalışmış ve yeniden kullanım tiplerine uygun spesifik standartlar ve uygulanabilir arıtım sistemleri belirlenmesini hedeflmişlerdir. Çalışmada, değerli bir kaynak olan su gibi atık suyun da su kaynağı olarak sürdürülebilir yönetiminin sağlanması gerektiğini vurgulamışlardır. Atık suyun yeniden kullanımının faydalı yönleri nedeniyle ve su arıtımındaki teknolojilerin gelişmesi sebebiyle Avrupa da sosyoekonomik yapı, çevre yasaları ve uygun su kaynakları ile ilişkili olarak artan biçimde kullanılmasına rağmen yeniden kullanımla ilgili herhangi bir yasa ya da ilke bulunmadığı da bildirilmiştir. Tsagarakis ve ark. (2004), Girit (Yunanistan) te Su Dönüşümü ve Yeniden Kullanım ile Önerilen Kalite Kriterlerini Kapsayan Su Kaynakları Yönetimi adlı çalışmalarının temel amacı temizlenmiş atık suyun dönüşümü ve yeniden kullanımında belli bir potansiyele sahip Girit te su kaynakları yönetimi konusundaki fikirleri ortaya koymaktır. Bu nedenle temizlenmiş atık su, yok etme alanı, sulanan alanlar ve çevresel-sosyal-ekonomik ve tarımsal etkileri de dikkate alınmıştır. Sonuç olarak, Girit te temizlenmiş atık suyun yeniden kullanımı için kalite kriterleri ile diğer Akdeniz Ülkeleri için öneriler ortaya konmuştur. Kalavrouziotisa ve Apostolopoulos (2007), Kentsel Alandaki Arıtma Tesisinden Gelen Arıtılmış Atık Suyun Yeniden Kullanımı için Tamamlanmış Çevre Planı adlı çalışmalarında arıtılmış atık suyun ağaç ve çalı ile kaplı marjinal alanların 27

51 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN çevresel restorasyonunda yeniden kullanıldığını ve kentsel alanda bu uygulamanın yapılabilmesi yaklaşımında irdelenmesi gereken konular arasında arıtılmış evsel atık suyun sulama amaçlı yeniden kullanımı ve atık su ile sulama için kabul edilebilir türlerin kullanıldığı çevreyle dost dış mekanların dizaynının bulunduğunu bildirmişlerdir. Uygulamanın başarılı olması için atık suyun fiziksel-kimyasal özellikleri, topraktaki konsantrasyonlarıyla ilgili olarak atık sudaki ağır metal miktarının, borulardan kaynaklanan aşındırıcı etkinin ve yeniden kullanım olanaklarının sürekli gözlenmesi gerekmektedir. Kentsel alanda (ev, otel vb) kentsel atık suyun yeniden kullanımı için bu sistemlerin kuruluşu ile çevrenin korunması ve gerekli suyun artışının sağlanacağı belirtilmiştir. Amerika Kıtası ABD Dünya da atık suyun yeniden kullanımının en yoğun görüldüğü ülkelerin başında Amerika Birleşik Devletleri gelmektedir. Örneğin Florida da 2001 yılında 461 evsel atık su arıtma tesisinden çıkan arıtılmış atık su; halka açık yeşil alanlar (% 44) ve tarımsal alanların (% 19) sulanmasında, yüzey suyunun arttırılmasında (% 16), endüstriyel uygulamalarda (% 15), sulak alanlar ile diğer alanlarda (% 6) kullanılmaktadır (SFWMD, 2002). Güney Florida da bu şekilde ev bahçesi, 141 golf alanı, 67 park ve 13 okul bahçesinin sulanmasında m 3 /gün arıtılmış atık suyun yeniden kullanılmaktadır (FDEP, 2002). Kaliforniya da l/s atık su arıtılarak tarımsal alanlar (% 48) ve kentsel yeşil alanların sulanmasında (% 20), yüzey suyuna eklemede (% 12), habitat restorasyonunda (% 6), endüstriyel kullanımda (% 5), rekreasyonel alanlarda (% 4) ve deniz suyu bariyeri olarak (% 3) yeniden kullanılmaktadır (EPA, 2004). Arjantin Arjantin de arıtılmış atık suyun geniş ölçekte kullanımı, 20. yüzyılın başlarında ülkenin batısında tarımsal alanların sulanması ile başlamıştır. Ülke, WHO standartlarına uymak zorunda olduğu ve m 3 /gün olan kentsel atık sularını bu standartlara göre kurulan arıtma sistemiyle arıttığı halde, arıtılmamış veya en düşük 28

52 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN seviyede arıtılmış atık suyu da sulamada kullanmaktadır. Batı bölgelerinde 3640 ha orman, bağ, zeytin, yonca, meyve ağaçları gibi ürünler arıtılmış atık su ile sulanmaktadır (Kotlik, 1998; EPA, 2004). Brezilya Brezilya da atık suyun yeniden kullanımı ile ilgili plan ve projeler genellikle endüstri alanındadır. Sao Poulo Havalimanında günlük 6400 m 3 atık suyun 2730 m 3 ü (% 42.7) arıtıldıktan sonra tuvaletler, soğutma sistemi, uçakların ve yerlerin yıkanması ve yeşil alanların sulanmasında kullanılmaktadır (EPA, 2004). Meksika Meksika da atık su geliştirme programı ile evsel atık suyun endüstride, tarımda ( ha), kentsel alanlarda (göller, yeşil alanlar, araba yıkama) kullanımı sağlanmaktadır (Anonim, 2001; EPA, 2004). Alıcı ortamın kalitesinin korunması ve kullanımının sağlanması amacıyla atık suyun yeniden kullanımı ile ilgili yasal düzenlemeler 1996 yılında yapılmıştır. Yasada atık suyun deşarjı için izin verilebilir en yüksek sınır değerler ve atık su kategorileri belirlenmiştir. Bu kategoriler; evsel, endüstriyel, ticari, tarımsal alanlarla hayvan çiftlikleridir (Scott, ve ark., 2001). Atık sudaki ölçümlerin günlük ve aylık yapılması gerektiği ve ölçüm yöntemleri yasada belirtilmiş, tarımsal sulamada kullanımı için fekal koliform/100 ml sınırı getirilmiştir (EPA, 2004). Avustralya Kıtası Avustralya Avustralya da ikinci derecede arıtılmış atık su bazı bölgelerde akarsulara verilmekte, ağaçlandırma çalışmalarına destek amacıyla da kullanılmaktadır. Arıtılmış atık su ile sulanan ağaç plantasyonları 1991 de 500 ha iken, 1995 te 1500 hektara ulaşmıştır (Braatz ve Kandiah, tarihsiz). Greenway (2005), İkinci Derecede Arıtımda Yapay Sulak Alanları Rolü ve Subtropik ve Kurak Avustralya da Suyun Yeniden Kullanımı adlı çalışmada çeşitli iklimlerde bitki türünün besin elementi (özellikle azot) ve fekal koliform giderimine katkı koyduğunu, giderimi en üst düzeye çıkarmak için alandaki su bitkileri çeşitliliğini arttırmak ve yapay sulak alanlarda doğal dezenfeksiyonu sağlamak için 29

53 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN lagünler ve sığ sulak alanların kullanılmasını, arıtılmış suyun park ve bahçeler, oyun alanları ile golf sahalarında sulama amacıyla, sulak alanların restorasyonunda ve tarımsal alandaki kullanımlar için uygun olduğunu bildirmiştir. Neal (1996), Canberra da Atık Suyun Yeniden Kullanım Çalışmaları ve Denemeleri adlı çalışmada Avustralya da kanalizasyon suyunun arıtılması ve yeniden kullanımı ile bu suyun çevreye deşarjını en az düzeye indirmek ve temiz su kaynaklarına olan talebi azaltmak amacıyla önemsendiğini bildirmiş, arıtılmış atık suyun oyun alanları, ev bahçeleri ile çim alanların sulanmasında ve tuvalet sifonlarında kullanılabildiği belirlenmiştir. Asya Kıtası Çin Çin de tarım, endüstri, otel ve yerleşim alanlarındaki tuvalet sifonları ile kent peyzajında atık su yeniden kullanılmaktadır. Bu ülkede su kaynaklarının yönetimi içinde belirli alanlarda suyun yeniden kullanımı konularına 2005 yılında beş bakanlığın ortak olarak duyurduğu Su Koruma Teknolojisi Politikası içinde yer verilmiştir. Burada yeniden kullanım özellikle kentsel alanlarda sulama amaçlı ve sifonlarda kullanım için özendirilmektedir (NDRC, 2005; UNEP, 2005). Hindistan Hindistan da 10 milyon l/gün evsel atık su ortaya çıkmakta, bunun % 37 si 1. derecede, % 8 i 2. derecede arıtılmaktadır. Devlet, ağaç plantasyonlarının sulanmasında atık suyun kullanımı ile ilgili çalışmalar yapmıştır (Braatz ve Kandiah, tarihsiz). Atık su kullanımında bölgesel planlamalar yapılan ülkede, 1983 yılından başlayarak tarım (hububat, sebze-meyve, süs bitkileri) alanları (1985 te ha) atık su ile sulanmaktadır. Atık suyun % 25 i sulamada, diğer bir kısmı da endüstriyel alanda kullanılmaktadır (EPA, 2004; Bhamoriya, 2005; IRC, 2005). İran İran da arıtılmış atık su yem bitkilerinin (mısır ve yonca) sulamasında kullanılmaktadır (EPA, 2004). Ülkede yeniden kullanım ile ilgili süreçteki en önemli gelişme 1994 te hazırlanan Atık Su Deşarj Standartları ile sağlanmıştır. Bu standartlarda izin verilebilir deşarj standartları ile tarımsal amaçlı kullanım 30

54 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN standartları belirtilmiş, ancak endüstriyel kullanım, balıkçılık ve rekreasyonel alanda kullanım standartları verilmemiştir. Atık su yönetimi ile ilgili düzenlemeler farklı devlet kurumlarına dağıtılmıştır (EPA, 2004; Green Pages, 2005). Heidarpour ve ark. (2007), Yüzey Altı ve Yüzey Sulama Yöntemleri Kullanılarak Toprağın Kimyasal Özelliklerine Arıtılmış Atık Suyun Etkileri adlı çalışmalarında kurak bölgelerde artan su ihtiyacı ile atık suyun tarım ve peyzajda yeniden kullanımı konusunda İsfahan-İran da Mahmoudabad araştırma merkezinde 2 farklı sulama yöntemi (yüzey altı, yüzey) ile toprağa verilmesi sonucunda toprağın kimyasal yapısında meydana gelen değişimleri belirlemeyi hedeflemişlerdir. Çeşitli (0-15 cm, cm ve cm) derinliklerden alınan toprak örnekleri üzerinde elektriksel iletkenlik, çözülebilir sodyum, çözülebilir kalsiyum, çözülebilir magnezyum, toplam azot, fosfor ve potasyum analizleri yapılmıştır. Yüzey altı sulama yapılmış alanda 0-15 cm derinlikte elektriksel iletkenlik, çözülebilir sodyum, çözülebilir magnezyum yüzey sulama yapılmış alandan önemli düzeyde fazla çıkmıştır. Toprağın ikinci ve üçüncü katmanlarında ise elektriksel iletkenlik, çözülebilir kalsiyum ve çözülebilir magnezyum taban suyuyla sulama ile karşılaştırıldığında daha az olarak belirlenmiştir. Atık su ile sulanan alanda birinci ve ikinci katmanlardaki potasyum oranı taban suyuyla sulanan alandan önemli düzeyde daha fazla olduğu; topraktaki sodyum, toplam azot ve fosfor miktarı üzerine önemli düzeyde etkisi olmadığı belirtilmiştir. Japonya Japonya da atık suyun arıtımı ve yeniden kullanımı çalışmaları ülke nüfusu ile paralel atık su miktarının da fazla olması nedeniyle uzun yıllar öncesine dayanmaktadır. Arıtılmış atık su kentsel alanlar (parklar, golf ve spor alanları, şelaleler, göller, fıskiyeler), yol temizleme, araba yıkama ve yangın söndürme, tuvalet sifonları ile içme suyu dışındaki diğer işler ile nehir akışını arttırmada kullanılmaktadır. Yılda ortalama 130 milyon m 3 arıtılmış atık su 1998 yılında çevresel (% 54), tarımsal (% 13), kar eritme (% 13), endüstriyel (% 11) ve temizlik (% 9) amaçlı kullanılmıştır. Ülkede atık suyun yeniden kullanımı ile ilgili kurallar bulunmaktadır. Bu kurallar sınırlanmamış alanlarda da üst düzeyde tutulmuştur (EPA, 2004; Lazarova, 1999). 31

55 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN Afrika Kıtası ve Orta Doğu Ülkeleri Hamoda (2004), Güney Akdeniz Ülkelerinde Su Stratejileri ve Yeniden Kullanım Potansiyeli adlı çalışmalarında kurak ve yarı kurak koşullardan dolayı doğal olarak suyun kıt olduğu Arap bölgesinin Güney Akdeniz ülkelerinde nüfus artışı ve ekonomik gelişim ile önümüzdeki 25 yıl içinde 2 kat artan su talebi nedeniyle; hayatın devamlılığı için gerekli su kaynaklarının uygun teknolojik çözümler ile arttırılması amacına yönelik arıtılmış suyun yeniden kullanımı konusu irdelenmiştir. Suyun tarımsal alanda yeniden kullanımı tarımsal ve ekonomik katkısı belirlenmişken; sağlık ve çevresel etkileri en aza indirilmesi gerektiği belirtilmiştir. Besin kıtlığını aşmak için gerekli sulamada temiz su kaynaklarının korunması ve ihtiyaç olan su miktarı artışı ile sonuçlanmaktadır. Ancak, Arap bölgesinde atık su arıtımında uygun teknolojiler ve sulama sistemlerinin geliştirilmesi ve uygulanması gerektiği ortaya konmuştur. Filistin Filistin de ülkenin gelecekteki sulama ihtiyacı için birincil su kaynağının işlenerek yeniden kullanılabilen atık su olacağı belirtilmiştir (EPA, 2004; Scott, ve ark., 2001). İsrail İsrail de ise toplanan evsel atık suyun % 70 i arıtılarak sulamada kullanılmaktadır a kadar ise atık suların hemen tamamının arıtılması hedeflenmiştir ta tarımsal alanda kullanılacak su ihtiyacının % 70 inin bu suyla karşılanacağı öngörülmektedir. Arıtılmış atık suyun büyük bir bölümü ürün ve yem bitkilerinin sulamasında Sağlık Bakanlığı tarafından konulan kanunlara göre kullanılmaktadır (EPA, 2004; IRC, 2005; Scott, ve ark., 2001). Kuveyt Kuveyt te tesislerde arıtım seviyede yüksek tutulmakta ve arıtılmış atık su sınırlanmamış alanların sulanması ve sulama suyu kaynaklarının arttırılması amacıyla kullanılmaktadır Bu ülkede arıtılan atık suyun % 34 ü tarım ve diğer alanların sulanmasında kullanılmaktadır (EPA, 2004; IRC, 2005) de Halk İşleri Bakanlığı kullanım için 2010 yılına kadar bir master planı hazırlamış, atık su 32

56 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN kalite standartları oluşturulmuş ve plan 1985 te uygulanmaya başlanmıştır. Planın birinci sıradaki önceliği saman üretimi ve sebze tarımı, ikincisi çevre koruma için orman oluşturma ve denemeler başarılı olduğu takdirde kereste üretimidir. Burada kumul stabilizasyonu ve koruma kuşaklarının oluşturulması için 1985 te 27 milyon metreküp olan atık su kullanımının 2010 yılı itibariyle 125 milyon metreküpe ulaşması hedeflenmiştir (Braatz ve Kandiah, 2005). Suudi Arabistan Suudi Arabistan da 1985 te Ulusal Su Planı çerçevesinde su kullanımı yasalarla kontrol altına alınmıştır. Bu plan tarım ve su ile ilgili düzenlemeler arasındaki koordinasyonu, arıtılmış atık suyun ve yüzey suyunun kullanımını ve dağıtımını koordine etmektedir. Kanunlar sınırlanmamış alanlarda 2. veya 3. derecede arıtımı şart koşmaktadır. Bu ülkede endüstriyel ve ticari atık suların evsel atık su standartlarına uymadığı sürece kanalizasyon sistemine deşarjı kesinlikle yasaktır (EPA, 2004; UNEP, 2005). Tunus Tunus ta atık suyun arıtımı ve sulamada kullanımı uygulamaları 1965 e dayanmaktadır. Tarım Bakanlığı verilerine göre arıtılmış atık su 1998 yılında 6272 ha tarımsal (meyve ağaçları, yem bitkileri, şeker kamışı, tahıllar) alan, 570 ha golf alanı ve 155 ha diğer nitelikteki alanlar sulanmasında kullanılmıştır. Ülkede örneğin Charguia Arıtma Tesisi nde arıtılan atık su ile 1965 ten bu yana 1200 ha turunçgil bahçesi sulanmaktadır. Ülkede 1989 yılında yaşanan ciddi kuraklıktan sonra arıtılmış atık suyun sulamada kullanımı Tunus un su kaynakları yönetim stratejisinin bir bölümünü oluşturmuş ve arıtılmış suyun yeniden kullanımı hususnda ilk yasal düzenleme yapılmıştır. Hedef olarak 2020 ye kadar ha tarımsal alanın (toplam sulanan alanın % 7-10 u) arıtılmış atık su ile sulanması hedeflenmektedir. Suyun tarımda kullanımı 1975 te Su Kanunu ile düzenleme altına alınmış, tarımda yeniden kullanım standartları FAO kriterlerine göre geliştirilmiştir. Ayrıca sınırlı alanlardaki sulamalarda WHO kriterleri göz önünde tutulmaktadır. Bu kanunda ilgili maddelerle arıtılmamış atık suyun tarımda kullanımı ile arıtılmış atık suyun çiğ yenen ürünlerde kullanımı yasaklanmış, ancak 2. derecede arıtılmış atık suyun 33

57 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN tarımsal alanda kullanımına izin verilmiştir. Ayrıca nehir, göl ve denizlere deşarj standartları da oluşturulmuştur (Bahri ve Brissaud, 1996; EPA, 2004; Shetty, 2005). Ürdün Ürdün de 13 yıl süren kontrolsüz kullanımdan sonra 1982 den itibaren ağaç ve yem bitkilerinin sulanmasına izin veren kanunlar yoluyla standartlar geliştirilmiş ve bu standartlar 1995 te Birleşmiş Milletler Çevre Programına (UNEP) göre yeniden ele alınmış ve düzenlenmiştir. Her yıl 70 milyon m 3 ten daha fazla arıtılmış atık su, özellikle tarımsal üretimde (meyve, sebze, yem bitkileri) kullanılmaktadır. Buna göre arıtılmış atık suya planlanan kullanıma göre özelleştirilmiş standartlar getirilmiş, alana özel uygulama ve sulama sistemi kullanımı belirlenmiştir. Ülkede arıtılmış atık suyun temiz suya karıştırılması ve içme suyu sağlanan aküferlere verilmesi yasaktır (Al-Lahham ve ark., 2003; UNEP, 2005; UNEP, 2005a). Umman da (Ürdün) 1987 den itibaren arıtılan atık su ile ağaç plantasyonları sulanmıştır te toplam atık suyun (58 milyon m 3 /yıl) 28 milyon m 3 ü arıtılmış ve bunun 26 milyon m 3 ü ile özellikle yol kenarındaki ağaçlar sulanmıştır. Yaz döneminde arıtılmış atık suyun tümü kullanılırken, kışın % 40 ı kullanılmaktadır. Gelecekte 5600 ha alanın sulamasında atık suyun kullanımı ile ilgili yeniden kullanım ağının geliştirilmesi hedeflenmiştir (EPA, 2004). Umman da yeniden kullanım fiziko-kimyasal deşarj standartları (askıda katı madde, iletkenlik, organik madde, ağır metal) ve biyolojik karakteristiklerle ilgili atık su standartları olmak üzere iki temel kanun vardır. Bu kanunlarda çiğ yenen meyvesebze üretim alanları ve halkın kullandığı peyzaj alanları aynı kategoride ele alınmış; kısıtlama ve sulama sistemleri belirlenmiştir. Kanunda, pişirilen sebze, tahıl, halkın girişinin olmadığı peyzaj alanlarının sulanmasında da standartlar daha az katı olarak ele alınmıştır. Umman da da ülke genelinde olduğu gibi, endüstriyel ve ticari atık suların evsel atık su standartlarına uymadığı sürece kanalizasyon sistemine deşarjı kesinlikle yasaktır (UNEP, 2005a). Al-Jayyousi (2003), Sürdürülebilir Su Yönetiminde Atık Suyun Yeniden Kullanımı konulu çalışmada kurak bölgelerde sürdürülebilir su yönetiminde atık suyun yeniden kullanımının rolünü Ürdün deki yeniden kullanım durumunu da irdeleyerek belirlemiştir. Ülkede arıtılmış atık suların kentsel peyzaj alanlarında, 34

58 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN sulamada ve yer altı suyuna katkı sağlaması amaçlarıyla kullanıldığı bildirilmiştir. Çalışmada, suyun değerli ve yönetilmesi gereken, ekonomik ve bitebilir bir ürün olarak görüldüğü belirtilmiş ve atık suyun evlerde ve toplumsal alanlarda yeniden kullanımını en üst düzeye çıkarılmasının faydalarının yanı sıra kirlilik kontrolü için çevresel yasaların olması gerektiği vurgulanmıştır. Ammary (2007), Atık Suyun Ürdün de Yeniden Kullanımı: Mevcut Durum ve Gelecek Planları adlı çalışmalarında atık suyun tarımsal alanda kullanılabilirliğini belirlemek amacıyla yeniden kullanım tuzluluk ilişkisini incelemişlerdir. Ürdün de atık su aşırı tuzlu, önemsiz düzeyde ağır metal ve toksik organik bileşikleri içeren atık su arıtılarak kullanılsa bile bazı bitkilerde (yüksek terleme oranına rağmen) tuzluluk probleminin daha da arttığı görülmüştür. Bu nedenle atık suyun bu bitkilere temiz su ile karıştırılarak ve tarımsal alanda kullanmadan önce depolanarak verilmesi önerilmiştir. Arıtılmış suyun yalnız kullanıldığı bitkilerde % oranında ürün artışı sağlanmıştır. Yüksek klor miktarının özellikle fasulyede ve yağmurlama sulama ile sulandığında zarar görüldüğü belirtilmiştir. Nüfus ve kanalizasyon sistemine bağlı yerleşim sayısı ile artan arıtılan suyun taban suyuna katkı, endüstriyel alanda soğutma suyu olarak ve kentsel alanda kullanım amaçlarıyla da kullanılabileceği bildirilmiştir Belirli Türlerin Sulanmasına Yönelik Çalışmalar Bu bölümdeki çalışmalar dış mekan düzenlemelerinde kullanılan süs bitkilerine yönelik bazı bitki türlerinin yetiştiriciliğinde arıtılmış atık su kullanımının etkilerini belirlemek amacıyla yapılmış çalışmalardır. Gori ve ark. (2000), Üç Süs Çalısının Büyümesi ve Besin Elementi İçeriği Üzerine Arıtılmış Suyun Etkisi adlı çalışmayı İtalya (Tuscany) de Abutilon Kentish Belle, Viburnum tinus French White ve Weigelia florida Bouquet Rose çeşitleri ile yürütmüşlerdir. Arıtılmış kentsel atık su ile sulamanın ve gübreleme amaçlı kullanımının bitki büyümesi, yaprağın morfolojik özellikleri, klorofil içeriği ve iyon alımı üzerine etkileri her türden 100 bitki kullanılarak ve 50 adeti gübrelenerek belirlenmiştir. Sonuçta; atık suyun saksılı süs bitkilerinin üretiminde yağmurlama 35

59 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN sulama yöntemiyle kullanımı için temel bir kısıtlamaya gerek olmadığı ve bitki gelişiminde olumlu etkiler olduğu bildirilmiş; ancak W. florida Bouquet Rose un uygulamaya en iyi cevap veren, Abutilon Kentish Belle nin ise tam tersine en düşük düzeyde etkilenen bitki olduğu saptanmıştır. Gübre uygulamasının atık suyla birlikte daha çok etkisinin olduğu, ancak türlere göre etkilerin değiştiği bildirilmiştir. Aronson ve ark. (2002), Çeşitli Derecelerde Temizlenmiş Atık Su ile Sulanmış Salix viminalis Plantasyonlarında Üst Aksam Gelişiminde Fiziksel Değişimler adlı çalışmalarında 2. ya da 3. derecede temizlenmiş atık suyun söğüt koruluğunda sulama amaçlı kullanımının bitki büyümesi üzerine yaptığı etkiler belirlenmiştir. Çalışmada korulukta eşit olmayan atık su uygulaması ile ilgili üç hipotez (1= yeni sürgün gelişiminin atık suyun en yakınındaki sulama başlığına uzaklığından etkileneceği, 2= yeni sürgün gelişiminin bitkilerin diziliş biçiminden etkileneceği, 3= fazla süreli atık su uygulamasının bitki ile kaplı alanı etkileyeceği) geliştirilmiş; ard arda üç yıl yapılan biyokütle tahminleri sonucunda yalnız ilk hipotezin desteklendiği, diğerlerinin ise desteklenmediği belirlenmiştir. Sakellariou-Makrantonaki ve ark. (2003), Süs Çalılarının Arıtılmış Kentsel Atık Su ile Sulanması adlı çalışmada su kaynaklarına destek için çözüm olarak görülen atık suyun tarımsal ve peyzaj alanlarında sulama suyu olarak kullanım olanaklarını belirlemeyi hedeflemişlerdir. Bitkisel materyal olarak Juniperus chinensis cv Stricta, Thuja orientalis cv Compacta Aurea nana, Cupressus macrocarpa cv Gold Crest kullanılan çalışmada bitki taç çapı ve sürgün uzunlukşarı parametre olarak belirlenmiştir. Arıtılmış atık su uygulanan tüm bitkilerde taç çapı temiz su ile sulananlardan daha geniş elde edilmiş, ancak bu değerler arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır. Juniperus, Cupressus ve Thuja da sürgün uzunlukları arıtılmış atık su uygulamasında daha uzun elde edilmiş, ancak uzunluklar arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır. Lubello ve ark. (2004), Arıtılmış Kentsel Atık Suyun Fidanlıklarda Sulama için Kullanımı konulu çalışmalarında 3. derecede arıtılmış atık suyun süs bitkileri fidanlıklarında kullanılabilirliğini belirlemeyi hedeflemişlerdir. Sulama suyu olarak gübreli su ve arıtılmış atık su, bitkisel materyal olarak Cupressus sempervirens, Myrtus communis, Arbutus unedo, Spiraea japonica, Juniperus horizontalis ve 36

60 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN Weigelia florida kullanılan çalışmada kök, sürgün gelişimi ve yaprak alanı kriterleri incelenmiştir. Arbutus unedo nun yaprak alanı arıtılmış atık su uygulamasında daha düşük elde edilmiştir. Myrtus, Weigelia ve Spiraea da her iki uygulamada düşük ancak benzer değerler elde edilmiştir. Ayrıca, Myrtus ve Juniperus arıtılmış atık su uygulamasında gübreli sudan daha iyi kök gelişimi sağladığı bildirilmiştir. Carter ve ark. (2005), Tuzlu Atık Sular ile Sulanan Celosia argentea Bitkisinin Üretimi ve İyon Alımı adlı çalışmalarında tuza dayanıklı çiçeklerin sulamasında uygulanabilir bir seçenek olarak tuzlu atık suyu kullanarak bitkisel materyali irdelemeyi hedeflemişlerdir. Çalışmada, 6 farklı tuzluluk seviyesindeki atık su ile sulanan Celosia argentea var. cristata (Horoz ibiği) nın 2 farklı kültür formunun tüm fenotipik gözlemleri yapılmış ve her iki kültür formunda da tuzluluğun artışı ile tüm özelliklerde azalma görüldüğü bildirilmiştir. Kesme çiçek olarak kullanılan bu bitkilerde tuzlu atık su ile yapılan sulama sonucunda gövde uzunluklarının azaldığı görülmüştür. Sonuç olarak, çok uzun bitki sapına gerek duyulmayan yerel marketlerde satılmak üzere bitkinin ticari üretiminde bu suların kullanılabileceği belirtilmiştir. Cirelli ve ark. (2006), Atık Su Arıtımında Yapay Sulak Alanlar ve Tarımsal Alanda Yeniden Kullanım: İtalya-Sicilya da 5 Yıllık Bir Çalışma adlı araştırmada küçük bir yerleşim alanında yatay yüzey altı akışlı yapay sulak alanda AKM, BOİ 5, KOİ, ph, EC, çözünmüş oksijen, toplam azot, toplam fosfor ve mikrobiyal parametrelerin (toplam koliform, fekal koliformlar, E. coli, fekal Streptococci, Salmonella ve parazit yumurtaları) giderimini belirlemişlerdir. Giderimler AKM için % 77-92, BOİ 5 için % 37-68, KOİ için % 51-79, E. coli için % oranında, Salmonella ve parazit yumurtalarının giderimi ise % 100 olarak belirlenmiştir. İtalya yasalarında sulama amaçlı kullanıma uygun olarak sistemden çıkan arıtılmış su, yaklaşık 150 hektarlık zeytin bahçesinin sulanmasında yeniden kullanılmıştır. Gerhart ve ark (2006), Endüstriyel Atık Suyun Çöl Kentsel Alanında Peyzaj Sulamasında Yeniden Kullanımı adlı çalışmada kurak bölgelerde kent peyzajında kullanılan Prosopis chilensis, Sophora secundiflora, Malephora spp., Cercidium sp., Leucophyllum spp., Rosmarinus officinalis, Acacia stenophylla, Caliandra californica, ve Dalea greggii türlerinin sulanması sonucu bitki gelişiminin 37

61 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Elif BOZDOĞAN su tuzluluğundan olumsuz etkilenmediği belirlenmiştir. Hiçbir bitki yaprağında tuzluluk zararı görülmemiştir. Arıtılmış endüstriyel atık su uygulaması yaprak yoğunluğu üzerine de olumsuz bir etki yapmadığı görülmüştür. 38

62 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN 3. MATERYAL VE METOT 3.1. Materyal Araştırma Alanı Yaklaşık 600 m 2 büyüklüğündeki araştırma alanı, Adana ya 50 km kadar uzaklıkta bulunan Karaisalı İlçe Belediyesi mücavir alan sınırları içindedir (Şekil 3.1). Alan, ilçenin batı bölümünde, etrafında kentsel yerleşimin henüz gelişmeye başladığı bir noktada, kanalizasyon hattı üzerinde ve kuru dere yatağı yakınındadır (Şekil 3.2). Kamu mülkiyetindeki alan, 2000 yılına kadar tarım arazisi (turunçgil bahçesi) olarak kullanılmış, sonra ağaçlar sökülerek kendi haline bırakılmıştır. Alanda eğim düz ve düze yakındır. Toprak özellikleri Çizelge 3.1 de verilmiştir. Üçürge Deresi Hasan Dağı Karaisalı İlçe Merkezi Araştırma Alanı Adana- Karaisalı Yolu Şekil 3.1. Araştırma Alanının İlçedeki Konumu (Googleearth, 2009) 39

63 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Çizelge 3.1. Deneme Alanı Topraklarındaki Bazı Nitelikler* Toprak Örneği Alınan Derinlik No Parametreler 0-30 cm cm 1 Kireç (%) ph Tuz (%) Organik madde (%) Zn (kg/da) P (kg/da) *Analizler Ç.Ü.Z.F. Toprak Bölümü laboratuarında yapılmıştır. Dere Yatağı Araştırma Alanı Şekil 3.2. Araştırma Alanının Genel Görünümü (Özgün-2006) Arıtım Sistemi Karaisalı ilçesi kentsel atık suyunu arıtma amacıyla oluşturulan arıtım sistemi, çökeltme ve atık su yönlendirme birimi, yapay sulak alan (arıtım havuzu) ve arıtılmış atık suyun toplandığı havuz bölümlerinden oluşmaktadır. Sistemle ilgili yapım işlemleri Mayıs 2006 da başlamıştır. Çökeltme ve atık suyu yönlendirme birimi, kanalizasyon sisteminden gelen kentsel atık suyun kabaca süzülmesini ve arıtım havuzuna yönlendirilmesini sağlamaktadır (Şekil 3.3). Kanalizasyon hattından kentsel atık su 50 m uzunluğunda 75 mm çapındaki plastik kangal boru ile 50 cm çap ve 100 cm boyundaki fıçıdan oluşturulmuş bu birime üst kesimden aktarılmaktadır. Sisteme giren atık suyun süzülmesi için 1.5x1.5 cm gözenekli elek yerleştirilmiş ve 40

64 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN süzülen suyun arıtım havuzuna yönlenmesi için 75 mm çaplı kangal boru fıçının üst kısmından 20 cm aşağı monte edilmiştir. Havuza giren su miktarının ölçülmesi için bu boru üzerine bir su saati takılmıştır. Kanalizasyondan su alınan kangal boru Arıtım havuzuna su yönlendiren boru Su Saati Su saati Şekil 3.3. Arıtım Sistemi İçindeki Çökeltme ve Atık Su Yönlendirme Birimi (Özgün- 2007) Sistemin ana öğesi olan arıtım havuzu yüzey altı dikey akışlı yapay sulak alan olarak planlanmıştır. Sızdırmazlığı UV katkılı iki yıl ömürlü 150 mikron kalınlığındaki sera plastiğinin iki kat serilmesi ile sağlanan havuz 10x5 m büyüklük ve 50 cm derinliktedir. Havuzda bitki dikilecek ortam çakıl (en altta 20 cm derinlikte ve en üstte 10 cm olarak) ve bazaltik tüfle (orta katman olarak 20 cm derinlikte) oluşturulmuştur (Şekil 3.4). Bazaltik tüf Osmaniye ilinden sağlanmış olup bazı nitelikleri Çizelge 3.2 de verilmiştir. Arıtım havuzuna kentsel atık suyun dağıtımını sağlamak için 140 cm aralıkla geçen, 10 m uzunluğundaki dört adet 32 mm çapındaki delikli plastik kangal boru döşenmiştir (Şekil 3.5). Arıtım havuzundan çıkan arıtılmış atık suyun sulama amaçlı kullanımak üzere biriktirilmesi için 3x5 m büyüklük ve 2 m derinlikte betonarme havuz inşa edilmiştir. Bu havuz temiz kalması için fayansla kaplanmış ve çevresel etkilerden korunması için beyaz kalın çadırla üzeri kapatılmıştır. Çadır bezini tutmak için ahşap bir konstrüksiyon oluşturulmuştur (Şekil 3.6). Dip kısmında fazla suyun deşarj edilerek dereye verilmesini sağlayan bir tahliye sistemi oluşturulmuştur. 41

65 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Çizelge 3.2. Bazaltik Tüfe Ait Bazı Nitelikler Parametre Değer (%) Parametre Değer (%) Alüminyum Oksit (Al 2O 3) Sülfür Trioksit (SO 3) 0.2 Silisyum Oksit (SiO 2) ph 7.0 Demir Oksit (Fe 2O 3) 11.7 Tuz (ds/m) Saptanamamıştır Magnezyum Oksit (MgO) 8.3 Nem 4 Kalsiyum Oksit (CaO) 8.2 Porozite 35 Titan Oksit (TiO 2) 1.9 Çakıl Bazaltik Tüf Şekil 3.4. Yapay Sulak Alanda Bazaltik Tüf ve Çakıl Katmanları (Özgün-2006) Toplama Havuzu Arıtım Havuzu Şekil 3.5. Arıtım Havuzu ve Atık Su Dağıtım Sistemi (Özgün-2006) Şekil 3.6. Arıtılmış Atık Suyun Toplandığı Havuz ve Çadır İçin Oluşturulan Ahşap Konstrüksiyon (Özgün-2006) 42

66 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Arıtım Havuzunda Kullanılan Bitkisel Materyal: Typha latifolia Bitkisel materyal olarak evsel atık suyu arıtabilme özelliğine sahip olması ve bölgede doğal olarak yetişebilmesi nedeniyle seçilen Typha latifolia (kedi kuyruğu) Typhaceae familyasına ait, tropikal ve ılıman bölgelerde yaygın, dayanıklı, çok yıllık, m kadar boylanabilen bir türdür. Toprak yüzeyine paralel gelişen rizomları üzerinde bulunan gözlerden gelişen sürgünlerle dik yapılı, küme formlu bir yapı oluşturur. Uzun mızrak şeklindeki yaprakları 1-2 cm genişliğinde açık yeşil, yeşil veya mavimsi yeşil renklidir. Erkek ve dişi çiçek başakları aynı çiçek sapı üzerinde fakat ayrı yerlerde bulunur. Dişi çiçek başakları cm uzunluğunda silindirik yapıda ve kahverengi iken; erkek çiçekler daha dar olup, çiçek sapının uç kısmındadır (Şekil 3.7). Yaz döneminde çiçeklenen türün, dişi çiçek başağı uzun süre bitki üzerinde kalır. Ülkemizde yaygın olan tür su kıyılarında, sığ sularda ve taban suyunun yüksek olduğu yerlerde yetişir (Söğüt, 1998). Arıtım havuzuna dikilecek T. latifolia, rizomları, Çakıt Suyu kenarında konumlanmış Kapıkaya mevkiindeki çakıl ocakları çevresinden Kasım 2007 de sökülmüştür. Rizomlar cm büyüklüğünde bölünerek dişli dere kumuna dikilerek köklendirilmiştir. Arıtım havuzunda metrekareye 9 adet (50 x 50 cm arayla), toplam 198 adet köklenmiş rizom 11 sıra halinde cm derinlikte dikilerek kullanılmıştır (Şekil 3.8). Erkek Çiçekler Dişi Çiçekler Şekil 3.7. Typha latifolia nın Erkek ve Dişi Çiçekleri (Özgün-2008) 43

67 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Şekil Typha latifolia, Kumda Köklendirilen (üstte) ve Arıtım Havuzuna Dikilen Bireyleri (altta) (Özgün-2007) Alan ve Saksı Denemelerinde Kullanılan Bitkisel Materyal Arıtılmış atık suyun kentsel alanda kullanılabilme olanaklarını belirleyebilmek için denemelerde; farklı büyüme formlarına sahip olmaları ve Adana ve Karaisalı yerleşim alanlarında kentsel yeşil alanlarda en fazla kullanılmaları, ağaç, çalı ve çim türleri arasında bulunmaları nedeniyle araştırmada kullanılan bitkisel materyal Çizelge 3.3 de görülmektedir. Çizelge 3.3. Denemelerde Kullanılan Bitki Türleri ve Kullanılan Miktarları Denemede Kullanılan Miktarlar Tür Adı Familyası Alan Denemesi Saksı Denemesi Toplam Cynodon dactylon Graminae 30 gr tohum/m 2 30 gr tohum/m kg Jacaranda mimosifolia Bignoniaceae 3 adet - 3 adet Platanus orientalis Platanaceae 3 adet 15 adet 18 adet Nerium oleander Apocynaceae 15 adet 18 adet 33 adet 44

68 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Cynodon dactylon L. (Pers.) - Ayrık otu, Köpek dişi, Bermuda çimi: Denemede piyasadan alınan tohumlardan yetiştirilen örnekleri kullanılmıştır. Bu tür ile alan ve saksı denemeleri kurulmuştur. Graminae (Poaceae) familyasının üyesi olan tür, hızlı gelişimli çok yıllık bir sıcak iklim çimidir (Şekil 3.9). Özgün-2009 Başakçık Tohumlar Şekil 3.9. Cynodon dactylon, Genel Görünümü (üstte), Çiçek Başağı ve Tohumları (Güler, 2006) C.dactylon, tropik ve subtropik bölgelerde, Akdeniz iklim kuşağında yaygındır. Genelde 9-40 (90) cm kadar boylanan bitki stolon ve rizomlarıyla alana hızla yayılır. Yaprakları kaba dokulu, sivri uçlu, parlak veya mat mavi-yeşil 45

69 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN renktedir. Çiçekleri cm uzayabilen sapların uç kısmında, tek noktadan çıkan yıldız şeklinde dizili 3-7 adet başak üzerindedir. Çok sayıda başakçıktan oluşan başaklar cm uzunluğundadır. Her başakçıkta tek çiçek bulunur. Kahverengi tohumları çok küçük ve incedir. Bitki Kasım- Nisan arasında sıcaklık 5-7 C ye düştüğü zaman sararır, büyüme durur. Güneşli yerlerde, drenajı iyi, asidik, her çeşit toprakta (killi, kumlu, vb) gelişebilir. Gölgeye dayanıklılığı zayıftır. Kurağa, su baskınlarına ve toprak tuzluluğuna toleransı çok yüksek olduğundan sorunlu alanlarda da kullanılabilir. Üretimi tohum ve stolonla ilkbahar ve yaz döneminde yapılabilir (Yazgan ve ark., 2003; Güler, 2006). Jacaranda mimosifolia (Syns.: J. acutifolia, J. ovalifolia)- Jakaranda: Denemede kullanılan örnekleri Adana koşullarında yetiştirilmiş cm boyundaki fidanlarıdır. Bignoniaceae familyasının üyesi olan ve hızlı büyüyen tür, Arjantin ve Brezilya da doğal olarak yetişir. Kışın, bölgemizde geç kış dönemi veya erken baharda yaprağını döker. Boyu 8-15 m kadar uzayabilen ağacın 4-6 m genişliğinde tacı yayvan, vazo şeklindedir. Dikey ve kalın gövdeli ya da düzensiz ve çok gövdeli olabilirler. Gövde kabuğu açık gri renkli ve incedir. İnce, narin eğreltiye benzer ikili tüysü (bipinnate) yaprakları uçlu tüysü (imparipinnate) özelliktedir. Sürgünlere karşılıklı dizili 45 cm kadar büyüyebilen yapraklar koyu yeşil renktedir. Her yaprak 6-8 mm boyunda dikdörtgen şeklindeki adet yaprakçıktan oluşur. Kuru yaprakları güzel bir koku salar. Sürgün uçlarındaki iri ve dik 20 cm kadar uzunluktaki her salkım üzerinde boru şeklinde mavi-mor renkli hafif kokulu ve çok gösterişli 5 loblu, dışa doğru biraz kıvrık çiçeklerin sayısı adet olabilir. Nisan ve Eylül arasında çiçeklidir. Yassı-oval, 3-5 cm çapında, odunsu, sert, kuru kapsül şeklindeki yeşil meyvelerin rengi olgunlaşınca kahverengileşir (Şekil 3.10). Tohumu çok sayıda ve yassıdır. Kökleri yüzeysel gelişir. Dalla gövdenin birleştiği yer kırılmaya hassastır. Isı, ışık ve nem isteği fazladır. Sıcaklığın 7-10 C den aşağıya indiği yerlerde genç bireyleri zarar görür. Killi, kumlu, asidik, iyi drene edilmiş, besin maddesince zengin nemli topraklarda iyi gelişir. Soliter veya küçük gruplar halinde kullanıma uygundur. Kurağa toleransı yüksek, hava tuzuna toleransı düşüktür. Üretimi tohumla ve yazın yarı-odunsu çeliklerle yapılabilir (Acartürk, 2001; Altınayar, 1987; Gilman ve Watson, 1993; Pamay, 1992; Söğüt ve ark., 2004). 46

70 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Şekil Jacaranda mimosifolia, Çiçekli Görünümü, Meyveleri (Özgün-2009) Platanus orientalis - Doğu Çınarı: Denemede kullanılan örnekleri Çakallı Mevkii nde Üçürge Deresi kıyısından Mart 2008 döneminde cm boylarında sökülen bitkilerdir. Doğu Çınarı Platanaceae familyasına ait yaprak döken bir ağaç türüdür. Güney Avrupa, Asya kıtası ve ülkemizde genelde akarsu yatakları ve vadi tabanlarında yetişir. Hızlı büyüyen uzun ömürlü bu türün tabiat anıtı niteliği taşıyan bireyleri ülkemizde bulunmaktadır (Şekil 3.11). 47

71 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Şekil Platanus orientalis, Çiçek Salkımları (Eğirdir-Isparta) (Özgün-2009) Platanus orientalis m boy, 6-20 m taç yapabilir. Açık veya yeşilimsi boz renkteki gövde kabuğu genç yaşlarda pul şeklinde, yaşlandıkça tabakalar halinde kalkar ve dökülür. Genç dallar kahverengidir. Açık yeşil yaprakları cm 48

72 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN uzunluğunda; 5-7 loblu, sivri uçlu, yumuşak ve kaba dişlidir. Baharda açan çiçekleri gösterişsizdir. Hafifçe basık yuvarlak, cm çapında ve kahverengi bileşik meyvelerin 2-6 tanesi bir sap üzerinde yer alır. Ülkemizde hemen her kentte kullanılan çınar ılıman ve soğuk bölgelere uyum sağlamıştır. Yüksek rakımlı yerlerde korunarak yetiştirilebilir. Yarı gölge, tam güneşli killi, tınlı, kumlu, asidik, iyi drenajlı, nemli topraklara uygundur. Kuraklığa ve hava kirliliğine toleransı yüksektir. Şiddetli rüzgarlara dayanıklı olan tür, tuzlu deniz rüzgarlarından zarar görebilir (Pamay, 1992; Güçlü, 1993; Gilman ve Watson, 1994). Nerium oleander Zakkum: Denemede Üçürge Deresi kıyısında Çakallı Mevkiden Mart 2008 de cm boylarında sökülen bitki örnekleri kullanılmıştır. Hızlı gelişen, yıl yaşayabilen bitki Apocynaceae familyasına aittir. Akdeniz ülkelerinde doğaldır. Ülkemizde de Akdeniz, Ege, Marmara Bölgelerinde kıyı kesimleri ve dere kenarlarında yaşar. Herdemyeşil dipten çok sayıda sürgün veren çalı formundaki bitki m boy, m de taç yapabilir (Şekil 3.12). Şekil Nerium oleander in Genel Görünümü (Özgün-2008) 49

73 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Kalın, sert, düzgün, pürüzsüz, kabuğu parlak yeşil, koyu kahverengi-gri renkli sürgünleri üzerinde derimsi sivri uçlu mızrak şeklindeki yaprakları karşılıklı veya halka şeklinde dizilidir. Üst yüzeyi parlak koyu yeşil, alt yüzeyi mat renkli ve orta damarı belirgin yaprakları cm uzunluktadır. Mayıs-Ekim arasında sürgün uçlarında salkım oluşturan yalınkat pembe çiçekleri huni biçiminde, cm çapında olup cm uzunluğunda kahverengi, dar ve sert meyveleri çok sayıda tüylü tohuma sahiptir (Şekil 3.13). Güneşli, nemli alanlara uygun tür, her çeşit toprakta yetişebilir. Kurağa ve soğuğa dayanıklıdır. Bitki, dalların kabukları, yaprak ve tohumları nerin ve oleodrin adlı yenildiğinde ölümcül olabilen zehirli alkoloidleri içerir (Pamay, 1993; Acartürk, 2001; Güler, 2006). Şekil Yalın Kat Çiçekleri (solda) ve Meyvesi (sağda) (Özgün-2009) Arıtılmış Atık Suyun Kullanılacağı Sulama Sistemleri Bitkisel denemelerde arıtılmış atık su ile sulamaların alanda ve saksılarda yapılabilmesi için damla sulama sistemi kurulmuştur. Saksıların sulanması için 25 mm çaplı kangal plastik boruya spagetti hortum bağlantısı ile saksılara su hattı uzatılmıştır (Şekil 3.14). Şekilde de görüldüğü üzere alanda sulama yapabilmek için aynı boru ile lateral aralığı 50 cm, uzunluğu 5 m, nokta damlatıcı aralığı 40 cm olan damla sulama sistemi kurulmuş ve suyun alana dengeli dağılımını sağlayabilmek için de toplama havuzuna 3.5 beygir gücünde 3600 d/d nitelikleri olan ve benzinle çalışan dalgıç pompa monte edilmiştir. 50

74 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Spagetti boru Şekil Saksı (üstte) ve Alandaki (altta) Bitkileri Sulamak İçin Kurulan Damla Sulama Sistemleri (Özgün-2009) 51

75 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Bitkisel Materyalde Gözlem Parametreleri Denemelerde kullanılan bitki türlerinde arıtılmış atık su ile sulamanın etkilerini belirlemek için farklı parametreler kullanılmıştır (Çizelge 3.4). Çizelge 3.4. Türlere Göre Bitkisel Materyalde Ele Alınan Gözlem Parametreleri Parametre Bitki boyu (cm) Birim alandaki sürgün sayısı (adet) Sürgün çapı (mm) Sürgün sayısı (adet) Sürgün uzunluğu (cm) Stolon oluşumu (adet/m) Çiçek başağı sayısı (adet) Doku (skala değeri) Örtülülük (%) Gövde çapı-toprak hizası (mm) Gövde çapı-orta kısımdan (mm) Gövde çapı-taç altı (mm) Taç çapı (cm) Yaprak yoğunluğu (skala değeri) Yaprak uzunluğu (cm) Yaprak büyüklüğü (skala değeri) Yaprak rengi (skala değeri) Meyve oluşumu (adet) Çiçeklenme süresi Alanda görüldüğü dönem Typha latifolia Cynodon dactylon Jacaranda mimosifolia Platanus orientalis Nerium oleander Diğer Bitki Türleri Yapay Sulak Alanda Gelişen Diğer Bitki Türlerinin Teşhisi Yapay sulak alanda kullanılan T. latifolia dışında gelişen diğer bitki türlerinin teşhisinde Hocaoğlu ve Potinci (2003), Seçmen ve Leblebici (1997) ile Yılmaz (1996) dan yararlanılmıştır Su ve Toprak Örneklerinin Alımı ve Analize Hazırlık ve Analizler Su örnekleri Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Numune Alma ve Analiz Metodları Tebliği nde (7 Ocak 1991 tarihli ve sayılı Resmi Gazete) belirtildiği 52

76 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN gibi 2 saatlik kompozit numune şeklinde 30 dakika arayla 5 kez 0.5 lt lik plastik kaplara toplam 2.5 lt olarak sulamanın yapıldığı dönemde haftada 1 kez, sulama yapılmayan dönemde ise 2 haftada 1 kez alınmıştır. Alınan tüm örnekler homojen bir biçimde karıştırılarak analize hazır hale getirilmiştir. Mikrobiyolojik analizler için ise 100 ml lik steril cam şişeler kullanılmış, toplam 200 ml su örneği alınmıştır. Toprak örnekleri ise 1 kez Eylül 2009 tarihinde alan ve saksı denemelerinden alınmıştır. Alan denemesinde toprak örnekleri her parselde 50x50 cm en ve boyunda üç farklı noktadan 0-30 cm ve cm derinliklerinden alınmıştır. Alınan bu toprakların tümü homojen olarak karıştırılmış ve yaklaşık 2 kg lık örnekler hava kuru olarak kurutulmuş ve 2 mm lik elekten geçirilerek analize hazır hale getirilmiştir. Saksı denemesi örneklerinin alınması esnasında her tekerrürden 5 saksı seçilmiştir. Tüm saksıların toprakları homojen olarak karıştırılmış, yaklaşık 2 kg örnek hava kuru olarak kurutularak 2 mm lik elekten geçirilerek analize hazır hale getirilmiştir. Analizler Çevre ve Orman Bakanlığı yeterlilik belgesine sahip, TÜRKAK tan akrediteli Ekosistem Çevre Analiz Laboratuarı nda yapılmıştır. Su örneklerinde düzenli aralıklarla yapılan analizler; atık suda ve arıtılmış atık suda BOİ, KOİ ve AKM analizleri ile mikrobiyolojik analizler (toplam koliform, fekal koliform ve Escherichia coli) dir. Ayrıca atık su, arıtılmış atık su ve temiz suda sulama suyu sınıfının belirlenmesi için sodyum (Na), potasyum (K), kalsiyum (Ca), magnezyum (Mg), karbonat (CO 3 ), bikarbonat (HCO 3 ), klorür (Cl), sülfat (SO 4 ), elektriksel iletkenlik (EC), kalıcı sodyum karbonat, değişebilir sodyum oranı, sodyum adsorpsiyon oranı (SAR) analizleri yapılmıştır. Toprak örneklerinde de toprak asitliği (ph), elektriksel İletkenlik, toplam fosfor (P), toplam azot (N), bakır (Cu), nikel (Ni) ve demir (Fe) analizleri yapılmıştır İklim Verileri Akdeniz iklim kuşağı içinde ve eşik alanda bulunan Karaisalı ilçesine ait uzun yıllar ve deneme süresince bazı iklim değerleri için Devlet Meteoroloji İşlerinden elde edilen veriler kullanılmıştır (Çizelge 3.5). 53

77 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Çizelge 3.5. Karaisalı İlçesi ne Ait Uzun Yıllar ( ) ve Deneme Süresince Elde Edilen Bazı İklim Verileri (Bozdoğan, 2002; DMİ, 2009) Aylar Ortalama Sıcaklık ( C) Ortalama Nispi Nem (%) Parametre Toplam Yağış (mm) Yağışlı Gün Sayısı En Yüksek Rüzgar Hızı (m/s) ve Yönü Ocak K Şubat KB Mart GB Nisan GGB Mayıs B Haziran K Temmuz GB Ağustos KD Eylül GGB Ekim KKD Kasım KD Aralık K Ocak KB Şubat B Mart B Nisan KKD Mayıs GB Haziran K Temmuz KD Ağustos K Eylül GGB Uzun Yıllar Ort KD İstatistiksel Analizler Alan ve saksı denemelerindeki bitki türlerinden arıtılmış atık su ile sulamanın etkilerini ortaya koymak için belirlenen parametrelerde elde edilen tüm sayısal veriler istatistiksel olarak SPSS 13.0 paket programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Değerlendirilen parametrelerde önemlilikleri belirlemek için Genel Lineer Model- Çoklu Karşılaştırma Yöntemi (General Lineer Model-Univarete) ve Duncan Çoklu Karşılaştırma Testi kullanılmıştır Metot Çalışma literatür taramaları, ön hazırlıklar ve denemelerin kurulması, veri toplama ve değerlendirme olmak üzere üç aşamada tamamlanmıştır (Şekil 3.15). 54

78 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN LİTERATÜR TARAMALARI, ÖN HAZIRLIKLAR VE DENEMELERİN KURULMASI I. Aşama Alan Hazırlığı Malzeme Temini Yetiştirme Ortamı: Çakıl ve Tüf Typha latifolia Bitkisel Materyal Sulama Denemesinde Kullanılan Materyal Yapay Sulak Alan Sisteminin Kurulması Su Analizlerinin Başlaması Alan ve Saksı Denemelerinin Kurulması Sulamanın Başlaması VERİLERİN TOPLANMASI II. Aşama Yapay Sulak Alanda Gözlemler Alanı ve Saksı Denemelerinde Gözlemler Toprak ve Su Analizlerinin Yapılması DEĞERLENDİRME III. Aşama Sayısal Verilerin Değerlendirilmesi Arıtım Havuzu Arıtılmış Atık Su Uygulamaları Karaisalı Örneğinde Su Yönetim Planı İçin Öngörülerin Oluşturulması SONUÇ VE ÖNERİLER Şekil Yöntem Akış Şeması 55

79 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Birinci aşama deneme alanı ve yapay sulak alanın oluşturulması, alan ve saksı denemelerinin kurulmasını kapsamaktadır. Önce yapay sulak alanı oluşturacak arıtım havuzunun kazı işlemleri yapılmış, araştırma alanı tesviye edilerek düzeltilmiş ve dış etkilere karşı tel çitle çevrilmiştir. Kanalizasyon hattından atık suyu alıp dağıtacak çökeltme ve atık suyu yönlendirme birimi yapılmış ve suyu arıtım havuzuna yönlendirip dağıtacak su iletim hatları oluşturulmuş, arıtım havuzu ve arıtılmış atık suyu toplama havuzu inşa edilmiştir. Arıtım havuzuna toplam 45 cm derinliğindeki ortam (bazaltik tüf ve çakıl katmanları) serilerek T. latifolia rizomları dikilmiş, 15 gün haftada 1 kez değiştirilen temiz suda bekletilmiştir. Sonraki aşamada sisteme giren kentsel atık su arıtılmak üzere bir hafta içinde sırasıyla önce 3, sonra 4 gün arıtım havuzunda bekletilmiştir. Bekletme sürelerine bağlı olarak arıtım havuzuna ve arıtılmış atık suyun toplama havuzuna girişlerinde alınan su örneklerinde belirlenen parametrelerin analizleri deneme süresince düzenli olarak yapılmıştır. 1. Su Örneklerinde BOİ, KOİ, AKM Analizleri: Biyolojik oksijen ihtiyacı (BOİ) tayini; TS EN / Nisan 2002 Su Kalitesi- N Günden Sonra Biyokimyasal Oksijen İhtiyacının Tayini: Seyreltme ve Allitiyoüre İlavesi ile Aşılama Metodu Standardı na göre yapılmıştır. Kimyasal oksijen ihtiyacı (KOİ) tayini; TS 2789 ISO 6060/Nisan 2000 Su Kalitesi- Kimyasal Oksijen İhtiyacının Tayini Standardı na göre yapılmıştır. Askıda katı madde (AKM) tayini; TS EN 872 / Haziran 2007 Su Kalitesi- Askıda Katı Maddelerin Tayini- Cam Elyaf Süzgeçler Kullanılarak Süzme Yöntemi Standardı na göre yapılmıştır. 2. Su Örneklerinde Mikrobiyolojik Analizler: Toplam koliform; SM 9222 B: 21 Baskı 2005 Standart Toplam Koliform Bakteri Membran Filtre Metodu kullanılarak belirlenmiştir. Toplam koliform ile E. coli nin belirlenmesi için Endo hazır besi yeri kullanılmıştır. Koliform bakteriler 37 o C deki inkübasyonda 48 saat içinde laktozdan gaz ve asit oluşturan sporsuz, gram negatif, çubuk bakteriler anlaşılır. Fekal koliform, SM 922 D 21. Baskı 2005 Fekal Koliform Bakteri Membran Filtre Metod a göre yapılmıştır. Fekal koliformların belirlenmesi için M- FC hazır besi yeri kullanılmıştır. E. coli tayini; SM 9222 G: 21. Baskı 2005 E. coli Bakteri Membran Filtre Metod a göre yapılmıştır. Mikrobiyolojik sayımlarda Koloni Oluşturma Birimi (kob) esası dikkate alınmıştır. 56

80 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN 3. Sulama Suyu Sınıfının Belirlenmesine Yönelik Analizler: Sodyum ve Potasyum; SM 3111 B: 2005, Kalsiyum; TS 8196: 1990, Magnezyum; TS 4474 ISO 6059: 1998, Karbonat ve Bikarbonat; TS 3790 EN ISO : 1998, Klorür; TS 4164 ISO 9291: 1998, Sülfat; SM 4500 SO4. E 2005, Elektriksel İletkenlik; TS 9748 EN 27888: 1996 standartlarına göre yapılmış; sulama suyu sınıfları 7 Ocak 1991 tarihli ve sayılı Resmi Gazete de yayınlanan Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Teknik Usuller Tebliği ne göre belirlenmiştir. Bu aşamada ayrıca dört bitki türü ile alan ve saksı denemeleri başlatılmıştır. Bitkisel materyal ile yürütülen bu denemeler Şansa Bağlı Tam Bloklar Deseninde düzenlenmiş Strip Deneme Desenine göre 3 yinelemeli kurulmuştur. Bitki türlerinin alandaki dağılımı Şekil 3.16 da verilmiştir Şekil Alan Denemesinde Bitkisel Materyalin Yerleşim Düzeni 1: N. oleander, 2: P. orientalis, 3: J. mimosifolia, C. dactylon Sulamalar suyun kısıtlı ve yağışın hemen hemen hiç olmadığı kurak dönemlerde (Haziran-Kasım 2008 ve Haziran- Ekim 2009) yapılmıştır. Bitkiler suyun arıtım havuzundan çıkarak toplanma havuzuna alındığı Pazartesi (3 h) ve Perşembe (4 h) günlerinde her hafta iki kez sulanmıştır. Üç ve dört gün bekletilerek arıtılan atık su, bir kerede ve sırasıyla 3 ve 4 saat içinde kullanılmış; kullanılmayan su dereye deşarj edilmiştir. Denemelerde sulama sırasında bir saatte kullanılan su miktarı 84 litredir. Saksı denemelerinde toplam 9408 litre, alan denemelerinde ise toplam 8960 litre arıtılmış atık su sulamada kullanılmıştır. 57

81 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN Denemenin ikinci aşaması veri toplama aşamasıdır. Bu aşamada yapay sulak alanın arıtım etkinliğini belirleyecek su analizleri atık su ve arıtılmış atık suda düzenli olarak yapılmıştır. Arıtım havuzuna dikilen T. latifolia ile alan ve saksı denemelerindeki türlerde belirlenen büyüme ve gelişme parametrelerine ait sayısal veriler 20 gün aralıkla deneme süresince alınmıştır (Çizelge 3.6). Arıtım havuzunda gelişen yabancı otlara ait veriler de bu aşamada toplanmış ve teşhisleri yapılmıştır. Çizelge 3.6. Bitkisel Materyalde Alınan Veriler Parametre Bitki boyu (cm) Birim alandaki sürgün sayısı (adet/ cm 2 ) Sürgün çapı (mm) Sürgün sayısı (adet) Sürgün uzunluğu (cm) Stolon oluşumu (adet/m) Doku (skala: çok kaba doku 4, kaba doku 3, kontrolle aynı 2, kontrolden ince doku 1) Örtülülük (%) Çiçek başağı sayısı (adet) Taç çapı (cm) Gövde çapı (toprak hizasında)(mm) Gövde çapı (orta kesimler) (mm) Gövde çapı-taç altı (mm) Yaprak yoğunluğu (skala: kontrole göre yoğun 3, kontrol ile aynı 2, kontrolden az 1) Açıklamalar Toprak seviyesi ile bitkinin en son büyüme noktası arasında ölçülen uzunluktur. C.dactylon da her tekerrürde 3 noktadan alınmıştır. 5x5 cm ölçüsünde hazırlanan kalıplar içerisinde kalan sürgün sayısının cm 2 cinsinden ifadesidir. Her tekerrürde 3 farklı noktadan ölçüm alınmıştır. Sürgünün orta kısmından, T.latifolia da yaprakların ayrılma noktasından kumpasla alınan çap ölçüsüdür. Her bitkide 3 sürgünden (ince, orta ve kalın) alınmıştır. Bitkinin en dipte gelişen sürgünlerinin sayısıdır Sürgünün boy olarak ifadesidir. Her bitkide 3 sürgünden (kısa, orta, uzun) alınan uzunluklardır. Alanda 1 m uzunlukta; saksıda ise tüm saksıda sayılan stolon sayısıdır. Kontrolden farklı olarak yaprakta ortaya çıkan doku değişimlerini ifade etmektedir. C.dactylon da 1m 2 lik alan, saksıda tüm saksı, diğer bitki türlerinde arıtım havuzu alanını örtme oranının ifadesidir C.dactylon da 1 m 2 lik alanda ve her bir saksıda oluşan başak sayısının ifadesidir. Dalların en son ulaştığı boyun iz düşümü değeridir Gövdenin toprakla birleştiği noktanın hemen üzerinden kumpasla çap olarak ölçümüdür. Gövdenin orta kısmında kumpasla ölçülmüş çap değeridir. Bitkinin taç yaptığı noktanın gövde ile birleştiği kısmının kumpasla çap olarak ölçümüdür. Kontrolden farklı olarak ortaya çıkan yaprak yoğunluğu değişimlerini ifade etmektedir Yaprak uzunluğu (cm) P.orientalis ve N.oleander türlerinde yaprak ayası, J.mimosifolia türünde yaprak sapı ile birlikte yaprağın boy olarak ölçümünün ifadesidir Yaprak rengi (skala: koyu yeşil 4, orta yeşil (kontrolle aynı renk) 3, açık yeşil 2, sarımsı yeşil 1) Çiçeklenme süresi (gün) Çiçek rengi (skala: kontrolden çok koyu 4, kontrolden koyu 3, kontrol ile aynı 2, kontrolden açık renkli 1) Meyve oluşumu (adet) Görüldüğü dönem (tarih) Kontrolden farklı olarak ortaya çıkan renk değişimlerini ifade eder. Çiçeklenmenin başlangıcından bitişine kadar olan süre Kontrolden farklı olarak ortaya çıkan çiçek renklerini ifade eder. Tüm bitkinin üzerindeki meyvelerin sayısıdır. Arıtma havuzunda T.latifolia dışında gelişen türlerin büyüme ve gelişme gösterdiği dönem 58

82 3. MATERYAL VE METOT Elif BOZDOĞAN İkinci aşamada ayrıca toprak analizleri ile toprağa yönelik veriler de elde edilmiştir. Toprak Analizleri: Toprak asitliği (ph); TS 8332 ISO 10390: 1995, Elektriksel İletkenlik; TS ISO 11265: 1996, Toplam Fosfor ve Toplam Azot; Hazır Kit Metod, Bakır, Nikel ve Demir; SM 3111 B: 2005 standartlarına göre belirlenmiştir. Denemenin üçüncü ve son aşaması değerlendirme aşamasıdır. Bu aşamada Karaisalı ilçesi kentsel atık suyunun dikey akışlı yüzey altı yapay sulak alanda arıtım etkinlikleri elde edilen tüm analiz değerleri bir araya getirilerek yapılmış ve oransal olarak kirlilik unsurlarının giderimleri belirlenmiştir. Karaisalı ilçesinde dikey akışlı yüzey altı yapay sulak alanda kentsel atık suyun arıtım etkinlikleri ile deşarj ve sulama suyu sınıfları belirlenmiştir. T. latifolia türü ile arıtılmış atık suyu ile sulanan N. oleander, P. orientalis, J. mimosifolia ve C. dactylon türlerinden elde edilen tüm sayısal verilerin istatistiksel olarak değerlendirmeleri yapılmıştır. Arıtım işlemine bizzat katılan T.latifolia türünün arıtım süresi içinde gösterdiği büyüme ve gelişim değerleri ortaya konulmuştur. Arıtılmış atık su ile sulanan bitki türlerinde ise arıtılmış atık suyun büyüme ve gelişim üzerindeki etkinlikleri sayısal olarak ortaya konulmuş; sulamada kullanılabilirliği ortaya konulmuştur. Bu aşamada Karaisalı kenti ölçeğinde sulanabilme potansiyeline sahip 47 da lık açık yeşil alan (kent parkı, mahalle parkı, çocuk oyun alanı, spor alanları, mezarlık, vb), yol ağaçları, ev bahçeleri ve diğer kullanımlar için bir Atık Su Yönetim Planı için temel olabilecek öngörüler ve gelecek 20 yılı kapsayan sayısal değerler belirlenmiştir. 59

83 4. ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA T. latifolia dikilmiş yüzey altı dikey akışlı yapay sulak alana her keresinde 10 m 3 kentsel atık su verilmiş, yapay sulak alandan çıkan arıtılmış atık su toplama havuzunda biriktirilmiştir. Yapay sulak alana giren su birbirine eşdeğer olduğu halde, sistemden çıkan arıtılmış atık su miktarı deneme süresince aylara göre farklılık göstermiştir (Çizelge 4.1). Sisteme ilk yıl 560, ikinci yıl 720, toplam 1280 m 3 kentsel atık su arıtılmak üzere verilmiştir. Denemenin ilk yılı sisteme giren kentsel atık suyun % 62 si, ikinci yıl ise % 62.6 sı arıtılmıştır. Denemedeki 16 ay boyunca sistemde arıtılan toplam su m 3 olarak belirlenmiştir. Aylara göre arıtılan suyun, sisteme giren kentsel atık suya oranı Ağustos 2008 dışında % 50 nin üzerinde olmuş, sisteme giren toplam suyun % 62.4 ü arıtılmıştır. Çizelge 4.1. Yapay Sulak Alan Sisteminden 16 Ay Süreyle Çıkan Arıtılmış Atık Suyun Aylık Toplam Miktarları Zaman Sisteme Giren Kentsel Atık Su Miktarı (m 3 ) Arıtılmış Atık Su Miktarı (m 3 ) Arıtılan Suyun Oranı (%) 1. Yıl Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım Aralık Toplam Yıl Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Toplam Genel Toplam Araştırma bulguları elde edilen bu kentsel atık suyun arıtılmasına ve bitkisel materyale yönelik bulgular olarak temelde iki kısımda ele alınmıştır. 60

84 4.1. Kentsel Atık Suyun Arıtılmasına Yönelik Bulgular Karaisalı ilçesi kentsel atık suyunun yüzey altı dikey akışlı yapay sulak alanda T. latifolia kullanılarak arıtımı sonucunda ölçüm tarihine bağlı olarak değişen Biyolojik Oksijen İhtiyacı (BOİ), Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ), Askıda Katı Madde (AKM), asitlik (ph), sulama suyu kriterleri (Sodyum, Potasyum, Kalsiyum, Magnezyum, Karbonat, Bikarbonat, Klorür, Sülfat, Elektriksel İletkenlik) ve mikrobiyolojik (toplam koliform, fekal koliform, Escherichia coli) yapı ile ilgili parametreler 2 yıllık süreçte 16 ay boyunca izlenmiştir. Biyolojik Oksijen İhtiyacı (BOİ), Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ), Askıda Katı Madde (AKM): Çalışmanın temel hedeflerinden biri olan Karaisalı İlçesi kentsel atık suyunun kurulan yapay sulak alan sisteminde arıtılarak Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Alıcı Ortama Deşarj Standartları na ulaşıp ulaşmadığı hususunun ortaya konması için BOİ, KOİ ve AKM değerlerinin iki yıllık süreç içindeki değişimleri Çizelge 4.2 de verilmiştir. İlçe kentsel atık suyunun deneme süresince gösterdiği BOİ değerlerindeki değişim incelendiğinde; ortalama BOİ değerleri ilk yıl mg/l, ikinci yıl mg/l olarak belirlenmiştir. En düşük BOİ değerleri ilk yıl 21 Temmuz 2008 (158.5 mg/l), ikinci yıl ise 15 Haziran 2009 (101.6 mg/l) tarihlerinde alınan örneklerdedir. En yüksek değerler ise ilk yıl 1 Eylül 2008 (581.4 mg/l), ikinci yıl ise 13 Temmuz 2009 (753.3 mg/l) tarihlerinde alınan örneklerde ölçülmüştür. Karaisalı ilçesi kentsel atık suyunda tüm dönemlerde belirlenen en düşük BOİ değeri bile Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları nın (75 mg/l) üzerindedir. Kentsel atık su BOİ yönünden olumsuz nitelik taşımaktadır. Tamamen evsel nitelikli bu suyun kullanımı sırasında zamana göre BOİ değerlerinde farklılıklardan ortaya çıkmaktadır. Dönemsel olarak BOİ değerlerindeki değişimler incelendiğinde, yaz ve sonbahar dönemindeki değerlerin kış dönemine göre daha yüksek olduğu görülür. Kış ve ilkbahar mevsimlerinde yapay sulak alanın daha az etkin olduğu; ancak giderimin bu mevsimlerde de sürdüğü görülür. Kış dönemindeki evsel nitelikli kirleticilerin yaz ve sonbahar mevsimlerine göre daha sınırlı olması bu farklılığın ortaya çıkmasında etkili olabilir (Şekil 4.1). 61

85 Çizelge 4.2. Karaisalı İlçesi Kentsel Atık Suyu ve Yapay Sulak Alanda Arıtılmış Atık Suda BOİ, KOİ ve AKM Değerlerindeki Değişimler BOİ (mg/l) KOİ (mg/l) AKM (mg/l) Tarihler*** Atık Su Arıtılmış Atık Su Atık Su Arıtılmış Atık Su Atık Su Arıtılmış Atık Su * * * * * * * * * * * * * * * * Ortalama Ortalama Giderim Oranı (%) YIL * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * Ortalama Ortalama Giderim Oranı (%) İki Yıllık Ort. Giderim (%) SKKYStandartları** YIL * örnek alım günleri yağışlıdır. ** Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları *** Atık su alım tarihleri yazılmıştır. Arıtılmış atık su bu tarihlerden üç gün sonra alınmıştır. Arıtılmış atık suyun deneme boyunca ölçülen tüm BOİ değerleri Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları nın (75 mg/l) altında elde edilmiştir. 62

86 Biyolojik Oksijen İhtiyacı (mg/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şekil 4.1. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suyun Biyolojik Oksijen İhtiyacı (BOİ) Yılları Mevsimsel Durumu Ortalama BOİ değerleri ilk yıl mg/l, ikinci yıl mg/l dir. En yüksek BOİ değeri ilk yıl yapay sulak alanın aktivitesinin henüz başladığı dönemde ve arıtım sırasında yağmur suyunun da alana geldiği 7 Temmuz 2008 (39.9 mg/l) tarihine aittir. Burada evsel nitelikli suya niteliği tespit edilemeyen yağmur suyu karışmıştır. İkinci yıl en yüksek BOİ değeri yine arıtılmış atık su örneği alınırken yağmurun yağdığı 21 Mayıs 2009 (59.5 mg/l) tarihinde elde edilmiştir. En düşük BOİ değerleri ise ilk yıl arıtım havuzunda bitki etkinliğinin fazla olduğu 18 Eylül 2008 (5 mg/l) tarihinde, ikinci yıl da bu etkinliğin henüz sürdüğü 15 Haziran 2009 (10.1 mg/l) tarihlerinde ölçülmüştür. Farklı BOİ değerleri, kentsel atık sudaki miktarlara da bağlı olmakla birlikte, yağmur gibi çevre koşulları ve zaman içinde yapay sulak alanın etkinliklerinin değişmesi ile açıklanabilir. Denemedeki yüzey altı dikey akışlı yapay sulak alanın BOİ giderim oranı iki yılda da % 90 ın üzerindedir. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde BOİ değeri ortalamaları; ilk yıl atık suda mg/l, arıtılmış atık suda 22.6 mg/l, giderim oranı ise % 93.5 tir. İkinci yıl ise, atık suda mg/l, arıtılmış atık suda mg/l, giderim oranı ise % 93 dür. Bu denemede elde edilen giderim bulguları Juwarkar ve ark. (1995) nın Hindistan da (% 78-91), Vymazal (1996) ın Çek Cumhuriyeti nde (% 77-98), Badkoubi ve ark. (1998) nın İran da (% 90±3) elde ettiği bulgularla paralellik göstermektedir. Denemede T. latifolia ile kurulan yapay sulak alan sistemi BOİ gideriminde yüksek başarı göstermiş; incelenen diğer birçok çalışmada sağlanan giderimden daha yüksek oranda giderim bu çalışmada sağlanmıştır. 63

87 Arıtım sistemine gelen kentsel atık suyun deneme süresince gösterdiği Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) değerleri incelendiğinde; ortalamalar ilk yıl 783 mg/l, ikinci yıl mg/l dir. En yüksek değerler ilk yıl 15 Aralık 2008 tarihinde (1152 mg/l), ikinci yıl 13 Temmuz 2009 tarihinde ( mg/l) alınan örneklerde, en düşük değerler ise ilk yıl 21 Temmuz 2008 tarihinde (369.6 mg/l), ikinci yıl 15 Haziran 2009 tarihinde (307.2 mg/l) alınan örneklerde belirlenmiştir. Karaisalı ilçesi kentsel atık suyunda tüm dönemlerde belirlenen en düşük KOİ değeri bile Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları nın (180 mg/l) üzerindedir. Kentsel atık su KOİ yönünden olumsuz nitelik taşımaktadır. Denemede oluşturulan yapay sulak alanda arıtılmış atık suyun ortalama KOİ değerleri ilk yıl 66 mg/l, ikinci yıl 81.8 mg/l dir. En düşük KOİ değerleri ilk yıl 21 Ağustos, 18 Eylül ve 16 Ekim 2008 tarihlerinde (30 mg/l), ikinci yıl ise 15 Haziran 2009 tarihinde (28.8 mg/l) alınan örneklerde elde edilmiştir. En yüksek KOİ değeri ilk yıl 26 Haziran 2008 tarihinde (153.6 mg/l), ikinci yıl ise örnek alımı sırasında yağmurun yağdığı 21 Mayıs 2009 tarihinde (192 mg/l) alınan örneklerde bulunmuştur. Arıtılmış atık suyun deneme boyunca ölçülen KOİ değerleri arasından sadece 21 Mayıs 2009 tarihinde niteliklerini belirlemediğimiz yağmur suyu karışan örnek (192 mg/l) Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları nın üzerinde çıkmıştır. Arıtım sistemine gelen kentsel atık suyun deneme süresince gösterdiği Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) değerlerinin mevsimsel değişimleri Şekil 4.2 de görülmektedir. BOİ gideriminde olduğu gibi, kış ve ilkbaharda giderim sürmüş ancak, giderim etkinliği biraz azalmıştır. Denemedeki yapay sulak alanın KOİ giderim oranı iki yılda da % 90 ın üzerinde saptanmıştır. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde de ilk yıl atık suda KOİ değeri mg/l, arıtılmış atık suda mg/l, giderim oranı ise % 90.5 tir. İkinci yıl ise, atık suda mg/l, arıtılmış atık suda mg/l, giderim oranı ise % 93 dür. Denemede KOİ giderimi ile ilgili bulgular Vymazal (1996) ın Çek Cumhuriyeti nde (% 59-91), Demirörs (2006) ün Türkiye de (% 90), Caselles- Osorio ve García (2007) nın İspanya da (% 98), Prochaskaa ve ark. (2007) nın (% 92) elde ettiği bulgularla paralellik göstermektedir. 64

88 Kimyasal Oksijen İhtiyacı (mg/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şekil 4.2. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suyun Kimyasal Oksijen İhtiyacı (KOİ) Değerlerinin Yıllarındaki Mevsimsel Değişimleri Denemede kurulan düşey akışlı yapay sulak alan sistemi yüksek başarı göstermiş; KOİ giderim etkinliği Thomas ve ark. (1995) (% 71-75), Mandi ve ark. (1995) (% 48-62), Badkoubi ve ark. (1998) (% 86±4), Mashauri ve ark. (2000) (% 66), Ji ve ark. (2002) (% 81), García ve ark. (2004) (% 60-80), Korkusuz ve ark. (2004) (% 40-49), Hadad ve ark. (2006) nın (% 79) elde ettikleri giderimlerden daha yüksek oranda KOİ giderimi sağlanmıştır. Kentsel atık suyun deneme süresince Askıda Katı Madde (AKM) değerlerindeki değişim incelendiğinde; ortalama değerler ilk yıl 511.2, ikinci yıl mg/l dir. En yüksek AKM değerleri ilk yıl 18 Eylül 2008 tarihinde (806 mg/l) ikinci yıl 4 Haziran 2009 tarihinde (1040 mg/l) görülmüştür. En düşük AKM değerleri ilk yıl denemenin başlatıldığı 26 Haziran 2008 tarihinde (191.8 mg/l), ikinci yıl 15 Haziran 2009 tarihinde (107 mg/l) alınan örneklerde görülmüştür. Karaisalı ilçesi kentsel atık suyunda 26 Haziran 2008 tarihinde (191.8 mg/l) elde edilen değer hariç tüm dönemlerde ölçülen AKM değerleri Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları nın (200 mg/l) üzerindedir. Kentsel atık su AKM yönünden denemenin ilk tarihi dışında olumsuz nitelik taşımaktadır. Denemede oluşturulan yapay sulak alanda arıtılmış atık suyun ortalama AKM değerleri ilk yıl mg/l, ikinci yıl 13 mg/l dir. En düşük değerler ilk yıl 18 Eylül 2008 tarihinde (3.7 mg/l), ikinci yıl 10 Ağustos 2009 tarihinde (3.8 mg/l) elde 65

89 edilmiştir. En yüksek AKM değerleri ise ilk yıl 26 Haziran 2008 tarihinde (55.8 mg/l), ikinci yıl 23 Nisan 2009 tarihinde (34.5 mg/l) alınan örneklerde görülmüştür. Arıtılmış atık suyun ortalama AKM değerleri 2 yıl boyunca tüm tarihlerde yapılan ölçümlerde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Alıcı Ortama Deşarj Standartları nın altında kalmıştır. Sistem, AKM içinde yer alan partiküllerin kendi içinde önemli bir bölümünü tutmuştur. Elde edilen genel değerler incelendiğinde süzme işlemi içinde sistemde var olan tüm elemanların (çakıl ve bazaltif tüf katmanları, burada oluştuğu varsayılan mikrobiyal doku, bitki kökleri, vd) görev üstlendiği ifade edilebilir. Arıtım sistemine gelen kentsel atık suyun deneme süresince gösterdiği Askıda Katı Madde (AKM) değerlerinde mevsimsel bir değişim bulunmamakta; giderim etkinliği süreklilik göstermektedir (Şekil 4.3). Askıda Katı Madde (mg/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şekil 4.3. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suyunun Askıda Katı Madde (AKM) Değeri Mevsimsel Durumu Denemede oluşturulan yüzey altı dikey akışlı yapay sulak alanın AKM giderim oranı iki yılda da % 95 in üzerindedir. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl atık suda AKM değeri mg/l, arıtılmış atık suda mg/l, giderim oranı ise % tür. İkinci yıl ise, atık suda mg/l, arıtılmış atık suda 9.86 mg/l, giderim oranı ise % 97.8 dir. Denemede AKM giderimine yönelik bu bulgular, Thomas ve ark. (1995) nın (% 85), Vymazal (1996) ın Çek Cumhuriyeti nde (% 77-99), Badkoubi ve ark. (1998) nın İran da (% 89±4), Greenway ve Woolley (1999) in (% 14-77), Mashauri 66

90 ve ark. (2000) nın Tanzanya da (% 80), Steer ve ark. (2002) nın ABD de (% 53-56) Karathanasis ve ark. (2003) nın (% 88) ve Demirörs (2006) ün Türkiye de (% 90) elde ettiği giderim bulgularından daha yüksektir. Denemede kurulan yapay sulak alan sistemi her iki yıl da % 95 in üzerinde AKM giderimi ile yüksek başarı göstermiştir. Her üç parametre (BOİ, KOİ, AKM) birlikte incelendiğinde denemede kurulan yapay sulak alanın giderim etkinliği % 90 ın üzerinde bulunmuştur. Bu giderim oldukça yüksek düzeydedir. Giderim etkinlikleri kentsel atık suda bulunan kirlilik etmeni miktarı, vegetasyon periyodu, bitkilerin yapay sulak alanda gelişme durumu ve yağmur gibi bazı çevre koşulları ile ilişkili görülmektedir. Mikrobiyolojik Yapı (Toplam Koliform, Fekal Koliform ve Escherichia coli): Arıtım sistemine gelen ve arıtılmış atık sudaki mikrobiyolojik yapı Çizelge 4.3 te verilmiştir. Toplam koliform değerlerinin kentsel atık sudaki değişimi incelendiğinde; ortalama değerler ilk yıl 670 x10 5 kob/100 ml, ikinci yıl 410 x10 5 kob/100 ml olarak belirlenmiştir. En yüksek toplam koliform değeri ilk yıl 15 Aralık 2008 tarihinde (1300 x10 5 kob/100 ml), ikinci yıl 22 Ocak 2009 tarihinde (920 x10 5 kob/100 ml) saptanmıştır. Bu tarihler suyun daha az kullanıldığı ve birim su miktarındaki koliform sayısının daha yoğun olduğu dönemlerdir. En düşük toplam koliform sayısı ilk yıl 14 Temmuz 2008 tarihinde (40 x10 5 kob/100 ml), ikinci yıl 15 Haziran 2009 tarihinde (210 x10 5 kob/100 ml) elde edilmiştir. Benzer şekilde bu dönemlerde su tüketim miktarı artmaktadır. Bu da birim su miktarındaki koliform değerini azaltmaktadır. Arıtılmış atık suyun ortalama toplam koliform değerleri ilk yıl 7.1 x10 5 kob/100 ml, ikinci yıl 14 x10 5 kob/100 ml dir. En düşük toplam koliform değerleri ilk yıl 14 Ağustos 2008 tarihinde (1 x10 5 kob/100 ml), ikinci yıl 13 Temmuz 2009 tarihinde (2 x10 5 kob/100 ml) elde edilmiştir. En yüksek toplam koliform değerleri ilk yıl 14 Temmuz 2008 (23 x10 5 kob/100 ml), ikinci yıl 8 Ocak 2009 tarihlerinde (30 x10 5 kob/100 ml) saptanmıştır. 67

91 Çizelge 4.3. Deneme Süresince Kentsel ve Arıtılmış Atık Suda Mikrobiyolojik Yapı Yıllar Tarihler*** Toplam Koliform (x10 2 kob/100 ml) Fekal Koliform (x10 2 kob/100 ml) E.coli (x10 2 kob/100 ml) Atık Su Arıtılmış Atık Su Atık Su Arıtılmış Atık Su Atık Su Arıtılmış Atık Su * Yıl * * * * * * Ortalama Yıl Ort. Giderim (%) * * * * * * * * * * * * * * * Yıl * * * * * * * Ortalama Yıl Ort. Giderim (%) Genel Ort. Giderim(%) Sulama suyu sınıfına göre sınır değerler (SKKY)** Fekal koliform 1. sınıf: 0-2, 2. sınıf: 2-20, 3. sınıf: , 4. sınıf: , 5. sınıf: > 1000 * Örnek alım günleri yağışlıdır. ** Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları *** Atık su alım tarihleri yazılmıştır. Arıtılmış atık su bu tarihlerden üç gün sonra alınmıştır. 68

92 Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde toplam koliformla ilgili standart değer bulunmamaktadır. Ancak bu Standart içinde atıf yapılan Kıta İçi Su Kaynakları Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri içinde toplam koliform değeri hücre sayımını temel alan En Muhtemel Sayı-EMS/100 ml olarak verilmiştir. Bu denemede elde edilen sayımlar ise koloni oluşturma birimi (kob/100ml) esasına dayanmakta ve bu iki birim birbirine çevrilemediği için yorum yapılamaktadır. Kentsel atık sudaki toplam koliform gideriminde mevsimsel bir değişim bulunmamakta, giderim tüm yıl sürmektedir (Şekil 4.4). Yapay sulak alanın toplam koliform giderim oranının iki yılda da % 95 in üzerinde olduğu saptanmıştır. Yağışlı günler değerlendirme dışı tutulduğunda toplam koliform miktarları ortalaması ilk yıl kentsel atık suda x10 2 kob/100 ml, arıtılmış atık suda 5740 x10 2 kob/100 ml olup, giderim % 99 oranında belirlenmiştir. İkinci yıl kentsel atık suda ortalama x10 2 kob/100 ml, arıtılmış atık suda x10 2 kob/100 ml toplam koliform sayılmış; giderim oranı da % 96 olmuştur. Denemede giderime ait elde edilen bulgular Mashauri ve ark. (2000) nın Tanzanya da (% 90) elde ettiği bulgularla paralellik göstermektedir. Toplam Koliform (kob/100 ml) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şekil 4.4. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suda Yıllarında Toplam Koliformun Mevsimsel Durumu Kentsel atık suda ortalama fekal koliform değerleri ilk yıl x10 2, ikinci yıl ise x10 2 kob/100 ml dir. En fazla fekal koliform ilk yıl 20 Kasım 2008 tarihinde ( x10 2 kob/ml), ikinci yıl 22 Ocak ve 23 Nisan 2009 tarihlerinde ( x10 2 kob/100 ml) sayılmıştır. En düşük fekal koliform değerleri ise ilk yıl 14 Temmuz 2008 tarihinde (1000 x10 2 kob/100 ml), ikinci yıl 19 Şubat

93 tarihindedir (9000 x10 2 kob/100 ml). Tüm zamanlarda kentsel atık suda bulunan fekal koliform sayısı SKKY, Teknik Usuller Tebliğinde sulama suyu sınıflarına göre verilen sınır değerlerin (1/100 ml) üzerindedir. Arıtılmış atık suda ortalama fekal koliform değerleri; ilk yıl 189 x10 2 kob/100 ml, ikinci yıl 1200 x10 2 kob/100 ml dir. En yüksek fekal koliform değeri ilk yıl 1 Eylül 2008 tarihinde (1000 x10 2 kob/100 ml), ikinci yıl 8 Ocak 2009 tarihinde (10000 x10 2 kob/100 ml) saptanmıştır. En düşük fekal koliform değeri ise ilk yıl 14 Ağustos 2008 tarihinde (1 x10 2 kob/100 ml), ikinci yıl 21 Mayıs 2009 tarihinde (100 x10 2 kob/100 ml) elde edilmiştir. Kentsel atık sudan fekal koliform gideriminde 2009 kış dönemi dışındaki dönemler 2008 kış dönemi dahil daha etkin olarak sürmüştür (Şekil 4.5). Arıtılmış atık sudaki fekal koliform miktarları ilk yıl 4. sınıf sulama suyu niteliğindeki 21 Temmuz, Ağustos, 8-11 Eylül ile Ekim tarihleri hariç 5. sınıf (kullanılamaz) sulama suyu niteliğindeki sınır değerler içindedir. SKKY-Teknik Usuller Tebliği standartları ile karşılaştırıldığında birinci yıl Temmuz-Ağustos ve Eylül dönemlerinde meyve, bağ, elyaflı bitki ve tohum üretiminde sulama suyu olarak kullanılabilecek nitelikte su elde edildiği görülmüştür. Ancak, ikinci yıl hiçbir dönemde bu kriterlerde su elde edilmemiş; bunun en önemli nedeni olarak da T. latifolia nın Haziran 2009 tarihinden itibaren ölmesi ve etkinliğini kaybetmiş olması görülmüştür. Yapay sulak alanın fekal koliform giderim oranı iki yıl da % 96 nın üzerinde olmuştur. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl atık suda fekal koliform sayısı 340x10 2 kob/100 ml arıtılmış atık suda 76x10 2 kob/100 ml, giderim oranı ise % 99 dur. İkinci yıl ise, atık suda 500x10 2 kob/100 ml, arıtılmış atık suda 12x10 2 kob/100 ml, giderim oranı ise % 98 dir. Giderim bulguları bu kadar yüksek olmakla birlikte, fekal koliform giderimi 3 ve 4 günlük bekletme sürelerinde sağlanamamıştır. Giderimin tümüyle sağlanması için bekletme sürelerinin daha uzun ayarlanması gerektiği düşünülmektedir. Denemede giderimle ilgili bulgular, Badkoubi ve ark. (1998) (% 99), Mashauri ve ark. (2000) (% 91), Steer ve ark. (2002) (% 22-88) ile Al-Omari ve Fayyad (2003) ın elde ettiği bulgularla benzer niteliktedir. Denemede kurulan yapay sulak alan sistemi bazı çalışmalarda elde edilen giderimden daha yüksek başarı göstermiş, ancak ikinci elde edilen değerler sınır değerlerin üzerinde kalmıştır. 70

94 Fekal Koliform (kob/100 ml) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şekil 4.5. Karaisalı İlçesi Atık Suyu ve Arıtılmış Atık Suda Yılları Fekal Koliformun Mevsimsel Durumu Escherichia coli bakterisinin atık sudaki miktarı birinci yıl ortalama x10 2 kob/100 ml, ikinci yıl x10 2 kob/100 ml dir. En yüksek değerler ilk yıl 25 Aralık 2008 tarihinde ( x10 2 kob/100 ml), ikinci yıl 22 Ocak 2009 tarihinde ( x10 2 kob/100 ml) görülmüştür. En düşük değerler ise ilk yıl 14 Temmuz 2008 tarihinde (1000 x10 2 kob/100 ml), ikinci yıl 19 Şubat 2009 tarihinde (9000 x10 2 kob/100 ml) saptanmıştır. Denemede kurulan yapay sulak alanda arıtılan atık suda ortalama E.coli miktarı birinci yıl 183 x10 2 kob/100 ml, ikinci yıl 1100 x10 2 kob/100 ml dir. En yüksek miktarlar ilk yıl 1 Eylül 2008 tarihinde (1000 x10 2 kob/100 ml), ikinci yıl 8 Ocak 2009 tarihinde (9000 x10 2 kob/100 ml) saptanmıştır. En düşük değerler ise ilk yıl 14 Ağustos 2008 (1 x10 2 kob/100 ml) ve ikinci yıl 15 Haziran 2009 (180 x10 2 kob/100 ml) tarihlerinde elde edilmiştir. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde E.coli ilgili herhangi bir standart değer bulunmamaktadır. Escherichia coli bakterisinin sayısal değerlerinin kentsel atık sudan giderim etkinliği tüm mevsimlerde sürmüştür (Şekil 4.6). Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl atık suda E.coli sayısı 310x10 2 kob/100 ml, arıtılmış atık suda 3.6x10 2 kob/100 ml, giderim oranı ise % 99 dur. İkinci yıl ise, atık suda 480x10 2 kob/100 ml, arıtılmış atık suda 11x10 2 kob/100 ml, giderim oranı ise % 98 olarak belirlenmiştir. Denemede oluşturulan yüzey altı dikey akışlı yapay sulak alanın E.coli giderim oranı iki yılda da % 96 nın üzerindedir. 71

95 E.coli (kob/100 ml) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şekil 4.6. Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Suda Yılları E.coli Mevsimsel Durumu Denemede giderime ait elde edilen bulgular Zaimoğlu ve ark. (% 99) nın bulguları ile paralellik göstermektedir. Kentsel atık suyun yüzey altı dikey akışlı yapay sulak alanda toplam koliform, fekal koliform ve E.coli giderim oranları çok yüksek düzeyde sağlanmış olmakla birlikte, tümüyle giderilememiştir. Sulama Suyu Kriterleri Asitlik (ph) ve Elektriksel İletkenlik (EC): Sulama suyu kriterleri içinde yer alan asitlik ve elektriksel iletkenlik değerlerindeki değişimler Çizelge 4.4 de verilmiştir. Karaisalı ilçesi kentsel atık suyu asitlik (ph) değerleri incelendiğinde; ortalama değerler ilk yıl 7.7, ikinci yıl 7.3 tür. En düşük asitlik değeri ilk yıl 21 Ağustos 2008 tarihinde (6.8 ph), ikinci yıl 27 Mart 2009 tarihinde (6.2 ph) elde edilmiştir. En yüksek değer de ilk yıl 15 Aralık 2008 tarihinde (8.9 ph), ikinci yıl 5 Şubat 2009 tarihinde (8.3 ph) elde edilmiştir. Kentsel atık suda ph tüm ölçüm tarihlerinde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği alıcı ortama deşarj standartları, Yüzme ve Rekreasyon Amacı İle Kullanılan Suların Sağlaması Gereken Kalite Kriterleri ile Derin Deniz Deşarjı Standartları na uygun olduğu (6-9 ph), Kanalizasyon Sistemleri Tam Arıtma ile Sonuçlanan Atık Su Altyapı Tesisleri Deşarj Standartları na ise ( ph) bazı dönemlerde uymadığı görülür. 72

96 Çizelge 4.4. Deneme Süresince Atık Su, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Asitlik (ph) ve Elektriksel İletkenlik Değerleri Değişimleri Asitlik (ph) Elektriksel İletkenlik ( micromhos/cm) Tarihler*** Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu * * * * * * * * * * 1 614* 1177 * * * * 1248 * 626 Ortalama Giderim oranı (%) * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * Ortalama Giderim oranı (%) Genel Giderim (%) SKKY Standart** 1.sınıf: 0-250, 2.sınıf: , sınıf: , 4.sınıf: , 5. sınıf:>3000 * örnek alım günleri yağışlıdır. ** Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları *** Atık su alım tarihleri yazılmıştır. Arıtılmış atık su bu tarihlerden üç gün sonra alınmıştır. 1. YIL 2.YIL 73

97 Denemede oluşturulan yapay sulak alanda arıtılmış atık suyun ortalama asitlik değerleri birinci yıl 7.03 ph, ikinci yıl 6.9 ph olarak elde edilmiştir. En düşük değerler ilk yıl 7 Temmuz 2008 tarihinde (6.7 ph), ikinci yıl 13 Temmuz 2009 tarihinde (6.6 ph) saptanmıştır. En yüksek değer de ilk yıl 15 Aralık 2008 tarihinde (7.3 ph), ikinci yıl 8 Ocak 2009 tarihinde (7.4 ph) görülmüştür. Giderim oranları ilk yıl % 9.4, ikinci yıl ise % 5.1 dir. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl atık suda ph 7.85, arıtılmış atık suda 7 ve giderim oranı % 11 dir. İkinci yıl ise ph atık suda 7.38, arıtılmış atık suda 6.88, giderim oranı ise % 7 dir. Arıtılmış atık suda ph değeri sürekli olarak SKKY, Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları içindedir. Kentsel atık suda elektriksel iletkenlik (EC) -tuzluluk- değerleri incelendiğinde; ortalamalar ilk yıl, micromhos/cm, ikinci yıl 1766 micromhos/cm olup; bu değerler 3. sınıf-kullanılabilir-sulama suyu için uygun değerlerdir. En düşük EC değeri ilk yıl 21 Temmuz 2008 (1161 micromhos/cm - 3.sınıf), ikinci yıl 23 Nisan 2009 (1047 micromhos/cm -3.sınıf) tarihlerinde görülmüştür. En yüksek değerler ilk yıl 16 Ekim 2008 (2650 micromhos/cm -4.sınıf), ikinci yıl 8 Ocak 2009 (2760 micromhos/cm -4.sınıf) tarihlerinde saptanmıştır. İlk yıl genel olarak 3. sınıf sulama suyu niteliğini gösteren kentsel atık su 21 Ağustos, 16 Ekim, 15 ve 25 Aralık 2008 tarihlerinde 4. sınıf (ihtiyatla kullanılması gereken) sulama suyu niteliğine sahiptir. İkinci yıl da genel olarak 3.sınıf sulama suyu niteliğinde olan kentsel atık su 8 Ocak, 4 Haziran, 2, 9, 13 ve 30 Temmuz, 10 ve 17 Ağustos 2009 tarihlerinde 4. sınıf sulama suyu niteliğinde EC değerlerine sahiptir. Denemede oluşturulan yapay sulak alanda arıtılmış atık suyun ortalama EC değerleri ilk yıl 1471 micromhos/cm (3. sınıf), ikinci yıl 1460 micromhos/cm (3. sınıf) dir. En düşük EC değeri ilk yıl 21 Temmuz 2008 tarihinde (1115 micromhos/cm), ikinci yıl 9 Nisan 2009 tarihinde (926 micromhos/cm) görülmüştür. En yüksek EC değeri ilk yıl 15 Aralık 2008 tarihinde (1870 micromhos/cm), ikinci yıl 21 Mayıs 2009 tarihinde (1836 micromhos/cm) saptanmıştır. Arıtılmış atık su EC değeri bakımından her iki yılda da 3. sınıf sulama suyu tuzluluğu değerleri göstermiştir. Kentsel atık sudan tuzluluk giderimi yıl boyunca tüm mevsimlerde düşük düzeylerde de olsa sürmektedir (Şekil 4.7). Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl atık 74

98 suda EC 1702 micromhos/cm, arıtılmış atık suda 1541 micromhos/cm, giderim oranı % 9, ikinci yıl atık suda 1882 micromhos/cm, arıtılmış atık suda 1497 micromhos/cm, giderim oranı % 20 dir Elektriksel İletkenlik (micromhos/cm) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil 4.7. Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yıllarında Mevsimsel EC Durumu Gerek asitlik ve gerekse de tuzluluk yönünden Karaisalı ilçesinde kurulan yapay sulak alanın etkinliği yüksek olmamıştır. Asitlik yönünden sulama suyu olarak kullanımında bir sorun görülmemekle birlikte, tuzluluk yönünden kullanılabilir nitelikte (3.sınıf) olan bu suyun sürekli kullanımı durumunda toprakta tuzlanma ortaya çıkabileceği konusu dikkatle ele alınmalı ve sulama suyu olarak kullanımı durumunda gerekli önlemler (şebeke suyu ile belirli oranlarda karıştırma, uygun sulama yöntemi seçimi, tuzu bünyesinde toplayabilen bitki türü seçimi, vs) alınmalıdır. Sodyum (Na), Kalsiyum (Ca) ve Magnezyum (Mg): Karaisalı ilçesi kentsel atık ve arıtılmış atık su ile şebeke suyunun sodyum, kalsiyum ve magnezyum değerlerinin iki yıl içindeki değişimi Çizelge 4.5 de verilmiştir. Kentsel atık suda ortalama sodyum (Na) değerleri ilk yıl meq/l, ikinci yıl 8.07 meq/l dir. En düşük Na ilk yıl 21 Temmuz 2008 (7.18 meq/l), ikinci yıl 18 Haziran 2009 (1.41 meq/l) tarihlerinde, en yüksek değer de ilk yıl 15 Aralık 2008 (20.66 meq/l), ikinci yıl 8 Ocak 2009 (21.2 meq/l) tarihlerinde belirlenmiştir. 75

99 Çizelge 4.5. Karaisalı İlçesi Kentsel Atık Su, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Sularının Sodyum, Kalsiyum ve Magnezyum İçerikleri Sodyum (meq/l) Kalsiyum (meq/l) Magnezyum (meq/l) Tarihler** Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu * * * * * * 5* * 2.12* * * * * * * * * * * * * 3.2* * 2.4* 1.56 Ortalama Giderim oranı (%) * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * Ortalama Giderim oranı (%) Genel Giderim (%) * örnek alım günleri yağışlıdır. ** Atık su alım tarihleri yazılmıştır. Arıtılmış atık su bu tarihlerden üç gün sonra alınmıştır. 1. YIL 2.YIL Kentsel atık su Na değeri bakımından sorunsuz görülmektedir. SKKY Kıta İçi Su kaynakları Sınıflarında verilen (1. sınıf su 125, 2. sınıf su 125, 3. sınıf su 250 ve 4. sınıf su 250 mg/l nin üzerinde) değerlerin çok aşağısındadır. Denemede 76

100 oluşturulan yapay sulak alanda arıtılmış atık suyun ortalama Na değerleri ilk yıl 8.06 meq/l, ikinci yıl 6.21 meq/l dir. En düşük Na değeri ilk yıl 21 Temmuz 2008 (4.63 meq/l), ikinci yıl 4 Haziran 2009 (3.59 meq/l) tarihlerinde görülmüştür. En yüksek Na değeri ilk yıl 26 Haziran 2008 (11.4 meq/l), ikinci yıl 21 Mayıs 2009 (11.84 meq/l) tarihlerinde saptanmıştır. Kentsel atık su, arıtılmış atık su ile şebeke suyunun Na değerlerinin mevsimsel değişimleri incelendiğinde 2009 ilkbahar yaz dönemleri dışında tüm mevsimlerde Na giderim aktivitesinin sürdüğü görülmektedir (Şekil 4.8). Kentsel atık sudaki Na düşük düzeyde de (% 28.9) olsa giderilebilmiştir. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl atık suda Na meq/l, arıtılmış atık suda 8.62 meq/l iken giderim oranı % 28 dir. İkinci yıl ise, atık suda 9.74 meq/l, arıtılmış atık suda 5.82 meq/l, giderim oranı % 11 dir. Sodyum (meq/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil 4.8. Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Sodyumun Mevsimsel Durumu Kentsel atık suda kalsiyum (Ca) değerleri incelendiğinde; ortalamalar ilk yıl 3.25 meq/l, ikinci yıl 4.09 meq/l dir. En düşük Ca ilk yıl 26 Haziran 2008 (1.76 meq/l), ikinci yıl 19 Şubat 2009 (2.8 meq/l) tarihlerinde, en yüksek Ca ise ilk yıl 21 Ağustos 2008 (4.96 mg/l), ikinci yıl 9 Nisan 2009 (5.2 mg/l) tarihinde belirlenmiştir. Denemede oluşturulan yapay sulak alanda arıtılmış atık suyun Ca ortalama değeri ilk yıl 4.83 meq/l, ikinci yıl 4.09 meq/l dir. En düşük Ca değeri ilk yıl 25 Aralık 2008 tarihinde (3.2 meq/l), ikinci yıl 13 Temmuz 2009 tarihinde (2.8 meq/l) görülmüştür. En yüksek Ca değeri ilk yıl 11 Ağustos 2008 tarihinde (5.84 meq/l), ikinci yıl 27 Mart 2009 tarihinde (4.88 meq/l) saptanmıştır. Karaisalı ilçesi kentsel atık ve 77

101 arıtılmış atık suda bulunan Ca değerlerinde mevsimsel olarak düzenli bir değişim söz konusu değildir (Şekil 4.9). Bazı dönemlerde şebeke suyundaki Ca miktarının atık ve arıtılmış sudakinden fazla olduğu görülebilmektedir. Atık suda bulunan Ca, yapay sulak alanda giderilememiş, tersine bazaltik tüf içinde bulunan CaO arıtılmış atık sudaki Ca miktarlarını artırmıştır. İkinci yıl yaz ve sonbaharda düşük oranda bir giderimden (% 2.1) bahsedilebilir. Oranın düşük olması da bazaltik tüf içindeki CaO ile ilişkili olabilir. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ise Ca değerleri ilk yıl atık suda 3.18 meq/l, arıtılmış atık suda 5.01 meq/l, giderim oranı % - 35, ikinci yıl ise atık suda 3.91 meq/l, arıtılmış atık suda 3.71 meq/l ve giderim oranı % 5 dir. Kalsiyum (meq/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil 4.9. Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Kalsiyumun Mevsimsel Değişimi Kentsel atık suda magnezyum (Mg) değerleri ortalamaları ilk yıl 1.69 meq/l, ikinci yıl 2.68 meq/l olduğu görülür. En düşük Mg ilk yıl 7 Temmuz 2008 (0.6 meq/l), ikinci yıl 27 Mart 2009 (0.36 mg/l) tarihlerinde, en yüksek Mg ilk yıl 16 Ekim 2008 (3.48 meq/l), ikinci yıl 9 Temmuz, 24 ve 27 Ağustos 2009 (3.6 meq/l) tarihlerinde ölçülmüştür. Denemede arıtılan atık suyun ortalama Mg değeri ilk yıl 1.82 meq/l, ikinci yıl 2.72 meq/l dir. En düşük Mg ilk yıl 14 Temmuz 2008 (1.08 meq/l), ikinci yıl 27 Mart 2009 (0.48 mg/l) tarihlerinde, en yüksek değer de ilk yıl 15 Aralık 2008 (3.64 meq/l), ikinci yıl 13 ve 23 Temmuz 2009 (4.4 meq/l) tarihlerinde saptanmıştır. Yapay sulak alanda Mg giderimi olmaması, tersine bazı dönemlerde ortaya çıkan artış, bazaltik tüfün içinde MgO bulunmasından kaynaklanabilir. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde de ilk yıl (atık suda magnezyum 1.57 meq/l, 78

102 arıtılmış atık suda 1.80 meq/l) giderim % -14, ikinci yıl (atık suda 2.98 meq/l, arıtılmış atık suda 3.13 meq/l) giderim % -5 düzeylerinde ve artış yönündedir. Karaisalı ilçesi kentsel atık ve arıtılmış atık sudaki Mg değerlerinin mevsimsel değişimleri incelendiğinde bu dalgalanmalar görülmektedir (Şekil 4.10). Magnezyum (meq/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Magnezyum Mevsimsel Durumu Karaisalı ilçesi kentsel atık suyu ve arıtılmış atık sudaki bikarbonat, klorür ve sülfat değerleri Çizelge 4.6 da verilmiştir. Kentsel atık suda ortalama bikarbonat değerleri ilk yıl meq/l, ikinci yıl meq/l dir. En düşük bikarbonat ilk yıl 7 Temmuz 2008 (8 mg/l), ikinci yıl 19 Şubat 2009 (5.3 meq/l) tarihlerinde, en yüksek bikarbonat ilk yıl 17 Temmuz 2008 (14.9 meq/l), ikinci yıl 9 Temmuz 2009 (11.78 meq/l) tarihlerinde belirlenmiştir. Arıtılmış atık suyun ortalama bikarbonat değerleri birinci yıl 9.47 meq/l, ikinci yıl 8.46 meq/l olarak elde edilmiştir. En düşük bikarbonat ilk yıl 25 Aralık 2008 (5.2 meq/l), ikinci yıl 13 Temmuz 2009 (8.06 meq/l) tarihlerinde, en yüksek bikarbonat ise ilk yıl 11 Ağustos 2008 (11.82 meq/l), ikinci yıl 8 Ocak 2009 (11.0 meq/l) tarihlerinde ölçülmüştür. Atık suda bikarbonat giderimi ile ilgili yapay sulak alanın katkısı tam olarak belirlenememiştir. Mevsimsel değerler incelendiğinde de dalgalanmaların olduğu; bazı mevsimlerde arıtılmış atık sudaki bikarbonat değerlerinin daha yüksek olduğu görülmektedir (Şekil 4.11). 79

103 Çizelge 4.6. Karaisalı İlçesi Atık, Arıtılmış ve Şebeke Suyunun Bikarbonat, Klorür ve Sülfat İçeriği 1. YIL Atık Su Bikarbonat (meq/l) Klorür (meq/l) Sülfat (meq/l) Arıtılmış Şebeke Atık Arıtılmış Şebeke Atık Su Arıtılmış Atık Su Suyu Su Atık Su Suyu Atık Su Şebeke Suyu Tarihler*** * * * * * * * * * * * * * * * 2.96* * * * * 4.16* * 1.16 Ortalama Giderim oranı (%) * * * * * * * 5.36* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * Ortalama Giderim oranı (%) SKKY Standart (meq/l) - 1.sınıf 0-4, 2.sınıf 4-7, 3.sınıf 7-12, 4.sınıf 12-20, 5.sınıf >20 1.sınıf 0-4, 2.sınıf 4-7, 3.sınıf 7-12, 4.sınıf 12-20, 5.sınıf >20 * örnek alım günleri yağışlıdır. ** Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları *** Atık su alım tarihleri yazılmıştır. Arıtılmış atık su bu tarihlerden üç gün sonra alınmıştır. 2.YIL Yağışlı günlerdeki değerler hariç tutulduğunda; bikarbonat değerleri ilk yıl atık suda meq/l, arıtılmış atık suda meq/l, giderim oranı % 4, ikinci yıl atık suda meq/l, arıtılmış atık suda 8.81 meq/l ve giderim oranı % 17 olarak 80

104 belirlenmiştir. Bikarbonatın çok düşük konsantrasyonlarda bile sulama suyu ile birlikte bitkiye verilmesi, bitkide besin maddesi alımı ve metabolizmasında düzensizlik yaratabilmektedir (Güngör ve ark., 2002). Ancak bu düşük konsantrasyonun değeri ile ilgili olarak standartlarda herhangi bir bilgi bulunmamaktadır Bikarbonat (meq/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda a Ait Bikarbonatın Mevsimsel Durumu Kentsel atık suda klorür (Cl) ortalamaları ilk yıl 3.18 meq/l (1.sınıf sulama suyu), ikinci yıl 3.82 meq/l (1.sınıf sulama suyu) dir. En düşük Cl ilk yıl 21 Ağustos 2008 (0.3 meq/l), ikinci yıl Ağustos 2009 (1.92 meq/l), en yüksek Cl ise ilk yıl Temmuz 2008 (2.04 meq/l), ikinci yıl 9 Nisan 2009 (0.6 meq/l) tarihlerindeki örneklerde ölçülmüştür. Belirlenen bu Cl ölçümleri çerçevesinde kentsel atık su, ilk yıl 17 Temmuz, 8-11 Eylül, 16 Ekim tarihlerindeki ölçümlerde 2. sınıf, diğer tüm ölçümlerde ise 1. sınıf sulama suyu içinde yer almıştır. İkinci yıl 22 Ocak, 5-19 Şubat, 27 Mart, Haziran, Temmuz ayları ile Ağustos 2009 tarihlerinde Cl içeriği bakımından 2. sınıf, diğer aylarda yapılan 7 ölçüm tarihinde ise 1. sınıf sulama suyu içindedir. Genel olarak Cl içeriği bakımından Karaisalı ilçesi kentsel atık suyu iyi kalitededir. Denemedeki sistemde arıtılmış atık suyun ortalama Cl değeri birinci yıl 3.17 meq/l (1.sınıf sulama suyu), ikinci yıl 2.02 meq/l (1.sınıf sulama suyu) dir. En düşük değer ilk yıl 17 ve 21 Temmuz 2008 (2.04 meq/l), ikinci yıl 9 Nisan 2009 (0.6 mg/l), en yüksek Cl ise ilk yıl 15 Aralık 2008 (4.56 meq/l) 81

105 (2.sınıf sulama suyu), ikinci yıl 22 Ocak 2009 (4.1 meq/l) (2.sınıf sulama suyu) tarihlerinde belirlenmiştir. İlk yıl 9 Ekim, 15 ve 25 Aralık 2008 ile ikinci yıl 22 Ocak 2009 tarihlerinde 2. sınıf sulama suyu içinde yer alan arıtılmış atık su, diğer tüm tarihlerde Cl içeriği bakımından 1. sınıf sulama suyu içinde yer almıştır. Mevsimsel Cl değişimlerinde de dalgalanmalar vardır (Şekil 4.12). Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl atık suda Cl 3.28 meq/l, arıtılmış atık suda 3.22 meq/l, giderim oranı % 2 dir. İkinci yıl atık suda Cl 4.03 meq/l, arıtılmış atık suda 2.30 meq/l, giderim oranı % 43 tür. Cl yönünden kentsel atık suda ve arıtılmış atık suda herhangi bir sorun bulunmamaktadır Klorür (meq/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Klorürün Mevsimsel Durumu Sülfat miktarları göz önüne alındığında; kentsel atık suda ortalamaların ilk yıl 3.97 meq/l (1.sınıf sulama suyu), ikinci yıl 1.88 meq/l (1.sınıf sulama suyu) olduğu görülür. En düşük sülfat ilk yıl 8 Eylül 2008 (0.78 meq/l) (1.sınıf sulama suyu), ikinci yıl 5 Şubat ve 25 Haziran 2009 (0.88 meq/l) (1.sınıf sulama suyu) tarihlerinde ölçülmüştür. En yüksek sülfat ise ilk yıl 16 Ekim 2008 (12.46 meq/l) (4.sınıf sulama suyu), ikinci yıl 8 Ocak 2009 (11.32 meq/l) (3.sınıf sulama suyu) tarihlerinde görülmüştür. Sülfat içeriği bakımından da Karaisalı ilçesi kentsel atık suyu iyi niteliktedir. Denemenin ilk yılında çoğunlukla 1. sınıf sulama suyu niteliğine uygun düzeyde kalmış, ancak, 4 Ağustos, 1 ve 8 Eylül ile 8 Kasım 2008 tarihlerinde 2. sınıf, 21 Ağustos, 15 ve 25 Aralık 2008 tarihlerinde 3.sınıf, 16 Ekim 2008 tarihinde de 4. 82

106 sınıf sulama suyu niteliği içinde yer almıştır. İkinci yıl genel olarak 1. sınıf sulama suyu niteliğinde olan kentsel atık su, 4 Haziran 2009 tarihinde 2. sınıf, 8 Ocak 2009 tarihinde ise 4. sınıf sulama suyu niteliğindedir. Denemede arıtılan atık suyun sülfat değeri ortalamaları ilk yıl 2.26 meq/l (1.sınıf), ikinci yıl 0.86 meq/l (1. sınıf) dir. En düşük sülfat, ilk yıl 18 Eylül 2008 (0.56 meq/l) (1.sınıf), ikinci yıl 22 Ocak 2009 (0.19 meq/l) (1. sınıf), en yüksek sülfat ilk yıl 15 Aralık 2008 (6.54 meq/l) (2.sınıf), ikinci yıl 23 Nisan 2009 (1.83 mg/l) (3.sınıf), arıtılmış atık suda ilk yıl 4 Ağustos 2008 (4.79 meq/l) ve 15 Aralık 2008 tarihlerinde (6.54 meq/l) (2.sınıf), ikinci yıl tüm ölçümlerde 1. sınıf sulama suyu niteliği içinde yer almıştır. Mevsimsel sülfat içeriği değişimleri incelendiğinde, arıtılmış atık sudaki miktarların tüm dönemlerde kentsel atık sudan daha az olduğu görülür. Ayrıca kış dönemi giderim etkinliğinin daha yüksek olduğu ifade edilebilir (Şekil 4.13). Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde klorür ilk yıl atık suda 3.54 meq/l, arıtılmış atık suda 2.38 meq/l, giderim oranı % 32, ikinci yıl atık suda 2.18 meq/l, arıtılmış atık suda 0.95 meq/l ve giderim oranı % 56 dır Sülfat (meq/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Sülfatın Mevsimsel Durumu Karaisalı ilçesi kentsel atık suyu ile denemede sulama suyu olarak kullanılan arıtılmış atık su ile şebeke suyuna ait kalıcı sodyum karbonat, değişebilir sodyum yüzdesi ve sodyum adsorpsiyon oranına (SAR) ait veriler Çizelge 4.7 de verilmiştir. 83

107 Çizelge 4.7. Karaisalı İlçesi Atık, Arıtılmış ve Şebeke Suyu Kalıcı Sodyum Karbonat, Değişebilir Sodyum Yüzdesi ve Sodyum Adsorbsiyon Oranı Kalıcı Sodyum Karbonat Değişebilir Sodyum Yüzdesi Sodyum Adsorbsiyon Tarihler*** (meq/l) Oranı (SAR) Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu * * * * * * * * 0.5 Ortalama Giderim oranı(%) * * * * * * * * * Ortalama Giderim Oranı (%) Genel Giderim (%) SKKY 1.sınıf: < 1.25, 2.sınıf: sınıf: <20, 2. sınıf: 20-40, 1. sınıf: <10, 2. sınıf: 10-18, standart 2.5, 3.sınıf: > sınıf: 40-60, 4.sınıf: >80 3. sınıf: 18-26, 4.sınıf: >26 * örnek alım günleri yağışlıdır. ** Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Evsel Nitelikli Atık Suların Alıcı Ortama Deşarj Standartları *** Atık su alım tarihleri yazılmıştır. Arıtılmış atık su bu tarihlerden üç gün sonra alınmıştır. 1. YIL 2.YIL Kentsel atık suda kalıcı sodyum karbonat ortalamaları ilk yıl 5.48 meq/l, ikinci yıl 2.87 meq/l dir. En düşük miktar 16 Ekim 2008 (2.64 meq/l) (3. sınıf), 84

108 ikinci yıl 19 Şubat ve 9 Nisan 2009 (0 mg/l) tarihlerinde belirlenmiştir. En yüksek miktar ise ilk yıl 26 Haziran 2008 (9.88 meq/l), ikinci yıl 27 Mart 2009 (7.48 mg/l) tarihlerinde ölçülmüştür. Kalıcı sodyum karbonat bakımından kentsel atık su ilk yıl 3. sınıf, ikinci yıl ise 7 Mayıs, Ağustos ve 24 Eylül 2009 tarihlerinde 2.sınıf, diğer tarihlerde 3. sınıf sulama suyu niteliği içinde yer almıştır. Sistemde arıtılan atık sudaki ortalamalar ilk yıl 2.82 meq/l, ikinci yıl 1.93 meq/l dir. Kalıcı sodyum karbonat en düşük ilk yıl 25 Aralık 2008 (0 mg/l) (1.sınıf), ikinci yıl 24 Ağustos 2009 (0.94 meq/l) (1. sınıf) tarihlerinde, en yüksek ilk yıl 26 Haziran 2008 (5.78 meq/l), ikinci yıl 8 Ocak 2009 (5.8 meq/l) tarihlerinde ölçülmüştür. Genelde ilk yıl arıtılmış atık su 3. sınıf sulama suyu içinde yer almakla birlikte, Temmuz, Ekim tarihlerinde 2.sınıf, 20 Kasım ve Aralık 2008 tarihlerinde de 1. sınıf sulama suyu niteliğini sağlamıştır. İkinci yıl Temmuz, Ağustos 2009 tarihlerinde 1. sınıf, 5 Şubat, 21 Mayıs, ve 25 Haziran, 2 Temmuz, 10 Ağustos ile 24 Eylül 2009 tarihlerinde 2. sınıf, diğer tarihlerde de 3. sınıf sulama suyu niteliği içinde yer almıştır. Giderim ilk yıl % 48, ikinci yıl % 38, ortalama % 43 düzeyindedir. İkinci yıl ilk ve sonbahar mevsimleri dışında yapay sulak alan giderim etkinliğini göstermiştir (Şekil 4.14). Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl atık suda kalıcı sodyum karbonat 5.66 meq/l, arıtılmış atık suda 3.16 meq/l, giderim oranı % 44, ikinci yıl atık suda 3.36 meq/l, arıtılmış atık suda 1.97 meq/l ve giderim oranı % 41 olarak belirlenmiştir. Kalıcı Sodyum Karbonat (meq/l) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu* * şebeke suyundaki değer sıfırdır. Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Kalıcı Sodyum Karbonat Mevsimsel Durumu 85

109 Kentsel atık suda değişebilir sodyum yüzdesi incelenmiş ve yıllık ortalamalar sırasıyla % ve % 4.80 mg/l olarak belirlenmiştir. En düşük değerler, ilk yıl 18 Eylül 2008 (% 6.22), ikinci yıl 18 Haziran 2009 (% 0) tarihlerinde elde edilmiştir. En yüksek değerler ilk yıl 15 Aralık 2008 (% 16.32), ikinci yıl 8 Ocak 2009 (% 13.73) tarihlerinde görülmüştür. Arıtılmış atık suda değişebilir sodyum yüzdesi ortalamaları birinci yıl % 4.88, ikinci yıl % 3.84 dür. En düşük değerler ilk yıl 21 Temmuz 2008 (% 2.39), ikinci yıl 4 Haziran 2009 (% 1.61) tarihlerinde, en yüksek değerler de ilk yıl 26 Haziran 2008 (% 7.80), ikinci yıl 8 Ocak 2009 (% 7.64) tarihlerinde saptanmıştır. Denemede oluşturulan yapay sulak alan Karaisalı ilçesi kentsel atık suyu içindeki değişebilir sodyum oranını azaltma yönünde yıl boyunca tüm mevsimlerde etkin olmuştur (Şekil 4.15). Giderim oranları ilk yıl % 24, ikinci yıl % 20 düzeylerinde; ortalama % 22 olarak belirlenmiştir. Giderim oranları çok yüksek olmamakla birlikte, sistemin belirli giderim etkinliği olduğu ifade edilebilir. Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde, ilk yıl atık suda değişebilir sodyum yüzdesi % 10.2, arıtılmış atık suda % 5.07, giderim oranı % 44 tür. İkinci yıl atık suda % 5.49, arıtılmış atık suda % 3.24 ve giderim oranı % 40 tır. Değişebilir Sodyum (%) yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Değişebilir Sodyum Yüzdesinin Mevsimsel Durumu Kentsel atık suda sodyum adsorpsiyon oranı (SAR) incelendiğinde ortalama değerlerin ilk yıl % 8.1 (1.sınıf sulama suyu), ikinci yıl % 4.4 (1. sınıf sulama suyu) olduğu belirlenmiştir. En düşük SAR değeri ilk yıl 21 Temmuz 2008 (% 4.8), ikinci 86

110 yıl 18 Haziran 2008 (% 0.7) tarihlerinde görülmüştür. En yüksek değer ilk yıl 15 Aralık 2008 (% 13.2), ikinci yıl 8 Ocak 2009 (% 11.8) tarihlerinde belirlenmiştir. Genel olarak su niteliğine bakıldığında ilk yıl 26 Haziran, 17 Temmuz, 16 Ekim, 15 ve 25 Aralık tarihlerinde 2. sınıf, diğer tüm tarihlerde 1. sınıf içinde yer aldığı görülmektedir. İkinci yıl ise 8 Ocak 2009 tarihinde 2. sınıf, diğer tüm tarihlerde 1. sınıf sulama suyu niteliğindedir. Denemede kurulu sistemde arıtılmış atık suda ortalama SAR değerleri ilk yıl % 4.4, ikinci yıl % 3.4 tür. En düşük SAR değeri ilk yıl 21 Temmuz 2008 (% 2.5), ikinci yıl 4 Haziran 2009 (% 2) tarihlerinde görülmüştür. Arıtılmış atık su her iki yıl da da 1. sınıf sulama suyu niteliği sağlanmıştır. SAR yönünden arıtma başarısı ilk yıl % 45, ikinci yıl % 22.8, ortalama % olarak belirlenmiştir. Mevsimsel olarak incelendiğinde denemede iki yılda da giderim olduğu görülür. Yapay sulak alan bu yönden belirli bir etkiyi sağlamıştır (Şekil 4.16). Yağışlı günlerdeki değerler ihmal edildiğinde ilk yıl SAR atık suda % 8.1, arıtılmış atık suda % 4.61, giderim % 43, ikinci yıl atık suda % 5.34, arıtılmış atık suda % 3.2 ve giderim % 40 düzeyindedir Sodyum Adsorpsiyon Oranı yaz sonbahar 2008-kış 2009-kış ilkbahar 2009-yaz sonbahar Atık Su Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Şekil Karaisalı İlçesi Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyunda Yılları Sodyum Adsorpsiyon Oranı Mevsimsel Durumu Toplam Azot (N), Toplam Fosfor (P), Bakır (Cu), Nikel (Ni), Demir (Fe), Kurşun (Pb), Kadmiyum (Cd), Çinko (Zn) ve Bor (B): Kentsel atık su, arıtılmış atık su ve şebekeden sağlanan temiz sulama suyunda ölçülen besin maddeleri ve ağır metal miktarları Çizelge 4.8 de verilmiştir. 87

111 Çizelge 4.8. Karaisalı İlçesi Kentsel Atık Suyu, Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyundaki Besin Maddeleri ve Ağır Metal Miktarları Parametre Örnek Alım Tarihleri Atık Su Arıtılmış Atık Su Giderim Oranı (%) Şebeke Suyu Yasal Sınır Değerler* (mg/l) Toplam Azot (TN) (mg/l) Toplam Fosfor (TP) (mg/l) Bakır (Cu) (mg/l) Nikel (Ni) (mg/l) Demir (Fe) ** (mg/l) Kurşun (Pb) (mg/l) Kadmiyum (Cd) (mg/l) Çinko (Zn) (mg/l) Bor (B) (mg/l) *** *** *Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği nde öngörülen atık suların atık su altyapı tesislerine deşarjında öngörülen standart değerleri verilmiştir. ** SKKY, Kıtaiçi Su Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterlerinde μg Fe/L olarak verilmiştir. *** SKKY, Teknik Usuller Tebliğinde sulama suyu sınıflarına göre verilen Bor değerleri 1. sınıf 0-0.5, 2. sınıf , 3.sınıf , 4. sınıf >2 Toplam azot (N) miktarları hem kentsel atık suda, hem de arıtılmış atık suda iki yılda da sınır değerlerin altındadır. Ancak giderim oranlarındaki düşüklük ve miktarların yüksek oluşu sulama suyu içindeki azotun bitki tarafından kullanılmasını sağlayacaktır. Kısaca arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde daha az azotlu gübreleme yapılma koşulları ortaya çıkacaktır. Toplam fosfor yönünden kentsel atık su ve sistemde arıtılmış atık sudaki değerler yasal sınır değerlerin oldukça altındadır. Bu besin maddesinin varlığı da toplam azot gibi değerlendirilebilir. Ağır metaller içinde yer alan bakır (Cu) da kentsel atık su ve arıtılmış atık suda sınır değerlerin altında çıkmıştır. Kentsel ölçekte evsel kullanımda daha yüksek düzeylerde atık su içinde bulunması beklenen miktarlar görülmemiştir. İlçenin henüz kırsal yaşam şeklini değiştirmemiş olması ile genelde küçük atölyelerde ve sağlıksız yöntemlerle üretilen ve açıkta satılan deterjanlar ve çamaşır tozlarının bu alanlarda yaygın olarak kullanılması şeklinde bir açıklama yapılabilir. İlçedeki yerleşimlerin bahçe içinde ve müstakil yapıda olması, bazı büyük yıkama işlemlerinin ev dışında 88

112 bahçe koşullarında yapılabilmesine olanak sağlamaktadır. Bu tip eylemler temizlik malzemeleri içine giren Cu gibi ağır metallerin kanalizasyon sistemine daha düşük oranlarda girmesini sağlamaktadır. Ni, Fe, Pb, Cd ve Zn yönünden de gerek kentsel atık su, gerekse de arıtılmış atık suda bulunan miktarlar yasal sınır değerlerin altındadır. Ancak uzun süreli olarak arıtılmış atık suyun kentsel yeşil alanlarda düzenli olarak kullanımı ile toprakta bazı birikimlerin olabileceği varsayılabilir. Bu varsayımdan yola çıkılarak arıtılmış atık suyun sulama suyu olarak kullanımında, sürekli olarak yapılacak analizlerle birikim düzeylerinin kontrol edilmesi gereği ortaya çıkmaktadır. Bor için SKKY, Teknik Usuller Tebliğinde sulama suyu sınıflarına göre değerler belirtilmiştir (1. sınıf 0-0.5, 2. sınıf , 3.sınıf , 4. sınıf >2). Kentsel atık suda ve arıtılmış atık suda ölçülen B değerleri 1. sınıf sulama suyu niteliği içinde yer almaktadır. Bununla birlikte diğer ağır metallerde olduğu gibi, sulama suyu olarak kullanımda düzenli analizlere gereksinim vardır Arıtım Havuzunda Bulunan Bitkisel Materyale Ait Bulgular Typha latifolia Arıtım havuzuna dikilen T. latifolia da deneme süresince bitki boyu, sürgün sayısı, sürgün çapı, yaprak rengi, çiçeklenme dönemi ve meyve sayısı ile ilgili veriler alınmıştır. İstatistiksel değerlendirmeler Genel Lineer Model-Çoklu Karşılaştırma Yöntemi (General Lineer Model-Univarete) ile analize tabi tutulmuş, ölçüm tarihlerindeki ortalamalar arasındaki farklılıklar Duncan Çoklu Karşılaştırma Testi ile belirlenmiş, farklılıklar ilgili çizelgede yatay yönde farklı harflerle gösterilmiştir. T. latifolia da yaprak rengi, çiçeklenme dönemi ve meyve sayısı ile ilgili veriler istatistiksel olarak kontrol bitkilerine göre ve dönemler içinde önemli farklılık göstermedikleri için ayrı başlıklar halinde ele alınmamıştır. Yapay sulak alandaki türün bireylerinde çiçeklenme bir aylık süreçlerde olmuş ve alan ilk yıl Haziran- Eylül, ikinci yıl Haziran-Temmuz arasındaki dönemde çiçekli olarak görülmüştür. Deneme sürecinde T. latifolia türündeki büyüme ve gelişim belirli tarihler çerçevesinde Şekil 4.17 ve 4.18 de görülmektedir. 89

113 27 Aralık 2007 Haziran 2008 Eylül 2008 Aralık 2008 Şekil Arıtım Havuzuna Dikilen Typha latifolia Türünde 2008 Yılındaki Büyüme ve Gelişme Bitki Boyu (cm): Türün deneme süresince arıtım havuzundaki gösterdiği bitki boyu değişimleri Çizelge 4.9 ve Şekil 4.19 da verilmiştir. Vejetasyon periyodu süresince arıtım havuzu koşullarında iki yılda da bitki boyu büyümesi olumlu yönde değişim göstermiştir. İstatistiksel analizlerde de bitki boyu ortalamaları arasındaki farklılıklar iki yılda da önemli (1. yıl p: 0.000, 2. yıl p: 0.000) bulunmuştur. En uzun bitki boyu ilk yıl dikimden yaklaşık on ay sonra 18 Ekim 2008 tarihinde 290 cm olarak ölçülmüş, ancak en uzun ortalama bitki boyu Kasım 2008 de görülmüştür. Kasım ayından sonra büyüme olmamış, bitki dinlenme dönemine girmiş ve üst aksamları kurumaya başlamıştır. Bu dönemde çevrede doğal olarak bulunan türün bireylerinde de denemedeki bitkilerde olduğu gibi büyüme durmuş, üst aksamda kurumalar başlamıştır. Yapay sulak alandaki T. latifolia birinci yılın sonunda Şubat 2009 tarihinde 30 cm yükseklikten biçilmiştir. Boy değişimlerinin verildiği grafikte 13 Mart 2009 tarihindeki boy azalmasının sebebi bu biçim işlemidir. 90

114 Şubat 2009 (biçim uygulaması sonunda) Nisan 2009 Mayıs 2009 Haziran 2009 Temmuz 2009 Eylül 2009 Şekil Typha latifolia da 2009 Yılındaki Büyüme ve Gelişmeler 91

115 Çizelge 4.9. Deneme Süresince Typha latifolia Türünde Bitki Boyu Değişimleri Yıllar Tarihler En Kısa Bitki Boyu (cm) En Uzun Bitki Boyu (cm) Ortalama Bitki Boyu* (cm) 1. Yıl d d c b a a a a a Ortalama Yıl c b a a Ortalama * bitki boyu ortalamaları arasındaki istatistiksel olarak önemli farklılıklar farklı harflerle ifade edilmiştir. Bitki Boyu (cm) Şekil Typha latifolia Türünün Arıtım Havuzunda Yıllarında Tarihlere Göre Boy Değişimleri İkinci yıl Haziran ayına kadar bitki boyu ortalamaları artmayı sürdürmüş, ancak bu aydan sonra ortalamalarda düşmeler olmuş; ilk yıl Kasım ayında başlayan kurumalar bu ay içinde başlamış, Temmuz ayında tüm bitkiler rizomları da dahil olmak üzere kurumuşlardır. İkinci yıl erken dönemde başlayarak bitkilerin tümüyle kurumasının sebebi alana çok sayıda dikilen bitki rizomlarının alanı kısa sürede tümüyle kaplaması olabilir. Arıtım havuzunda metrekareye düşen sürgün sayısının 92

116 16 Mayıs 2009 tarihinde 576 adete ulaşmış olması da bunun göstergesidir. Aynı zamanda arıtım havuzunda Polygonum lapathifolium L. (Syn. P.nodosum Pers.) ve 2 adet dut (Morus alba) fidanı da alanda hızla büyüyerek T. latifolia ile rekabete girmiştir. Özellikle kök büyüme gelişmesi için arıtım havuzunda çakıl ve bazaltik tüf içerisinde bitkinin yeterli düzeyde oksijeni bulamamış olması, havasızlık ve aşırı nem kurumaların nedeni olabilir. Bu durum arıtım havuzundaki bitkisel materyalin alanda seyreltilmesi gerekliliğini vurgulamaktadır. Daha iyi bir ifade ile yapay sulak alanın sürekliliğinin sağlanması, gerekli bakım işlerinin yapılmasına bağlıdır. Yapay sulak alanlarda Typha türleri yoğun olarak kullanılmaktadır. Hadad ve ark (2006) T. domingensis türünün büyüme ve gelişmesinin fazla olduğunu, arıtım havuzunda kullanılan diğer türlerin de yerine geçerek doğal ortamındakinden daha fazla biyokütle oluşturduğu ortaya koymuşlardır. Juwarkar ve ark. (1995), Lim ve ark. (2001), Hench ve ark. (2003), Zaimoğlu ve ark. (2003), Solano ve ark. (2004), Klomjek ve Nitisoravut (2005), Akratos ve Tsihrintzis (2007), Gottschall ve ark. (2007), Park ve ark. (2008) yaptıkları denemelerde yapay sulak alanda kullanılan Typha türlerinde herhangi bir zarardan bahsetmemişlerdir. Ancak Karathanasis ve ark. (2003) sadece T. latifolia kullanılan monokültür alanların, çiçekli çok sayıda bitki türü ile oluşturulan alanlardan daha az dengeli ve çevre koşullarına polikültür alanlardan daha hassas olduğu yönündeki bulgularını bildirmişlerdir. Mashauri ve ark. (2000) da yapay sulak alanların yönetilmesi aşamasının çok önemli olduğunu; bu alanlarda bitkilerin sağlıklı büyüme ve gelişmesini sağlayacak bakım önlemlerin alınmasının gereğini vurgulamışlardır. Iamchaturapatr ve ark. (2007) da yapay sulak alanlarda etkin kurulum için kullanılacak bitkilerin dikim alanı, kök-gövde gibi bitki geometrilerinin sistemde düşünülmesi gereken parametreler olduğunu bildirmişlerdir. Karaisalı koşullarındaki bu denemede oluşturulan yapay sulak alanda T. latifolia bireylerinde seyreltmenin sağlıklı büyüme ve gelişme için ve sisteminin sürekliliği için gerekli bir işlem olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Benzer şekilde alanda diğer bitki türlerinin etkin yoğunluk kazanmasını önleyecek önlemlerin alınması da yapay sulak alanın etkinliğinin sürdürülebilmesi yönünden önemli olabilir. Ancak denemenin pilot ölçekli bir arıtım havuzunda yürütülmüş olması, bu sonuçların gerçek ölçekli yapay sulak alanlarda test edilmesini gerekli kılmaktadır. 93

117 Sürgün Sayısı: Arıtım havuzunda deneme süresince T. latifolia bitkisindeki sürgün sayıları değişimleri Çizelge 4.10 da verilmiştir. İki yılda da bitki başına düşen sürgün sayısı ortalamaları arasındaki farklılık istatistiksel düzeyde önemli (1. yıl p: 0.000; 2. yıl p: 0.000) bulunmuştur. Haziran 2008 de bir bitkide 1-12 adet arasında değişim gösteren sürgün sayısı, 23 Eylül 2008 tarihinde 2-27 adet arasında değişerek en yüksek değerine ulaşmıştır (Şekil 4.20 ve Şekil 4.21). Ancak sürgün sayısındaki artışın en fazla olduğu dönem Temmuz ayıdır. Denemenin ilk yılında ortalama sürgün sayısı bir bitkide 5-12 adet arasında değişmektedir. İkinci yıl bir bitkideki en fazla sürgün sayısı değeri 15 Mart 2009 tarihinde saptanmıştır. Sürgünün ilk gelişmeye başladığı bu dönemdeki en yüksek sürgün sayısı 110 adet/bitki iken; en düşük sayı bir bitkide 4 adettir. Daha sonra alanda büyüme artışı ile 16 Mayıs 2009 tarihinde birim alanda 576 adet sürgün sayısına ulaşılmış; Haziran ayı itibariyle bitki büyümesinde sürgün boyu kısmında açıklandığı üzere olumsuz yönde bitki gelişmeleri olmuş, yapraklarda görülen kuruma sürgünlere de ulaşmış ve bitki tümüyle kurumuştur. Çizelge Typha latifolia Türünün Sürgün Sayısına Ait Veriler Yıl Tarih En Düşük Sürgün Sayısı (adet/bitki) En Yüksek Sürgün Sayısı (adet/bitki) Ortalama Sürgün Sayısı* (adet/bitki) Birim alandaki Sürgün Sayısı (adet/m 2 ) 1.Yıl d c bc b a a a a a 122 Ortalama b 307 Yıl b a c 100 Ortalama * istatistiksel önemli farlılıklar farklı rakamlarla belirlenmiştir. 94

118 Sürgün Sayısı (adet) Şekil Deneme Süresince Typha latifolia Türünde Bir Bitkideki Sürgün Sayısı Ortalamaları Değişimi Aralık 2007 Haziran 2008 Ağustos 2008 Mayıs 2009 Şekil Deneme Süresince Belirli Dönemlerde Typha latifolia da Oluşan Sürgünler 95

119 Sürgün Çapı: T. latifolia da deneme süresince arıtım havuzundaki bitkilerin sürgünlerinde ölçülen çap değerleri Çizelge 4.11 ve Şekil 4.22 de verilmiştir. Çizelge Arıtım Havuzundaki Typha latifolia Türünde Sürgün Çaplarının Deneme Süresi İçindeki Gelişimi Yıllar Tarihler En Düşük Sürgün Çapı (mm) En Yüksek Sürgün Çapı (mm) Ortalama Sürgün Çapı (mm) 1.Yıl c bc bc bc bc ab abc a bc Ortalama Yıl d c a b Ortalama Deneme boyunca yıllara göre bir bitkinin oluşturduğu sürgünlerin çaplarındaki değişimler iki yılda da istatistiksel olarak önemli (1. yıl p: 0.019; 2. yıl p: 0.000) bulunmuştur. İlk yıl oluşan tüm sürgünlerin çaplarında genel bir artış vardır; en kalın sürgün çapına da bu yılın Kasım ayında ulaşılmıştır. İkinci yılda oluşan sürgünlerin çapları birinci yıldan çok daha azdır. Birinci yıl ortalamasına göre ikinci yılda oluşan sürgünlerin çapı ortalama % 28.2 oranında küçülmüştür. Bu durumun daha önce de belirtildiği üzere, ikinci yılda bitkinin sürgün sayısındaki artışlardan kaynaklandığı sonucuna ulaşılabilir. Çok sayıda sürgün gelişimi, daha sık bir yapılanmaya neden olmuş ve birbiri ile rekabet sonucunda da çaplarda yeterli büyüme sağlanamamış; ilk yıla göre küçülmeler olmuştur. 96

120 Sürgün Çapı (mm) Şekil Deneme Süresince Typha latifolia Türünde Sürgün Çapı Ortalamaları Diğer Bitki Türleri Deneme için oluşturulan yapay sulak alana sadece T. latifolia dikilmesine rağmen iki yıllık süreç içinde havuzda farklı bitki türlerinin de büyüyüp geliştiği görülmüştür (Çizelge 4.12 ve Şekil 4.23, Şekil 4.24, Şekil 4.25, Şekil 4.26, Şekil 4.27, Şekil 4.28, Şekil 4.29 ve Şekil 4.30). Arıtım havuzunda deneme süresince 13 familyaya ait 21 taksonun geliştiği görülmüştür. Arıtım havuzunda Amaranthaceae (Amaranthus retroflexus), Boraginaceae (Heliotropium hirsutissimum), Chenopodiaceae (Chenopodium album), Compositae (Anacyclus clavatus, Calendula arvensis, Sonchus oleraceus, Xanthium spinosum), Cruciferae (Capsella bursa pastoris), Euphorbiaceae (Euphorbia helioscopia, Mercurialis annua), Gramineae (Avena sterilis subsp. ludoviciana, Cynodon dactylon, Polypogon monspeliensis), Malvaceae (Lavatera cretica), Plantaginaceae (Plantago lanceolata), Polygonaceae (Polygonum lapathifolium, P.equisetiforme, Rumex sp.), Portulacaceae (Portulaca oleraceae) Scrophulariaceae (Verbascum sinuatum) ve Solanaceae (Solanum nigrum) familyalarına ait taksonlar gelişmiştir. Bunların çoğu arıtım havuzunun kenar kesimlerinde görülmüştür. Bu türler içinde yalnız Polygonum lapathifolium kenar kısımlar dışında arıtım havuzunun ortalarına kadar yayılmıştır. 97

121 Çizelge Deneme Süresince Arıtım Havuzunda Görülen Türler, Görüldüğü Tarihler ve Typha latifolia Türüne Göre En Yüksek Örtülülük Düzeyleri Familya Tür Adı Türkçe Adı Yaşam formu/ süresi 1 Amaranthaceae Amaranthus retroflexus 2 Boraginaceae Heliotropium hirsutissimum 3 Chenopodiaceae Chenopodium album 4 Compositae Anacyclus clavatus Sonchus oleraceus Calendula arvensis Xanthium spinosum 5 Cruciferae Capsella bursa pastoris 6 Euphorbiaceae Euphorbia helioscopia Mercurialis annua 7 Gramineae Avena sterilis subsp. ludoviciana Cynodon dactylon Polypogon monspeliensis Kaba tüylü horoz ibiği Akrep otu Akpazı, sirken Tek yıllık/ otsu Tek yıllık/ otsu Tek yıllık/ otsu Görüldüğü Dönem Temmuz- Aralık Mayıs- Kasım Haziran- Eylül - - Mayıs- Haziran Eşek Tek-İki Nisanmarulu yıllık/ot Ocak su Karagöz otu Tek yıllık/ otsu - Tek yıllık/ otsu Çobança ntası Sütleğen Tek yıllık/ otsu Tek yıllık/ otsu - Tek yıllık/ otsu Yabani yulaf Ayrık otu Kedi kuyruğu Tek yıllık/ otsu Çok yıllık/ otsu Tek yıllık/ Nisan- Haziran Temmuz- Ocak Mart- Haziran Nisan- Ağustos Nisan- Ocak Haziran- Temmuz Nisan- Aralık Mayıs- Ağustos Örtülülük (%) <1 - Yaşam Ortamı <1 İşlenmiş toprak, boş arazi 1 Ekili ve çorak arazi, meyve bahçesi bataklık çam ormanı <1-2 Bahçe, çorak alan, nemli alanlar 3 Tarla, yol kenarı, çorak arazi 1 - <1 - <1 Dere yatağı, nemli tarlalar, çorak alanlar 3 Dere yatağı, nemli tarlalar, çorak alanlar <1 ekili ve atıl araziler 3 Çorak arazi, yol ve göl kenarı, bahçeler <1 Çamurlu arazi, 98

122 8 Malvaceae Lavatera cretica 9 Plantaginaceae Plantago lanceolata 10 Polygonaceae Polygonum lapathifolium Polygonum equisetiforme Rumex sp. 11 Portulacaceae Portulaca oleraceae 12 Scrophulariaceae Verbascum sinuatum 13 Solanaceae Solanum nigrum Gömeç Mızrak yapraklı sinirli otu Boğumlu çoban değneği Çoban değneği Labada, kuzu kulağı Semiz otu Deve dili Köpek üzümü otsu Çok yıllık/ otsu Çok yıllık/ otsu Tek yıllık/ otsu Çok yıllık/ otsu Tek yıllık/ otsu İki yıllık/ otsu Tekçok yıllık/ otsu Nisan- Ocak Mart- Eylül Nisan- Kasım Haziran- Kasım Haziran- Eylül Mayıs- Kasım Temmuz- Aralık göl veya yol kenarı 1 yol ve tarla kenarı <1 yol kenarı, nemli alan,su yatağı 50 bataklık akarsu kıyıları, kanallar 2 kumsal, yol kenarı, tarla kenarı Su yatağı, bataklık <1 - <1 kurak tarlalar, yol kenarı, kumsal <1 Ekili ve çorak arazi, nemli yerler Toplam 21 Deneme süresince bu türler farklı dönemlerde varlıklarını sürdürmüştür. Alanda en yüksek düzeyde bulunma oranları % 1-3 arasındadır. P. lapathifolium türü ise diğerlerine göre alanda daha baskın olarak ikinci yılda kendini göstermiş; bahar aylarından başlayarak % 50 yayılım oranı ile Kasım 2009 a kadar T. latifolia ile rekabete girmiştir. Denemenin sonlandığı Kasım sonunda bile tür arıtım havuzunda baskınlığını sürdürmektedir. P. lapathifolium türünün arıtımdaki etkinliği bilinmemektedir. Ancak, alana uyumdaki başarıdan yola çıkılarak denenmesi gereken türler arasına alınması düşünülebilir. Denemede atık suda herhangi bir ağır metalin yüksek düzeyde bulunmaması da bu türün yaygınlığı üzerine etkili olmuş olabilir. Bu türlerin yapay sulak alandaki giderim etkinliği üzerine bir veri elde 99

123 edilmemiştir. Ancak, Liu ve ark (2007) bitki türlerinin yapay sulak alandaki ağır metal giderimini araştırdıkları çalışmada Polygonum hydropiper türünün Cd, Pb ve Zn yu bünyesinde fazla miktarda biriktirdiği, P. lapathifolium türünün ise orta ve düşük düzeyde birikim yapabildiği; bu nedenle de ağır metal gideriminde etkin bir bitki olmadığı belirtilmiştir. Söz konusu çalışma ağır metal giderimi ile ilişkili olduğu, deneme alanındaki atık suda ise ağır metallerin düşük düzeylerde bulunması nedeniyle P. lapathifolium türünün giderimi ile ilgili veri alınmamıştır. Cynodon dactylon Polypogon monspeliensis Avena sterilis Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Boyunca Görülen Graminae (Cynodon dactylon, Polypogon monspeliensis, Avena sterilis) Familyası Üyeleri Euphorbia helioscopia Mercurialis annua Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Euphorbiaceae (Euphorbia helioscopia, Mercurialis annua) Familyası Üyeleri 100

124 Polygonum lapathifolium P.equisetiforme Rumex sp. Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Polygonaceae (Polygonum lapathifolium, P.equisetiforme, Rumex sp.) Familyası Üyeleri 101

125 Xanthium spinosum Sonchus oleraceus Anacyclus clavatus Calendula arvensis Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Compositae (Xanthium spinosum, Sonchus oleraceus, Anacyclus clavatus, Calendula arvensis) Familyası Üyeleri 102

126 Amaranthus retroflexus Heliotropium hirsutissimum Chenopodium album Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Amaranthaceae (Amaranthus retroflexus), Primulaceae (Anagallis arvensis), Boraginaceae (Heliotropium hirsutissimum) ve Chenopodiaceae (Chenopodium album) Familyası Üyeleri 103

127 Plantago lanceolata Capsella bursa pastoris Lavatera cretica Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Cruciferae (Capsella bursa pastoris), Malvaceae (Lavatera cretica) ve Plantaginaceae (Plantago lanceolata) Familyası Üyeleri 104

128 Verbascum sinuatum Solanum nigrum Portulaca oleraceae Şekil Yapay Sulak Alanda Deneme Süresince Görülen Portulacaceae (Portulaca oleraceae) ve Scrophulariaceae (Verbascum sinuatum) ve Solanaceae (Solanum nigrum) Familyası Üyeleri 105

129 4.3. Arıtılmış Atık Su ile Sulanan Bitkisel Materyale Ait Bulgular Cynodon dactylon, Jacaranda mimosifolia, Platanus orientalis ve Nerium oleander türlerinde arıtılmış suyun sulamada kullanılabilirliğini belirlemek için alınan sayısal veriler istatistiksel olarak Genel Lineer Model-Çoklu Karşılaştırma Yöntemi (General Lineer Model-Univariete) ile analize tabi tutulmuş, ortalamalar arasındaki farklılıklar Duncan Çoklu Karşılaştırma Testi ile belirlenmiş, farklılıklar ilgili çizelgelerde yatay yönde verilen farklı harflerle gösterilmiştir Cynodon dactylon Ayrık Bermuda Çimi C. dactylon türü ile oluşturulan çim alanda ve saksı denemelerinde arıtılmış atık suyun kullanılabilirliğini ortaya koymak amacıyla örtülülük (alanı kapatma oranı), birim alandaki sürgün sayısı, sürgün çapı, birim alandaki stolon sayısı, yaprak rengi ve doku parametreleri ele alınmış ve aşağıda sırasıyla değerlendirilmiştir. Örtülülük (Alanı Kapatma Oranı): Deneme süresince alan denemelerinde elde edilen örtülülük verileri Çizelge 4.13 ve Şekil 4.30 da, alanda örtülülük de Şekil 4.31 de verilmiştir. Çim alanın örtülüğünde, ilk yıl sulama uygulamaları istatistiksel olarak önemli (p: 0.000) bulunmuş, zaman (p: 0.649) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.649) önemli etkili bulunmamıştır. İkinci yıl ise çim alanın örtülülüğü üzerine su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.020) önemli etkili bulunmuş, zaman X su uygulamaları interaksiyonu önemli etkili (p: 0.447) bulunmamıştır. Alan denemesine ait veriler genel olarak incelendiğinde; arıtılmış atık su ile sulanan kesimde iki yılda da bitkinin alanı kapatma oranının tarihi dışında tüm zamanlarda, şebeke suyu ile sulanan alandan daha fazla olduğu görülür. Arıtılmış atık su ile sulanan kesimde ilk yıl tüm tarihlerde % 100 örtülülük elde edilmiş, şebeke suyu ile sulanan alanda en yüksek örtülülük değeri % düzeyinde (23 Eylül, 18 Ekim, 29 Kasım ve 20 Aralık 2008) kalmıştır. Şebeke suyu uygulanan alanda çimlenme sonrasındaki ilk aşamada 30 Haziran 2008 de örtülülük en düşük (% 66.66) düzeydedir. Tüm alanda örtülülük düzeyi ilk yılın sonundaki dinlenme döneminde düşmüş, ikinci yıl Mart 2009 da örtülülük arıtılmış atık su uygulanan alanda % 50, şebeke suyu uygulanan alanda % 52 civarında ölçülmüştür. 106

130 Çizelge Saksı ve Alan Denemesinde Cynodon dactylon Türü ile Oluşturulan Çim Alandaki Örtülülük Ortalamaları* ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu Arıtılmış Şebeke Suyu Arıtılmış (%) Atık Su (%) (%) Atık Su (%) a c a d a c a d b c bc d b c b d b c bc d b c c d a c c d b c bc d b c bc d Ortalama a a ab ab ab abc ab b abc abcd bc bc ab cd ab b ab cd bcd cde bcd d bcd f abc d a f abc d bc f abc cd ab de abcd cd a cde Ortalama Yıl 2. Yıl * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıkları değişik harflerle gösterilmiştir Örtülülük (%) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Deneme Süresince Alanda Cynodon dactylon Örtülülüğünün Değişimi 107

131 Arıtılmış Atık Su İle Sulama (I. Yıl Eylül 2008) Şebeke Suyu İle Sulama (I. Yıl Eylül 2008) Arıtılmış Atık Su İle Sulama (II. Yıl Eylül 2009) Şebeke Suyu İle Sulama (II. Yıl Eylül 2009) Şekil Alan Denemelerinde Birinci ve İkinci Yıldaki Örtülülüklere Ait Görünümler İkinci yıl şebeke suyu ve atık su uygulanan iki alanda da örtülülük ilk yıla göre daha düşük görülmüştür. Arıtılmış atık su ile sulanan alanda bitkinin henüz dinlenme döneminde olduğu Mart 2009 dışında tüm tarihlerde, şebeke suyu ile 108

132 sulanan alandan daha yüksek örtülülük vardır. Arıtılmış atık su ile sulanan alanda ikinci yıl % 50 örtülülük; 30 Haziran 2009 tarihinden itibaren % 100 e ulaşmış; ancak 4 ve 29 Eylül tarihlerinde % 95 e gerilemiştir. İkinci yıl şebeke suyu ile sulanan alanda örtülülük düşük olup; en yüksek değer 30 Haziran 2009 tarihinde (% 81.66) en düşük örtülülük de 13 Mart 2009 tarihinde (% 51.66) görülmüştür. C. dactylon türündeki alan denemelerinde bitkinin alanı kapatma oranı üzerinde arıtılmış atık suyun olumsuz bir etkisi ortaya çıkmamış, tersine daha yüksek oranda alan çim bitkisi ile kapanmıştır. Etki sadece iki yıl süre ile gözlenmiş olduğu için C. dactylon ile oluşturulan uzun ömürlü çim alanlardaki etkinliğinin daha uzun periyotlarda izlenmesi gereklidir. C. dactylon türü ile yürütülen saksı denemelerinde elde edilen örtülülük değerlerinin deneme süresince gösterdiği değişiklikler Çizelge 4.13 ile Şekil 4.32 ve Şekil 4.33 de görülmektedir. Saksı denemelerinde iki yılda da şebeke suyu ve atık su ile sulananlarda elde edilen örtülülük değerlerine zaman (p: 0.000), sulama suyu çeşidi (p: 0.000) ve zaman X sulama suyu çeşidi interaksiyonu (p: 0.000) önemli etkili bulunmuştur. Arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda da örtülülük şebeke suyuna göre daha yüksek olarak elde edilmiştir. Arıtılmış atık su uygulanan saksılarda en yüksek örtülülük ilk yıl 1 Eylül 2008 (% 98.22), en düşük örtülülük de 30 Haziran 2008 (% 91.66) tarihlerinde görülmüştür Örtülülük (%) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Örtülülükteki Değişim 109

133 Arıtılmış Atık Su İle Sulama (I. Yıl Eylül 2008) Şebeke Suyu İle Sulama (I. Yıl Eylül 2008) Arıtılmış Atık Su İle Sulama (II. Yıl Eylül 2009) Şebeke Suyu İle Sulama (II. Yıl Eylül 2009) Şekil Şebeke Suyu ve Arıtılmış Atık Su ile Sulanan Saksı İçerisindeki Örtülülükler Şebeke suyu ile sulanan saksılarda ise ilk yıl en yüksek örtülülük 18 Ekim ve 8 Kasım 2008 (% 75.55) en düşük örtülülük de 30 Haziran 2008 (% 36.11) tarihlerindedir. İkinci yılda ise arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda en yüksek örtülülük 13 Ağustos 2009 (% 86.66) en düşük örtülülük 13 Mart 2009 tarihlerinde (% 57.77) saptanmıştır. İkinci yıl şebeke suyu ile sulanan saksılarda en yüksek örtülülük 9 ve 30 Haziran 2009 (% 66.66) en düşük örtülülük de 22 Temmuz 2009 (% 44.44) tarihlerinde görülmüştür. Arıtılmış atık su ile sulanan saksılardaki 110

134 örtülülüğün şebeke suyu ile sulanan alandaki örtülülükten 13 Mart-18 Mayıs 2009 arasındaki ölçümler hariç her iki yıla ait diğer tüm ölçümlerde daha yüksektir. Şebeke suyu ile sulanan saksılarda % 50 nin altında örtülülük görülen tarihler olmasına karşın, arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda örtülülük değerleri deneme süresince % 50 nin altına düşmemiştir. Alan ve saksı denemelerinde elde edilen bulgular çerçevesinde, Karaisalı ilçesinde C. dactylon ile oluşturulan çim alanlarda yeterli düzeyde alanı kapatma oranları elde etmek için dikey akışlı yapay sulak alanda arıtılmış kentsel atık suyu sulama suyu olarak kullanmak uygundur. Ancak her iki tip su uygulamasında da alanı kapatma oranının kış döneminde % 50 civarlarına düşmesi olumsuz bir nitelik olarak görülebilir. Bunun için de ilçe ölçeğindeki uygulamalarda bazı kültürel önlemler (daha uzun biçim uygulaması, serin iklim çim türlerinin tohumlarının yaz sonu veya sonbahar döneminde alana ekilmesi, gibi) alınabilir. Sürgün Sayısı: Alan ve saksı denemelerinde birim alandaki (1 cm 2 ) sürgün sayıları Çizelge 4.14, Şekil 4.34 ve 4.35 da verilmiştir. Alan denemelerinde birim alandaki sürgün sayılarına, iki yılda da uygulanan su (ilk yıl p:0.000, ikinci yıl p: 0.034), zaman (ilk ve ikinci yıl p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (ilk ve ikinci yıl p: 0.000) istatistiksel önemli etkili bulunmuştur. İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan alanda birim alanda sürgün sayısı en fazla 20 Aralık 2008 (2.60 adet/cm 2 ), en az ise 12 Ağustos 2008 (1.22 adet) tarihlerindedir. Şebeke suyu ile sulanan alanda en az sürgün sayısı ilk ölçüm tarihi olan 30 Haziran 2008 (0.86 adet) tarihinde, en fazla sürgün sayısı da son ölçüm tarihi olan 20 Aralık 2008 (2.15 adet) tarihinde elde edilmiştir. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan alanda en fazla sürgün değeri 4 Nisan 2009 (1.40 adet), en düşük sürgün sayısı değeri de 25 Eylül 2009 (0.46 adet) tarihinde belirlenmiştir. Şebeke suyu ile sulanan alanda en fazla sürgün sayısı 4 Nisan 2009 (0.95 adet), en düşük sürgün sayısı da 18 Mayıs 2009 (0.51 adet) tarihinde elde edilmiştir. Alan denemesinde ilk yıl iki sulama koşullarında belirlenen sürgün sayıları ikinci yıl ortalamalarından daha yüksektir. İkinci yıl sürgün sayıları ortalamalarında arıtılmış atık su ile sulamada % 60, şebeke suyu ile sulamada % 46 azalma görülmüş, bu düşüşle birlikte her iki su ile sulanan alanlardaki sürgün sayıları birbirlerine çok yaklaşmıştır. 111

135 Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Sürgün Sayıları ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu 1. Yıl 2. Yıl Arıtılmış Atık Su (adet/cm 2 ) (adet/cm 2 ) (adet/cm 2 ) (adet/cm 2 ) a 1.73 ef 0.93 a 1.90 def abc 1.94 fg 1.75 cde 2.66 hı ab 1.22 bc 1.73 cde 2.56 ghı abc 1.93 fg 1.43 bc 2.51 ghı abc 1.94 fg 1.34 abc 2.22 fgh abc 1.94 fg 1.42 bc 2.13 efg cd 1.59 de 1.38 abc 1.57 bcd fg 2.09 g 1.20 ab 1.49 bcd g 2.60 h 2.51 ghı 2.73 ı Ortalama de 0.74 bcd 0.69 cde 0.67 bcd a 1.40 ab 0.75 def 0.97 g ab 0.75 bcd 0.70 cde 0.68 abc def 0.70 cd 0.59 abc 0.59 ef ab 1.00 def 0.79 def 0.76 def ef 0.75 f 0.74 f 0.81 abc abc 0.51 ab 0.58 abc 0.59 ab a 0.56 ab 0.56 abc 0.62 a abc 0.59 ab 0.54 ab 0.57 a a 0.46 ab 0.51 a 0.53 a Ortalama * sürgün sayısı ortalamaları arasındaki istatistiksel olarak önemli farklılıklar farklı harflerle ifade edilmiştir Sürgün Sayısı (adet) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Cynodon dactylon un Birim Alandaki Sürgün Sayısı Ortalamalarındaki Değişimler Saksı denemelerinde de alan denemelerinde olduğu gibi, bitkilerin birim alandaki sürgün sayıları üzerine iki yılda da su uygulamaları (ilk yıl p: 0.001, ikinci yıl p: 0.037), zaman (ilk yıl p: 0.001, ikinci yıl p: 0.000), zaman X su uygulamaları interaksiyonu (ilk yıl p: 0.007, ikinci yıl p: 0.014) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. 112

136 Saksı denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda da en fazla sürgün sayısı 20 Aralık 2008 (2.73 adet), en düşük sürgün sayısı 29 Kasım 2008 (1.49 adet) tarihinde görülmüştür. Şebeke suyu ile sulanan saksılarda en yüksek sürgün sayısı 20 Aralık 2008 (2.51 adet), en düşük sürgün sayısı da 30 Haziran 2008 (0.93 adet) tarihinde görülmüştür. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda en yüksek sürgün sayısı 4 Nisan 2009 tarihinde (0.97 adet) en düşük değer de 25 Eylül 2009 tarihinde (0.53 adet) elde edilmiştir. Şebeke suyu ile sulanan saksılarda ise en yüksek sürgün sayısı 9 Haziran 2009 tarihinde (0.79 adet) en düşük sürgün sayısı ise 25 Eylül 2009 tarihinde (0.51 adet) görülmüştür. İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda birim alandaki sürgün sayısı ortalamaları Haziran, temmuz, Ağustos, Eylül ve Ekim aylarında iki adetin üzerinde olmuş, Kasım 2008 de düşmeye başlayan sürgün sayısı değerleri Aralık ayında yeniden artmış, ikinci yıl Mart ayı itibariyle de düşmüş ve birbirine yakın değerler halinde deneme sonuna kadar sürmüştür. Şebeke suyu ile sulanan saksılarda da daha düşük sürgün sayıları ile benzer bir değişim izlenmiştir. İkinci yılda ortaya çıkan azalma ilk yıla göre arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda ortalama % 69, şebeke suyu ile sulanan saksılarda ortalama % 56 oranındadır Sürgün Sayısı (adet) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Deneme Süresince Saksılardaki Cynodon dactylon da Birim Alandaki Sürgün Sayısı Değişimleri 113

137 Sürgün Çapı: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinden elde edilen sürgün çapı ortalamalarına ait değişimler Çizelge 4.15 ile Şekil 4.36 ve 4.37 de verilmiştir. Alan denemelerinde C. dactylon türünün oluşturduğu sürgünlerde çap ortalamaları üzerine iki yılda da su uygulamaları (ilk ve ikinci yıl p: 0.000), zaman (ilk ve ikinci yıl p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (ilk yıl p:0.003, ikinci yıl p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Elde Edilen Sürgün Çapı Ortalamaları Değişimleri* ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu (mm) Arıtılmış Atık Su (mm) Şebeke Suyu (mm) Arıtılmış Atık Su (mm) a 0.99 abcd 0.94 abc 1.20 fg cde 1.37 f 1.25 g 1.73 h bcde 1.50 f 0.99 abcd 1.04 abcde cde 1.19 e 0.95 abc 1.18 efg bcde 1.05 bcde 0.98 abc 1.00 abcd abc 0.98 abcd 1.14 defg 0.89 a cde 1.39 f 0.93 ab 0.87 a ab 1.15 de 0.93 ab 1.07 bcdef a 1.13 de 1.08 bcdef 1.11 cdefg Ortalama f 1.09 cdef 0.96 bcd 1.35 g cdef 1.44 g 0.91 bc 1.17 f bcde 1.11 def 0.86 b 1.09 de ab 1.19 f 0.90 bc 1.19 f abc 0.96 abcd 1.05 cde 1.05 cde a 1.14 ef 0.86 b 0.94 bcd abc 1.06 cdef 0.85 b 0.88 b cdef 1.12 def 0.96 bcd 0.37 a cdef 1.07 cdef 0.89 b 1.08 de bcdef 1.09 cdef 0.86 b 1.07 de Ortalama Yıl 2. Yıl * Her ölçüm tarihindeki ortalamalar arasındaki farklılıklar değişik harflerle gösterilmiştir. Alan denemesinde arıtılmış atık su ile sulanan alanda; en yüksek sürgün çapı 12 Ağustos 2008 (1.5 mm), en düşük sürgün çapı da 18 Ekim 2008 (0.98 mm) tarihinde görülmüştür. Şebeke suyu ile sulanan kısımda birinci yıl en yüksek sürgün çapı 22 Temmuz ve 8 Kasım 2008 (1.1 mm) tarihlerinde, en düşük sürgün çapı da 30 Haziran 2008 (0.82 mm) tarihinde görülmüştür. İkinci yıl ise arıtılmış atık su ile sulanan alanda en yüksek sürgün çapı 4 Nisan 2009 tarihinde (1.44 mm) en düşük sürgün çapı da 9 Haziran 2009 tarihinde (0.96 mm) görülmüştür. Şebeke suyu ile 114

138 sulanan alanda en yüksek sürgün çapı 13 Mart 2009 (1.19 mm) tarihinde, en düşük sürgün çapı da 30 Haziran 2009 (0.81 mm) tarihinde belirlenmiştir. İkinci yıl sürgün çaplarında da birim alandaki sürgün sayılarında arıtılmış atık su ile sulanan alanda % 5 lik azalma, şebeke suyu ile sulanan alanda ise birinci yıla göre ortalama % 1 lik artış olmuştur. İki yıllık veriler birlikte ele alındığında, C. dactylon türünde oluşan sürgünlerin çapları 23 Eylül 2008 ve 13 Mart 2009 tarihlerinde şebeke su ile sulanan alanda daha büyük olmasına rağmen, arıtılmış atık su ile sulama uygulamasının sürgün çapında genelde bir artışa neden olduğu görülmektedir. Çok genel bir ifade ile arıtılmış atık su uygulamaları çim alandaki dokuyu daha kaba hale getirmiştir. Sürgün Çapı (mm) Alan- Şebeke Su Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Cynodon dactylon Sürgün Çaplarındaki Değişimler Saksı denemelerinde C. dactylon türüne ait sürgün çapına hem birinci hem de ikinci yıl su uygulamaları, zaman ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun etkisi istatistiksel olarak önemli (p: 0.000) bulunmuştur. Saksılarda arıtılmış atık su ile sulanan C. dactylon türünde ilk yıl en geniş sürgün çapı 22 Temmuz 2008 tarihinde (1.73 mm) en dar sürgün çapı da 8 Kasım 2008 tarihinde (0.87 mm) görülmüştür. Şebeke suyu ile sulama koşullarında ise en geniş sürgün çapı 22 Temmuz 2008 (1.25 mm) tarihinde, en dar sürgün çapları da 8 ve 29 Kasım 2008 (0.93 mm) tarihlerinde belirlenmiştir. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda en geniş çap değeri 13 Mart 2009 (1.35 mm) tarihinde, en dar sürgün çapı da 13 Ağustos 2009 (0.37 mm) tarihinde görülmüştür. Şebeke suyu ile sulanan saksılarda ise en geniş sürgün çapı 9 Haziran 2009 (1.05 mm) tarihinde, en dar sürgün çapı da 22 Temmuz 2009 (0.85 mm) tarihinde görülmüştür. 115

139 Sürgün Çapı (mm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Sürgün Çaplarındaki Değişimler Saksı denemelerinde sürgün çapları 23 Eylül, 18 Ekim ve 8 Kasım 2008 ile 13 Ağustos 2009 tarihleri hariç, arıtılmış atık su ile uygulamaları bitkinin daha geniş çaplı sürgünler üretmesine neden olmuştur. Sürgün çapında 13 Ağustos 2009 tarihinde görülen düşüşün nedeni biçim sonrası bitki gelişiminin ilk dönemleri olmasıdır. Stolon Sayısı: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinden elde edilen stolon sayısı verileri Çizelge 4.16, Şekil 4.38 ve Şekil 4.39 da verilmiştir. Alan denemelerinde deneme süresince oluşan stolon sayıları üzerine su uygulamaları (ilk yıl p: 0.001, ikinci yıl p: 0.031), zaman (ilk yıl p: 0.000, ikinci yıl p: 0.037) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (ilk yıl p: 0.037, ikinci yıl p: 0.000) etkisi istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan alanda en yüksek sayıda stolon oluşumu 23 Eylül 2008 (134 adet) tarihinde en düşük stolon sayısı da 30 Haziran 2008 (38 adet) tarihinde belirlenmiştir. Şebeke suyu ile sulanan alanda en yüksek stolon sayısı 12 Ağustos 2008 (139 adet) tarihinde, en az stolon sayısı değeri de ilk ölçüm tarihi olan 30 Haziran 2008 (22 adet) tarihinde elde edilmiştir. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan alandaki en fazla stolon sayısı 9 Haziran 2009 (77.66 adet) tarihinde, en az stolon sayısı da 4 Eylül 2009 tarihinde (31.66 adet) görülmüştür. Şebeke suyu ile sulanan alanda stolon sayısı azalma eğilimindedir. En yüksek değer 4 Nisan 2009 (98 adet) tarihinde, en düşük değer de 26 Nisan 2009 (28.33 adet) tarihindedir. 116

140 Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Elde Edilen Stolon Sayısı Değerleri ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu (adet/m) Arıtılmış Atık Su (adet/m) Şebeke Suyu (adet/saksı cm 2 ) Arıtılmış Atık Su (adet/saksı cm 2 ) a ab 3.00 a bc abc abc 2.44 a abc g defg 7.33 ab bc bcd defg abc bc efg g abc abc cde fg c abc cde fg abc 9.77 ab def efg abc abc def efg bc abc Ortalama a - a cd 9.44 bcd ı fg cd d b de 9.22 bcd cd cd efg cd d h h cd d h def 6.00 abc cd def def 1.44 ab cd fg cd 1.66 ab e d bc 0.66 a 1.88 ab de de 1.77 ab 4.55 abc Ortalama Yıl 2. Yıl * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harflerle gösterilmiştir. İki yıl birlikte ele alındığında stolon sayılarının arıtılmış atık su ile sulanan alanlarda ilk yıl 12 Ağustos 2008 tarihi dışında genel olarak yüksek olduğu görülür. İkinci yıl ise arıtılmış atık su uygulamalarının bulunduğu alandaki stolon sayıları şebeke suyu uygulanan alandan daha düşük olarak elde edilmiştir. Sayısal olarak farklılık az olmakla birlikte, iki değer arasındaki farklılık istatistiksel yönden de önemli bulunmuştur. Denemenin ikinci yılında tüm uygulamalarda stolon sayısı azalmış, ilk yıl verilerine göre bu azalma atık su uygulanan alanda % 49, şebeke su uygulanan alanda % 30 oranlarında ortaya çıkmıştır. Saksı denemelerinde iki yılda da C. dactylon türünde oluşan stolon sayılarına su uygulamaları (ilk yıl p: 0.057, ikinci yıl p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. Ancak stolon sayılarına ilk yıl zaman (p: 0.148) ve zaman X su uygulaması interaksiyonu (p: 0.063) istatistiksel yönden önemli etkili bulunmaz, ikinci yıl her ikisi de istatistiksel olarak önemli etkili (p: 0.000) bulunmuştur. 117

141 Stolon Sayısı (adet) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Cynodon dactylon Türündeki Stolon Sayıları Stolon Sayısı (adet) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türündeki Stolon Sayıları Saksı denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su ile sulananlarda en yüksek stolon sayısı 1 Eylül 2008 (22 adet), en düşük stolon sayısı 8 Kasım 2008 (9.77 adet) tarihinde, şebeke suyu ile sulananlarda ise en yüksek stolon sayısı 18 Ekim 2008 (25.66 adet) tarihinde, en düşük stolon sayısı da 22 Temmuz 2008 (2.44 adet) tarihinde belirlenmiştir. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda en yüksek stolon sayısı 13 Ağustos 2009 (25.66 adet), en düşük stolon sayısı da 4 Eylül 2009 (1.88 adet) tarihinde elde edilmiştir. Şebeke suyu ile sulanan saksılara en yüksek değer 4 Nisan 2009 (12.88 adet) tarihinde, en düşük değer de 4 Eylül 2009 tarihinde (0.66 adet) elde edilmiştir. Saksı denemelerinde de stolon sayıları ikinci yılda azalma göstermiş, bu azalmalar arıtılmış atık su uygulamalarında % 22, şebeke suyu uygulamalarında % 43 oranlarında olmuştur. 118

142 Alan denemeleri ve saksılarda yapılan denemelerdeki stolon sayılarının denemedeki uygulamalara bağlı olarak değişimleri hakkında kesin bir yargıya ulaşılacak veriler elde edilmemiştir. Başak Sayısı: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinden elde edilen başak sayılarına yönelik veriler Çizelge 4.17, Şekil 4.40, Şekil 4.41, Şekil 4.42 ve Şekil 4.43 de görülmektedir. Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Oluşan Başak Sayıları* ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu (adet /m 2 ) 1. Yıl 2. Yıl Arıtılmış Atık Su (adet /m 2 ) Şebeke Suyu (adet/saksı cm 2 ) Arıtılmış Atık Su (adet/saksı cm 2 ) b 0.0 a 0.66 a 0.0 a b 0.0 a 0.0 a 0.0 a b 0.0 a 0.0 a 0.0 a a d 0.33 a 0.0 a a 0.0 a 0.0 a 0.0 a d 8.33 b 3.55 b c b 0.0 a 0.0 a 0.0 a c 0.0 a 0.11 a 0.0 a b 0.0 a 0.0 a 0.0 a Ortalama a 0.0 a 0.0 a 0.0 a a 0.0 a 0.0a 0.0 a a a 0.0 a 0.22 a d e 1.22 a 5.44 a a a b,c c c c c d a 3.00 a 0.0 a 0.0 a b c 0.11 a 8.88 a,b a 0.0 a 0.0 a 0.22 a a 2.66 a 0.0 a 1.77 a Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harflerle gösterilmiştir. Alan denemelerinde C. dactylon türünde oluşan başak sayıları üzerine ilk yıl su uygulamaları (p: 0.011) istatistiksel olarak önemli etkili bulunurken, ikinci yıl (p: 0.165) önemli etkili olmadığı bulunmuştur. Ancak iki yılda da zaman (iki yılda da p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (ilk yıl p: 0.000, ikinci yıl p: 0.001) oluşan başak sayılarına istatistiksel olarak önemli etkili saptanmıştır. Alan denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su ile sulanan alanda sadece 1 Eylül (74 adet) ve 18 Ekim 2008 (8.33 adet) tarihlerinde başak oluşumu gözlenirken, 119

143 şebeke suyu ile sulanan alanda bitki Eylül ayı hariç diğer tüm ölçüm tarihlerinde başak oluşturmuştur. Arıtılmış atık su uygulamaları ilk yıl başak oluşum süresini kısaltmıştır. İlk yıl başak sayısında en yüksek değer 18 Ekim 2008 (80.67 adet/m 2 ) tarihinde, en düşük değer ise 8 Kasım 2008 (6.67 adet/m 2 ) tarihinde görülmüştür. İkinci yıl alan denemelerinde arıtılmış atık su ve şebeke suyu uygulamalarının başak oluşumu süreleri üzerindeki etkisi belirgin değildir. İki uygulamanın yapıldığı alanda da eş zamanlı başlayan başak oluşumu denemenin sonuna kadar, arıtılmış atık su uygulamalarında 4 Eylül 2009 tarihi dışında sürmüştür. Bu yıl başak oluşumu en fazla 18 Mayıs 2009 ( adet/m 2 ), en az 25 Eylül 2009 (2.66 adet/m 2 ) tarihlerinde olmuştur. Şebeke suyu ile sulanan alanda başak sayısı en fazla 18 Mayıs 2009 ( adet/m 2 ), en az 4 Eylül 2009 (20 adet/m 2 ) tarihlerinde görülmüştür Başak Sayısı (adet) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Cynodon dactylon da Oluşan Başak Sayıları Saksı denemelerinde C. dactylon türünün oluşturduğu başak sayıları üzerine su uygulaması ilk yıl önemli (p: 0.000) etkili, ikinci yıl ise (p: 0.071) önemli etkili bulunmamıştır. Her iki yılda da zaman (iki yılda da p: 0.000) oluşan başak sayıları üzerine önemli etkili bulunmuştur. Başak sayıları üzerine zaman X su uygulaması interaksiyonu ise ilk yıl (p: 0.000) önemli etkili bulunurken, ikinci yıl (p: 0.449) önemli etkili olmadığı belirlenmiştir. Saksı denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılardaki bitkiler bir kere 18 Ekim 2008 (21.33 adet/saksı) tarihinde başak oluşturmuşlardır. Şebeke suyu uygulamalarında ise başak sayıları en fazla (3.55 adet/saksı) 1 Eylül, 18 Ekim 120

144 2008 tarihlerinde, en az da (0.11 adet/saksı) 29 Kasım 2008 tarihinde oluşmuştur. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılardaki bitkiler alan denemelerinde de olduğu gibi daha uzun süre başak oluşturmuşlar, bitkiler şebeke suyu uygulaması yapılan saksılardan daha uzun süre başak oluşumunu sürdürmüştür. En az başak sayısı 26 Nisan 2009 (0.22 adet/saksı), en fazla başak sayısı ise 30 Haziran 2009 (53.22 adet) tarihlerinde görülmüştür. Şebeke suyu ile sulanan saksılardaki bitkilerde ise en fazla başak (32.66 adet/saksı) oluşumu 18 Mayıs, 9 ve 30 Haziran 2009 tarihlerinde, en az başak oluşumu (0.11 adet/saksı) da 13 Ağustos 2009 tarihinde görülmüştür. Arıtılmış Atık Su (Temmuz 2008) Şebeke Suyu (Mayıs 2008) Arıtılmış Atık Su (Mayıs 2009) Şebeke Suyu (Mayıs 2009) Şekil Alandaki Cynodon dactylon Türünde Çiçek Başakları 121

145 Başak Sayısı (adet) Şekil Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon da Başak Sayıları Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Arıtılmış Atık Su (Temmuz 2008) Şebeke Suyu (Temmuz 2008) Arıtılmış Atık Su (Mayıs 2009) Şebeke Suyu (Mayıs 2009) Şekil Saksılardaki Cynodon dactylon Türünde Başak Oluşumu 122

146 Deneme süresince alan ve saksılarda yapılan sulama uygulamaları sonucunda türde oluşan başak sayıları üzerine ilk yıl arıtılmış atık suyun başak oluşumunu engellediği, ikinci yıl ise alanda (% 16) ve saksılarda (% 41) artırdığı ifade edilebilir. Renk: Deneme boyunca alan ve saksı denemelerinde C. dactylon türünde elde edilen yaprak renklerine yönelik veriler, Şekil 4.44, Şekil 4.45, Şekil 4.46 ve Şekil 4.47 de verilmiştir. Alan denemelerinde her iki yıl da yaprak rengi üzerine su uygulamaları (iki yılda da p: 0.000), zaman (iki yılda da p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (iki yılda da p: 0.000) istatistiksel olarak önemli düzeyde etkili bulunmuştur. Alan denemesine ait verilere göre, yaprak rengi birinci yıl arıtılmış atık su uygulanan alanda koyu yeşil (skala değeri:3.04), şebeke suyu uygulanan alanda ise açık yeşil (skala değeri: 1.63) olarak belirlenmiştir. İkinci yıl ise arıtılmış atık su ile sulanan alandaki bitkilerde yaprak renkleri orta yeşil renkte (skala değeri: 2.43) iken şebeke suyu ile sulanan alanda ilk yılda olduğu gibi açık yeşil (skala değeri: 1.4) renk elde edilmiştir. Arıtılmış atık su ile sulanan alanda çimin yaprak rengi birinci yıl tüm tarihlerde daha koyudur. İkinci yıl genel bir azalma görülse de arıtılmış atık su ile sulanan alanda çimin rengi daha koyu elde edilmiştir. Yalnız 18 Mayıs 2009 tarihinde yaprak renkleri her iki uygulama için aynı elde edilmiştir. Renk (Skala Değeri) Şekil Alandaki Cynodon dactylon Türü Yaprak Rengi Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su 123

147 Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2008) Şebeke Suyu (Ağustos 2008) Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2009) Şebeke Suyu (Ağustos 2009) Şekil Şebeke Suyu ve Arıtılmış Atık Su ile Sulanan Alanlarda Cynodon dactylon ile Oluşmuş Çim Alanda Görülen Renk Saksı denemelerinde her iki yıl da yaprak rengi üzerine zaman (p: 0.000), su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.000) önemli düzeyde etkili bulunmuştur. Saksı denemesine ait verilerine göre, yaprak rengi ortalama değeri birinci yıl arıtılmış atık su uygulamasında 2.86 (orta yeşil), şebeke suyu uygulamasında 1.85 (açık yeşil) olarak gerçekleşmiştir. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda 1.86 (açık yeşil), şebeke suyu ile sulanan saksılarda 1.42 (açık yeşil) olarak elde edilmiştir. Birinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda yaprak rengi şebeke suyu ile sulananlardan daha koyu olmakla birlikte su uygulamasının başlamasından itibaren genel bir renk kaybı görülmüştür. Dinlenme dönemi sonrasında şebeke suyu ile sulanan saksılarda yaprak rengi arıtılmış atık su ile sulananlardan daha koyu elde edilmiştir. 124

148 Renk (Skala Değeri) Saksı- Şebeke Suyu Saksı- Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Yaprak Renkleri Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2008) Şebeke Suyu (Ağustos 2008) Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2009) Şebeke Suyu (Ağustos 2009) Şekil Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu ile Sulanan Saksılarda Cynodon dactylon da Görülen Renkler 125

149 Doku: Deneme boyunca alan ve saksı denemelerinde C. dactylon türünde elde edilen yaprak dokusu (tekstürü) değişimleri Şekil 4.48, Şekil 4.49, Şekil 4.50 ve Şekil de verilmiştir. Alan denemelerinde her iki yıl da doku üzerine zaman (p: 0.000), su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.000) önemli düzeyde etkili bulunmuştur. Alan denemesine ait verilere göre, birinci yıl yaprak dokusu ortalama değeri arıtılmış atık su uygulanan alanda 3.04 (kaba doku), şebeke suyu uygulaması yapılan alanda 1.22 (ince doku) olarak gerçekleşmiştir. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan alanda 2.60 (orta doku), şebeke suyu ile sulanan alanda 1.53 (ince doku) ortalama değerine sahip olmuştur. Arıtılmış atık su ile sulanan alanda çimde doku birinci yıl tüm tarihlerde daha kabadır. En ince doku da 8 Kasım 2008, 13 Mart, 18 Mayıs, 30 Haziran ve 13 Ağustos 2009 tarihlerinde orta doku olarak elde edilmiştir. Şebeke suyu ile sulanan alanda çimde doku değişimi birinci yıl dönemsel bir sabitlikte olmuştur. İkinci yıl doku ilk yıldan daha kaba olmakla birlikte, değerlendirme skalasına göre incedir Doku (Skala Değeri) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Cynodon dactylon Türünde Yaprak Dokuları 126

150 Arıtılmış Atık Su (Haziran 2008) Şebeke Suyu (Haziran 2008) Arıtılmış Atık Su (Haziran 2009) Şebeke Suyu (Haziran 2009) Şekil Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu ile Sulanan Alanda Cynodon dactylon da Görülen Doku Saksı denemelerinde de birinci ve ikinci yıl yaprak dokusu üzerine zaman (p: 0.000), su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.000) önemli düzeyde etkili bulunmuştur. Saksı denemesine ait verilere göre, birinci yıl yaprak dokusu ortalama değeri arıtılmış atık su uygulanan alanda 2.75 (orta doku), şebeke suyu uygulaması yapılan alanda 1.30 (ince doku) olarak gerçekleşmiştir. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan alanda ise 2.11 (orta doku), şebeke suyu ile sulanan alanda 1.39 (ince doku) olarak belirlenmiştir. Saksıdaki Cynodon dactylon türüne ait yaprak dokusuna genel olarak bakıldığında arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda dokunun daha kaba olduğu görülür. Ancak, 18 Ekim 2008, 13 Mart ve 30 Haziran 2009 tarihlerinde her iki su uygulamasında dokular eşdeğer bulunmuştur. 127

151 Doku (Skala Değeri) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksıdaki Cynodon dactylon Türü Yaprak Dokusu Arıtılmış Atık Su (Haziran 2008) Şebeke Suyu (Haziran 2008) Arıtılmış Atık Su (Haziran 2009) Şebeke Suyu (Haziran 2009) Şekil Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu ile Sulanan Saksılarda Cynodon dactylon da Görülen Doku 128

152 Jacaranda mimosifolia - Jakaranda Bu tür sadece alan denemelerinde kullanılmıştır. Arıtılmış atık suyun sulamada kullanım etkinliğini ortaya koyabilmek amacıyla bitki boyu, taç çapı, sürgün sayısı, sürgün uzunluğu, yaprak uzunluğu, yaprak yoğunluğu, yaprak rengi, gövde çapları kriterleri ele alınmış ve sırasıyla aşağıda değerlendirilmiştir. Alana dikilen fidanları ilk yıl alanda normal büyüme ve gelişimini uygulamalara bağlı olarak göstermiş, kış döneminde tüm fidanların üst aksamı kurumuştur. İkinci yıl şebeke suyu uygulanan tüm fidanlar dipten sürgün vererek gelişmeye başlamış, ancak arıtılmış atık su ile sulanan fidanlardan sadece biri büyümüş, diğerleri canlılığını kaybetmiştir. Bu durum atık su ile sulamanın bir sonucu olarak görülebilir. Bu nedenle ikinci yıl verilerine istatistiksel analiz uygulanmamış, sadece tek örnekten alınan verilere ilgili çizelgelerde yer verilmiştir. Bitki Boyu: Deneme süresince alan denemelerinde elde edilen bitki boyu değişimleri Çizelge 4.18, Şekil 4.52 ve 4.53 de verilmiştir. İlk yıl bitki boyu üzerine su uygulamaları (p: 0.000), zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.015) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Bitki Boyuna Etkileri* 1. YIL 2.YIL** Tarih Şebeke Suyu (cm) Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) Tarih Şebeke Suyu (cm) Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) a a a a a ab a bc a c ab c ab c ab c ab c Ortalama 83, Ortalama * Birinci yıl her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. ** İkinci yıl arıtılmış atık su uygulamasında canlı kalan tek bitkideki değerler verilmiştir. 129

153 Bitki Boyu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Deneme Süresince Bitki Boyu Değişimleri Alan denemelerinde birinci yıl hem arıtılmış atık su hem de şebeke suyu sulama uygulamalarında boy artışı 08 Kasım 2008 tarihine kadar süreklilik göstermiştir. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda boy uzaması her dönem daha fazla olmuş, büyüme farklılığı zamanla birlikte artış eğilimi göstermiş, ilk yılın sonunda şebeke suyu uygulanan fidanlarla aradaki fark cm e çıkmıştır. Çizelgede 23 Eylül 2008 tarihine kadar iki uygulamadaki fidanların boy ortalamaları arasında istatistiksel olarak önemli farklılık olmadığı, ancak bu tarihte sonraki boy ortalamaları arasındaki farklılığın önemli olduğu görülmüştür. İkinci yıl şebeke suyu uygulamasındaki fidanlarda ve arıtılmış atık su uygulanan tek fidanda boy artışları deneme sonuna kadar sürmüştür. Denemenin sonunda tek bitkide de olsa büyüme farkının 76 cm e ulaştığı görülmüş, şebeke suyu ile sulanan fidanlar ortalama 110 cm e, atık su ile sulanan fidan 186 cm boya ulaşmıştır. Elde edilen bu bulgular ışığında arıtılmış atık su uygulamasının Jacaranda mimosifolia türünün bitki boyu uzamasında önemli katkılar yaptığı saptanmıştır. Denemede elde edilen bu bulgular Gori ve ark. (2000) nın İtalya-Tuscany de Abutilon sp., Viburnum tinus ve Weigelia florida türlerinin çeşitlerinde yürüttükleri çalışma ile Gerhart ve ark. (2006) nın Acacia stenophylla, Leucophyllum ssp., Sophora secundiflora, Caliandra californica türlerinde arıtılmış atık su ile sulamanın olumlu etkilerinin elde edildiği bulgularla paralellik göstermiştir. 130

154 Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2008) Şebeke Suyu (Ağustos 2008) Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2009) Şebeke Suyu (Ağustos 2009) Şekil Deneme Alanında Jacaranda mimosifolia Taç Çapı: Deneme süresince bitkilerdeki taç çapı değişimleri Çizelge 4.19 ve Şekil 4.54 de verilmiştir. İlk yıl fidanların taç çapları üzerine su uygulamaları (p: 0.000) ve zamanın (p: 0.001) istatistiksel olarak önemli etkili olduğu, zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.572) ise etkisinin önemsiz olduğu belirlenmiştir. 131

155 Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Taç Çapına Etkileri* Tarih Şebeke Suyu (cm) 1. YIL 2. YIL Arıtılmış Fark Şebeke Atık Su (cm) Tarih Suyu (cm) (cm) Arıtılmış Atık Su (cm) Fark (cm) a ab a ab a bc ab c ab c ab c ab c ab c ab c Ortalama Ortalama * ilk yıl her ölçüm tarihindeki ortalamalar arasındaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. Taç Çapı (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Deneme Süresince Taç Çapı Değişimleri İlk yıl hem arıtılmış atık su hem de şebeke suyu ile sulama uygulamalarında 08 Kasım 2008 tarihine kadar taç çapı sürekli artmış, arıtılmış atık su ile sulanan fidanlar daha geniş taç çapı oluşturmuşlar; tarihinde aradaki fark arıtılmış atık su ile sulananların lehine cm e ulaşmıştır. Şebeke suyu ile sulanan fidanlarda taç çapı bu tarihte ortalama 57 cm dir. Bu farklılık istatistiksel olarak önemli (p: 0.11) görülmemekle birlikte, bitki büyüme ve gelişiminde çok önemli olarak ifade edilebilir. İkinci yılda da arıtılmış atık su ile sulanan tek fidan, şebeke suyu ile sulananlara göre sürekli geniş taç oluşturmuş, deneme sonunda taç çapı 132 cm ye ulaşmış, şebeke suyu ile sulanan fidanların taç çapları ile arasındaki fark da cm olmuştur. Arıtılmış atık su bitkide tacın daha geniş oluşmasını sağlamıştır. Arıtılmış atık suyun bitki taç genişliği üzerine olumlu etkileri yönünde bu denemede 132

156 elde edilen bulgular, Gori ve ark. (2000) ve Gerhart ve ark. (2006) nın bulguları ile paralellik göstermektedir. Ayrıca Sakelariou-Makrantonaki ve ark. (2003) nın Juniperus chinensis, Thuja orientalis ve Cupressus macrocarpa türlerinin çeşitlerinde arıtılmış kentsel atık su ile sulama koşullarında daha geniş taç oluşumu bulgusu ile uyumludur. Gövde Çapları: Deneme süresince fidanların oluşturduğu gövdenin toprak hizasında, ortadan ve taç altından alınan çaplarındaki değişimler Çizelge 4.20 ve Şekil 4.57, Şekil 4.56 ve Şekil 4.57 da verilmiştir. Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Gövde Çaplarına Etkileri* Toprak Hizası Orta Kısım Taç Altı Şebeke Arıtılmış Şebeke Arıtılmış Şebeke Arıtılmış Tarih Suyu (cm) Atık Su Suyu (cm) Atık Su Suyu (cm) Atık Su (cm) (cm) (cm) a 1.1 a 0.6 a 0.6 a 0.5 ab 0.5 ab ab 1.4 ab 0.7 ab 1.0 bc 0.6 bc 1.0 e ab 1.5 ab 0.7 ab 1.2 cd 0.4 ab 0.6 bc ab 2.0 bcd 0.8 abc 1.4 de 0.6 bc 0.8 d bcd 2.7 def 0.9 bc 1.8 ef 0.4 ab 0.7 cd bcd 3.0 ef 0.8 abc 1.8 ef 0.6 bc 0.7 cd bcd 3.0 ef 0.8 abc 1.8 ef 0.5 ab 0.6 bc cde 3.2 f 0.9 bc 2.1 f 0.3 a 0.6 bc def 3.0 ef 1.0 bc 1.8 ef 0.5 ab 0.7 cd Ortalama Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamaların farklılıkları değişik harfle gösterilmiştir. İlk yıl toprak hizasındaki gövde çapları üzerine su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.000) önemli, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.672) önemsiz bulunmuştur. İkinci yıl su uygulamaları (p: ) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.975) önemsiz, zaman (p: 0.015) önemli bulunmuştur. İlk yıl arıtılmış atık su ve şebeke suyu uygulamaları toprak hizasındaki gövde çapının artmasını sağlamıştır. Bu çap ortalaması arıtılmış atık su ile sulananlarda 2.3 cm, şebeke suyu ile sulanan alanlarda 1.7 cm dir. Arıtılmış atık su uygulanan fidanların toprak hizasındaki gövde çapı tüm tarihlerde daha büyük olarak elde edilmiştir. 133

157 6 5 4 Gövde Çapı-Toprak Hizası (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia da Toprak Hizasında Gövde Çapları Değişimi Birinci yılın sonunda tüm fidanlarda üst aksam kuruduğu için çap değerleri alınamamıştır. 13 Mart 2009, 04 Nisan 2009 ve 26 Nisan 2009 tarihlerinde çap değerleri ölçülemediği için ilgili Şekillerde sıfır değeri ile ifade edilmiştir. İkinci yıl değerleri incelendiğinde arıtılmış atık suyun toprak hizasındaki gövde çapını arttırdığı görülür. Tüm tarihlerde arıtılmış atık su uygulanan fidanların toprak hizasındaki gövde çapı daha büyük ölçülmüştür. Ortalama toprak hizası gövde çapı arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda 4.6 cm, şebeke suyu ile sulananlarda ilk yıl olduğu gibi 1.7 cm olarak belirlenmiştir. Elde edilen verilere göre iki yıl da tüm tarihlerde arıtılmış atık su uygulaması şebeke suyu uygulamasında elde edilen toprak hizasındaki gövde çapından fazla görülmüştür. Toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kısımdan ölçülen gövde çapları üzerine ilk yıl su uygulamaları (p: 0.000) zaman (p: 0.000) ve, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. İkinci yıl ise su uygulamaları (p: 0.581), zaman (p: 0.064) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.991) önemli bulunmamıştır. İki yılda da arıtılmış atık su uygulamasında toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kısımdan ölçülen gövde çaplarında artış olmuştur. İlk yıl sonunda arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda bu çap şebeke suyu ile sulananlardan yaklaşık iki kat fazladır. İkinci yıl da benzer şekilde üç kattan fazla fark olmuş; iki yılda da arıtılmış atık su uygulaması toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kısımdan ölçülen gövde çapını şebeke suyu uygulamasına göre arttırıcı etki yapmıştır. 134

158 Gövde Çapı-Ortadan (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Gövde Ortasında Çap Değişimi Taç altındaki gövde çaplarına ilk yıl su uygulamaları (p: 0.000) ve zamanın (p: 0.000) etkisi önemli, zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.240) etkisi önemsizdir. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.530) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.975) önemsiz, zaman (p: 0.015) önemli etkili bulunmuştur. Arıtılmış atık su uygulamasında iki yılda da taç altından gövde çapları, şebeke suyu uygulamalarındaki değerlerden büyüktür. İlk yıl taç altı gövde çapı ortalamaları şebeke suyu uygulananlarda 0.5 cm, arıtılmış atık su uygulananlarda 0.7 cm dir. Şebeke suyu uygulamasında ikinci yıl gövde çapı 0.3 cm olurken, arıtılmış atık su uygulanan bireylerde 0.6 cm ye düşmüştür. Arıtılmış atık su uygulamasında iki yıl da taç altı gövde çapları şebeke suyu uygulananlardan daha büyüktür. 1,2 1 0,8 Gövde Çapı-Taç Altı (cm) 0,6 0,4 0, Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Taç Altında Gövde Çapları Değişimi 135

159 Sürgün Sayısı: Deneme süresince oluşan sürgün sayılarındaki değişimler Çizelge 4.21 ve Şekil 4.58 de verilmiştir. İlk yıl bitkinin oluşturduğu sürgün sayılarına, su uygulamaları (p: 0.105), zaman (p: 0.995) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.877) etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır. Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Sürgün Sayısına Etkileri* 1. YIL 2.YIL Tarih Şebeke Suyu (adet) Arıtılmış Atık Su (adet) Tarih Şebeke Suyu (adet) Arıtılmış Atık Su (adet) Ortalama Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalar arasında farklılık bulunmamıştır. İlk yıl tüm ölçüm tarihlerindeki ortalama sürgün sayıları arasında da istatistiksel önemli farklılık elde edilememiştir. Her iki uygulamada da zaman içinde sürgünlerin bir kısmı kurumuş ve sürgün sayılarında azalmalar ortaya çıkmıştır. Uygulamalar arasındaki farklılıklar şebeke suyu uygulanan fidanların sürgün sayıları lehine olmakla birlikte, veriler genel bir yoruma ulaşmada yol gösterici olmamıştır. Sürgün Sayısı (adet) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia da Deneme Süresince Sürgün Sayıları Değişimi 136

160 Sürgün Uzunluğu: Deneme süresince bitkilerdeki sürgün uzunlukları Çizelge 4.22 ve Şekil 4.59 de verilmiştir. İlk yıl bitkide oluşan sürgünlerin uzunluklarına su uygulamaları (p: 0.019) ve zamanın (p: 0.000) istatistiksel olarak etkisi önemli, ancak zaman X su uygulamaları interaksiyonunun etkisi önemsiz (p: 0.988) bulunmuştur. Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Sürgün Uzunluğuna Etkileri* Tarih Şebeke Suyu (cm) 1. YIL 2. YIL Arıtılmış Fark Tarih Şebeke Atık Su (cm) Suyu (cm) (cm) Arıtılmış Atık Su (cm) Fark (cm) a 4.90 a a ab ab abc abc bcd bcd def cde def cdef f cde f cdef ef Ortalama Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. Sürgün uzunlukları ortalamaları ilk yıl arıtılmış su uygulanan fidanlarda daha fazladır. İlk yılın genel ortalamaları arasındaki farklılık da önemli (p: 0.019) bulunmuştur. Arıtılmış atık su uygulaması şebeke suyuna göre daha uzun sürgünlerin oluşmasını sağlamış ve deneme sonunda şebeke suyu ile sulanan fidanlarda sürgün uzunluğu ortalaması cm iken, arıtılmış atık su ile sulanan fidanların sürgün uzunlukları ortalaması yaklaşık 10 cm daha uzun ve 66.8 cm olmuştur. İkinci yılda şebeke suyu uygulanan bitkilerdeki sürgün uzunlukları da arıtılmış atık su uygulanan tek bitkideki sürgün uzunluklarından ilk ölçüm tarihi ( ) dışında daha kısa olarak elde edilmiş, iki uygulama arasındaki sürgün uzunluğu farklılıkları, arıtılmış atık su ile sulanan bireyin lehine cm e ulaşmıştır. Sonuçta bitkide oluşan sürgünler arıtılmış atık su ile sulandığında Karaisalı koşullarında daha fazla uzamışlardır. Arıtılmış atık suyun sürgün uzunluklarını olumlu etkilemesi yönünde elde edilen bulgular Gori ve ark. (2000), Sakelariou-Makrantonaki ve ark. (2003) ile Gerhart ve ark. (2006) nın bulguları ile paralellik göstermektedir. 137

161 Sürgün Uzunluğu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Sürgün Uzunlukları Değişimleri Yaprak Yoğunluğu: Deneme süresince taç içindeki yaprak yoğunlukları değişimleri Çizelge 4.23 ve Şekil 4.60 de verilmiştir. İlk yıl yaprak yoğunluğu üzerine su uygulamaları (p: 0.000) önemli etkili, zaman (p: 0.914) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.978) önemsiz etkilidir. Arıtılmış atık su uygulamaları ilk yılda tüm dönemlerde bitkilerin daha dolgun yapıda görünmesini sağlayan yoğunlukta yapraklar üretmesini sağlamış, bu durum ikinci yılda da sürmüştür. Karaisalı ilçesinde atık su uygulamaları Jacaranda mimosifolia türünün görsel kalitesini artırıcı yoğunlukta yaprak üretimini sağlamıştır. Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Taç İçindeki Yaprak Yoğunluğuna* Etkileri Tarih 1. YIL 2. YIL Arıtılmış Tarih Atık Su (skala değeri) Şebeke Suyu (skala değeri) Şebeke Suyu (skala değeri) Ortalama Ortalama * Skala Değerleri: 1-az yoğun, 2-orta yoğun, 3-yoğun Arıtılmış Atık Su (skala değeri) 138

162 Yaprak Yoğunluğu (skala değeri) Şekil Jacaranda mimosifolia da Yaprak Yoğunlukları Değişimi Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Yaprak Uzunluğu: Deneme süresince türde oluşan ikili bileşik yaprakların yaprak sapı ile birlikte boyunu ifade eden yaprak uzunlukları ortalamalarının deneme süresince gösterdiği değişim Çizelge 4.24 ve Şekil 4.61 da verilmiştir. İlk yıl bitkilerde oluşan yaprakların büyüklüğüne su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili bulunurken, zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.062) etkisi önemli bulunmamıştır. İkinci yıl arıtılmış atık su uygulanan tek bitki olduğu için verilere istatistiksel analiz uygulanmamıştır. Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Yaprak Uzunluklarına Etkileri* Tarih Şebeke Suyu (cm) 1. YIL 2. YIL Arıtılmış Fark Tarih Şebeke Atık Su (cm) (cm) Suyu Arıtılmış Atık Su (cm) Fark (cm) (cm) ab abcd a de abc e abcd f abcd f abcde f bcde f cde f abcde f Ortalama Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde oluşan yapraklar ilk ölçüm tarihi dışında daha fazla büyümüştür. Arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde oluşan en büyük yaprak 23 Ağustos 2008 tarihinde 51 cm uzunluğunda ölçülmüştür. Bu tarihte şebeke suyu ile sulananlarda en büyük yaprak 35 cm uzunluğundadır. 139

163 Yaprak Uzunluğu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia da Oluşan Yaprak Uzunlukları Değişimleri Şebeke suyu ile sulanan bitkilerde ise en büyük yaprak 36 cm olarak 8 ve 29 Kasım 2008 tarihlerinde görülmüş, bu tarihlerde arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde en büyük yapraklar sırasıyla 47 cm ve 46 cm olarak ölçülmüştür. İlk yılın ortalamaları arasında da arıtılmış atık su ile sulanan bitki yaprakları lehine cm fark bulunmaktadır. İlk yılda ilk ölçüm dışında yaprak uzunlukları ortalamaları arasındaki farklılık istatistiksel olarak da önemli bulunmuştur. İkinci yılda da benzer gelişme görülmektedir. Deneme sonunda yaprak uzunlukları arasında arıtılmış atık su ile sulananlar lehine cm lik bir fark elde edilmiş, bu fark ikinci yıldaki genel ortalamaya cm olarak yansımıştır. İki yıllık veriler genel olarak ele alındığında, arıtılmış atık su uygulamalarının bitkilerde daha büyük yaprak oluşumuna neden olduğu sonucuna ulaşılır. Yaprak Rengi: Deneme süresince alan denemelerinde elde edilen sürgün sayısı değişimleri Çizelge 4.25 ve Şekil 4.62 da verilmiştir. İlk yıl verilerine uygulanan istatistiksel analizler sonucunda yaprak renklerine su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.034) önemli etkili iken, zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.130) etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır. İlk yıl bitkiler arıtılmış atık su ile sulama sonucunda, şebeke suyu ile sulanan örneklerine göre daha koyu yeşil yaprak oluşturmuşlardır. Bu yılda deneme süresince en koyu yeşil yaprak rengi de elde edilmiş ve tarihinde ortalama yaprak rengi çok koyu yeşil (skala değeri: 4) olmuştur. 140

164 Çizelge Jacaranda mimosifolia Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Yaprak Renklerine* Etkileri Tarih 1. YIL 2.YIL Arıtılmış Atık Tarih Şebeke Suyu Su (skala (skala değeri) değeri) Şebeke Suyu (skala değeri) Arıtılmış Atık Su (skala değeri) Ortalama Ortalama * Renk Skalası Değerleri: 1-açık yeşil, 2-orta yeşil, 3-koyu yeşil, 4- çok koyu yeşil Yaprak Rengi (skala değeri) 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0, Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Jacaranda mimosifolia Türünde Elde Edilen Yaprak Renkleri Değişimi Yıllık ortalamalara göre yaprak renkleri, arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde koyu yeşile yakın, şebeke suyu ile sulanan bitkilerde ise açık yeşilden yeşile değişen tonlardadır. Bu farklılık istatistiksel olarak da (p: 0.000) önemlidir. İkinci yılda da arıtılmış atık su uygulanan tek bitkinin yaprakları şebeke suyu ile sulananlara göre daha koyu yeşil renktedir. Bu değerlendirmeler ışığında türde görsel kalite üzerine etkili bir unsur olan yaprak renginin arıtılmış atık su uygulamasından olumlu yönde etkilendiği ifade edilebilir. 141

165 Platanus orientalis - Doğu Çınarı Bu tür alan ve saksı denemelerinde kullanılmıştır (Şekil 4.63 ve Şekil 4.64). Arıtılmış atık suyun sulamada kullanım etkinliğini ortaya koyabilmek amacıyla türde bitki boyu, gövde çapı (toprak hizası, ortadan ve taç altı), sürgün sayısı, sürgün uzunluğu, taç çapı, yaprak büyüklüğü, yaprak yoğunluğu ve yaprak rengi kriterleri ele alınmış ve sırasıyla aşağıda değerlendirilmiştir. Alana dikilen fidanlar ilk yıl uygulamalara bağlı olarak normal büyüme ve gelişme göstermiş, ancak ikinci yıl kış dönemi sonrası arıtılmış atık su ile sulanan fidanlardan biri canlılığını kaybetmiştir. Arıtılmış Atık Su (Ekim 2008) Şebeke Suyu (Ekim 2008) Arıtılmış Atık Su (Eylül 2009) Şebeke Suyu (Eylül 2009) Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünden Görünümler 142

166 Arıtılmış Atık Su (Ekim 2008) Şebeke Suyu (Ekim 2008) Arıtılmış Atık Su (Eylül 2009) Şebeke Suyu (Eylül 2009) Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünden Görünümler Bitki Boyu: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen bitki boyu değişimleri Çizelge 4.26 ile Şekil 4.65 ve Şekil 4.66 te verilmiştir. Alan denemesinde ilk yıl istatistiksel olarak bitki boyu üzerine su uygulamaları (p: 0.030) önemli etkili, zaman (p: 1.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 1.000) önemsiz etkili bulunmuştur. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.009) önemli, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.944) önemsiz bulunmuştur. 143

167 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Bitki Boyuna Etkileri* Yıl 1. Yıl 2. Yıl Tarih Şebeke Suyu (cm) ALAN Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) Şebeke Suyu (cm) SAKSI Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) c c bc c bc a abc ab abc ab abc abc abc abc abc abc abc abc Ortalama abc a a ab a ab ab abcd abc abcde abcde bcdef cdefg defgh fghı ghı hı ghı ı hı Ortalama *Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. Alan denemesinde ilk yıl hem arıtılmış atık su hem de şebeke suyu uygulamalarında bitki boyunda genel olarak tüm yıl düzenli bir artış görülmüştür. Şebeke suyu uygulamasında yalnız 12 Ağustos 2008 tarihinde bitkilerin sürgünlerindeki kurumalardan kaynaklanan bir azalma olmuştur. Her dönemde arıtılmış atık su ile sulanan bitki boyları şebeke suyu ile sulananlardan daha uzundur. İlk yılın sonunda arıtılmış atık su ile sulanan fidanların şebeke suyu ile sulanan fidanlardan cm daha uzun olduğu görülmüştür. İkinci yıl da her iki sulama uygulamasındaki fidanlarda boy artışı deneme sonuna kadar devam etmiştir. Ancak şebeke suyu uygulamasında 4 Nisan 2009 tarihinde sürgün uçlarında kışın meydana gelen kurumalardan kaynaklanan bir azalma görülmüştür. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda boy uzaması her dönem daha fazla olmuş, büyüme farklılığı hep artış eğilimi göstermiş, ikinci yılın sonunda şebeke suyu uygulanan fidanlarla aradaki fark 135 cm e çıkmıştır. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlar ortalama 251 cm., şebeke suyu ile sulananlar da 116 cm boya ulaşmıştır. Elde edilen bu bulgular ışığında arıtılmış atık su uygulamasının Platanus 144

168 orientalis türünün bitki boyu uzamasında önemli katkılar yaptığı yönünde bu denemede elde edilen bulgular Gori ve ark. (2000) nın İtalya-Tuscany de Abutilon sp., Viburnum tinus ve Weigelia florida türlerinin çeşitlerinde yürüttükleri çalışma ile Gerhart ve ark. (2006) nın Acacia stenophylla, Leucophyllum ssp., Sophora secundiflora, Caliandra californica türlerinde ve Sakellariou-Makrantonaki ve ark. (2003) nın Juniperus chinensis, Thuja orientalis ve Cupressus macrocarpa türlerinin çeşitlerinde arıtılmış atık su ile sulamanın olumlu etkilerinin elde edildiği bulguları ile paralellik göstermiştir Bitki Boyu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemesinde Deneme Süresince Platanus orientalis de Bitki Boyu Değişimleri Saksı denemelerinde bitki boylarının deneme süresince gösterdiği değişiklikler Çizelge 4.28 ile Şekil 4.65 te verilmiştir. İlk yıl bitki boyu üzerine su uygulamaları (p: 0.010) ve zaman (p: 0.006) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuş, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.701) ise önemli etkili bulunmamıştır. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.609) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.784) önemli etkili değilken, zaman (p: 0.000) istatistiksel olarak bitki boyu üzerine önemli etkili bulunmuştur. Saksı denemelerinde ilk yıl bitki boylarında görülen olumsuzluğun fidanların çıplak köklü olarak saksılara dikilmesi ve bitkinin ortama adapte olma sürecinden kaynaklandığı düşünülmektedir. Arıtılmış atık su uygulaması şebeke suyu uygulamasına göre bitki boyunun artmasını sağlamamıştır. 145

169 Bitki Boyu (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemesinde Platanus orientalis Türünde Bitki Boyu Değişimleri Büyüme farklılıkları değişken olmakla birlikte 22 Temmuz 2008 tarihi hariç tüm dönemlerde şebeke suyu uygulanan bitkilerde boy daha uzun olmuştur. İlk yılın sonunda arıtılmış atık su ile sulanan fidanlar şebeke suyu ile sulanan fidanlardan 7.47 cm daha kısa olmakla birlikte, tüm ölçüm tarihlerindeki ortalamalar arasında istatistiksel fark önemli görülmemektedir. İkinci yıl ise arıtılmış atık su uygulaması tüm tarihlerde bitki boyunu olumlu düzeyde etkilemiştir. Ancak, şebeke suyu ile sulanan fidanlarda 6 Haziran 2009 tarihinden sonra boy uzaması düzenli bir biçimde artmaya başlamış, 4 ve 25 Eylül 2009 tarihlerinde şebeke suyu ile sulanan fidanların boyu arıtılmış atık su ile sulanan fidanlardan daha uzun olmuştur. İkinci yılın sonunda şebeke suyu ile sulanan fidanlar cm, arıtılmış atık su ile sulananlar ise cm boya ulaşmıştır. Arıtılmış atık su uygulamaları ile şebeke suyu uygulamaları arasında önemli bir fark bulunmamaktadır. Arıtılmış atık su, bu türün saksıda yetiştiriciliğinde şebeke suyu gibi kullanılabilir nitelik göstermiştir. Taç Çapı: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde Platanus orientalis bireylerinin oluşturduğu taç çapı değişimleri Çizelge 4.27 ile Şekil 4.67 ve Şekil 4.68 te görülmektedir. Alan denemelerinde ilk yıl bitkinin oluşturduğu taç çapı üzerine su uygulamaları (p: 0.003) ve zamanın (p: 0.606) etkisi önemli, zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.950) etkisi istatistiksel olarak önemsiz bulunmuştur. İkinci yılda su uygulamalarının (p: 0.003) etkisi önemli, zaman (p: 0.684) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.999) etkisi önemsizdir. 146

170 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Taç Çapına Etkileri* ALAN Yıl Tarih Şebeke Suyu (cm) 1. Yıl 2. Yıl Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) SAKSI Şebeke Suyu (cm) Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) abc a abc bcd ab cde bcd fgh bcd fgh defg h def gh defg efgh bcd fgh Ortalama a ab a ab ab abc abcd bcde bcde cde ef ef ef ef ef def ef ef f ef Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. Alan denemelerinde her iki su uygulamasında da taç çapları sürekli artış göstermiş, 8 Kasım 2008 tarihinden itibaren yaprak dökümleri ile birlikte taç çapında azalma olmuştur. Arıtılmış atık su uygulamaları şebeke suyu uygulamalarına göre ilk yıl 2.85 kat daha büyük (63.66cm) taç çapına neden olmuştur. İkinci yılda her iki uygulamada da ilk yılda olduğu gibi artışlar sürmüş; deneme sonuna kadar süren bu artışlar arıtılmış atık su ile sulanan bireylerde şebeke suyu uygulamalarına göre 2.02 kat daha geniş (120.33cm) taç oluşumu ile sonuçlanmıştır. Bu dönemde yaprak dökümleri henüz başlamamıştır. Arıtılmış atık su uygulamasının Platanus orientalis türünün taç çapına önemli katkılar yaptığı yönünde bu denemede elde edilen bulgular Gori ve ark. (2000) ile Gerhart ve ark. (2006) nın bulguları ile uyum içindedir. Ayrıca Sakellariou- Makrantonaki ve ark. (2003) nın Juniperus chinensis, Thuja orientalis ve Cupressus macrocarpa türlerinde arıtılmış atık su ile sulamanın bitki taç çapı üzerine olumlu etkilerinin elde edildiği bulgularla da paralellik göstermiştir. 147

171 Taç Çapı (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Taç Çapı Değişimi Saksı denemelerindeki taç çaplarına ilk yıl su uygulamaları (p: 0.000), zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.024) etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. İkinci yıl ise, su uygulamalarının (p: 0.756) etkisi önemsiz, zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.728) etkisi önemli bulunmuştur. İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde taç çapları alan denemelerinde olduğu gibi Kasım ayına kadar artmış; yaprak dökümleri ile birlikte bu ay taç çapları azalmıştır. Arıtılmış atık su ile sulanan bireylerde ilk yıl taç çapları ortalaması şebeke suyu uygulananlara göre cm daha fazladır. İkinci yıl Haziran ayına kadar arıtılmış atık su uygulamasında taç çapı daha yüksek, sonrasında ise daha düşüktür. Deneme sonunda şebeke suyu ile sulanan fidanlarda arıtılmış atık su uygulamalarına göre 3.67 cm fazla ve 78.2 cm genişliğinde taç çapı oluşmuştur. Taç Çapı (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Taç Çapı Değişimleri 148

172 Gövde Çapları: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen gövde çapları (toprak hizası, toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kesimde ve tacın hemen altı) değişimleri Çizelge 4.28 ve Çizelge 4.29 ile Şekil 4.69, Şekil 4.70, Şekil 4.71, Şekil 4.72, Şekil 4.73 ve Şekil 4.74 da görülmektedir. Çizelge Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Gövde Çaplarına Etkileri Tarih Gövde Çapları Toprak Hizası (cm) Orta (cm) Taç Altı (cm) Şebeke Suyu (cm) Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu (cm) Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu (cm) Arıtılmış Atık Su Ortalama Ortalama Alan denemelerinde ilk yıl toprak hizasındaki gövde çapları üzerine su uygulamaları (p: 0.258), zaman (p: 0.866), zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.959) istatistiksel olarak önemli etkili değildir. İkinci yıl ise bu çap kalınlığına su uygulamaları (p: 0.000) ve zamanın (p: 0.022) etkisi önemli, zaman X su interaksiyonunun etkisi ise (p: 0.599) önemsizdir. İlk yıl arıtılmış atık su uygulanan bitkilerin toprak hizasındaki gövde çapları ortalaması 2.5 cm e ulaşmış, şebeke suyu uygulamasında ise bu artış olmamış; en son çap değeri 1.1 cm olarak ölçülmüştür. Tüm ölçüm tarihlerinde de istatistiksel olarak anlamlı bulunmamakla birlikte, çap ortalamaları arıtılmış atık su uygulanan bireylerde şebeke suyu ile sulananlara göre daha kalın olmuştur. Bitki büyümesi 149

173 yönünden düşünüldüğünde, iki katından daha fazla çap artışı olması olumlu bir gelişme olarak kabul edilebilir. İkinci yıl, her iki sulama uygulaması da toprak hizasındaki gövde çaplarını sürekli artırmıştır. Arıtılmış atık su uygulamaları bitkilerde toprak hizasındaki gövde çapının 3.2 cm e çıkmasını sağlamış, şebeke suyu uygulanan bireylerde bu çap 1.9 cm e ulaşmıştır. Şebeke suyu ile sulanan bitkilerin ikinci yıl sonunda ulaştığı gövde çapı, arıtılmış atık su uygulanan bireylerin ilk yılda ulaştığı gövde çapından daha dardır. İkinci yıl tüm tarihlerdeki çap ortalamaları arasındaki farklılık istatistiksel olarak da önemli bulunmuştur. Gövde Çapı-Toprak Hizası (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemesinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Toprak Hizasındaki Gövde Çapı Değişimleri Gövdede toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kesimden ölçülen çaplara ilk yıl su uygulamaları (p: 0.488), zaman (p: 0.986) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.997) istatistiksel olarak önemli etkili değildir. İkinci yıl, su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.017) önemli etkili, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.214) ise önemsiz etkilidir. Gövdede toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kesimden ölçülen çap ortalamaları ilk yıl her iki su uygulamasında da benzer ve durağan niteliktedir. Arıtılmış atık su uygulanan bireylerde bu çap değeri 0.7 cm, şebeke suyu uygulanan bireylerde ortalama 0.6 cm olmuştur. İkinci yıl ise arıtılmış atık su uygulaması ile bitkinin gövdede toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kesimden ölçülen çap değerlerinde artış olmuş ve deneme sonunda 2.3 cm e ulaşmıştır. Aynı artış 150

174 şebeke suyu uygulamalarında ortaya çıkmamış, bu çap değeri ortalama 1.1 cm olarak kalmıştır. Arıtılmış atık su uygulamaları bu çap değerinde de iki katından fazla artışa neden olmuştur Gövde Çapı-Ortadan (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Gövde Ortası Çap Değişimleri Bitkinin oluşturduğu tacın hemen altındaki gövde çaplarına ilk yıl su uygulamaları (p: 0.981), zaman (p: 0.403) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.784) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmamıştır. İkinci yıl ise bu çaplara su uygulamalarının (p: 0.188) etkisi önemsiz, zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.000) etkisi ise önemli bulunmuştur. İlk yıl sulama uygulamalarının her ikisi de taç altı gövde çapında incelmeye sebep olmuştur. Bitki boyu uzadıkça tacın hemen altındaki gövde çapında bu durum incelme olarak ortaya çıkmıştır. İlk yıl sonunda tüm bitkilerdeki bu çaplar, ortalama 0.2 cm olarak eşit kalınlıktadır. Bu nedenle ölçüm tarihlerindeki ortalamalar arasında istatistiksel olarak da farklılık yoktur. İkinci yıl ise her iki uygulamada da çap artışları olmuş, ancak arıtılmış atık su uygulamaları bireylerin taç altındaki gövde çapı kalınlığını daha fazla artırmıştır. Deneme sonunda arıtılmış atık su uygulananlarda tacın hemen altındaki gövde çapı ortalama 0.5 cm e ulaşırken, bu değer şebeke suyu uygulananlarda 0.3 cm olmuştur. 151

175 Gövde Çapı-Taç Altı (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis de Taç Altı Gövde Çapları Değişimi Yürütülen saksı denemelerinde ilk yıl toprak hizasındaki gövde çaplarına su uygulamaları (p: 0.011) istatistiksel olarak önemli etkili, zaman (p: 0.182) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.995) önemsiz etkili bulunmuştur. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.962) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.102) önemsiz etkili, zaman (p: 0.000) önemli etkilidir. Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Saksı Denemelerinde Gövde Çaplarına Etkileri Gövde Çapları Toprak Hizası (cm) Orta (cm) Taç Altı (cm) Tarih Şebeke Suyu Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu Arıtılmış Atık Su Ortalama Ortalama

176 Saksı denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde toprak hizasındaki gövde çapları, her ölçüm tarihinde şebeke suyu ile sulananlardan daha kalın olarak ölçülmüştür. İlk yıl sonunda arıtılmış atık su uygulanan bireylerin toprak hizasındaki gövde çapları 0.3 mm daha kalın olmuş ve 1.7 cm e ulaşmıştır. İkinci yıl 9 Haziran 2009 tarihine kadar arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda toprak hizasındaki gövde çapları daha kalın iken, sonraki tarihlerde azalmıştır Gövde Çapı-Toprak Hizası (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Toprak Hizasındaki Gövde Çapları Değişimi Deneme sonunda şebeke suyu uygulanan bitkilerde toprak hizasındaki gövde çapı, arıtılmış su uygulananlardan 2 mm daha fazla 2.5 cm olarak ölçülmüştür. Bu değerler arasında istatistiksel önemli farklılık olmadığı gibi, yetiştiricilik açısından da önemli bir fark yoktur. Arıtılmış atık su, saksı koşullarında bitki gövdesinde şebeke suyu ile eşdeğer kalınlıkta çap oluşumunu sağlamıştır. Saksı denemelerinde toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kesimden ölçülen gövde çaplarına ilk yıl su uygulamaları (p: 0.001) ve zaman (p: 0.000) önemli, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.699) önemsiz etkili, ikinci yıl, su uygulamaları (p: 0.390) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.818) önemsiz, zaman (p: 0.000) ise önemli etkilidir. İlk yıl tüm tarihlerde arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde gövdede toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kesimden ölçülen çap ortalamaları şebeke suyu ile sulananlardan daha incedir. 153

177 İkinci yıl da benzer nitelikte çap gelişimi ile deneme sonunda şebeke suyu uygulanan bitkilerde 1 mm daha kalın çap oluşmuştur Gövde Çapı-Orta Kısım (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis de Orta Kısım Gövde Çapları Değişimi Saksı denemelerinde tacın hemen altındaki gövde çaplarına ilk yıl su uygulamaları (p: 0.360) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.099) önemsiz, zaman (p: 0.000) ise önemli etkili bulunmuştur. İkinci yıl ise bu çaplara su uygulamaları (p: 0.626) önemsiz, zaman (p: 0.000) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.001) istatistiksel olarak önemli etkilidir Gövde Çapı-Taç Altı (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Taç Altı Gövde Çapı Değişimleri 154

178 Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda taç altı gövde çapı ilk yıl 22 Temmuz, 1 Eylül ve 8 Kasım tarihlerinde şebeke suyu ile sulananlardan daha kalın, diğer zamanlarda ise eşdeğer veya daha incedir. İkinci yıl da arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda taç altı gövde çapı 13 Mart ve 18 Mayıs 2009 tarihlerinde şebeke suyu ile sulananlardan daha kalın, diğer tüm tarihlerde ise aynı veya daha incedir. Ancak iki sulama uygulamasında da iki yılın ortalamaları aynıdır (ilk yıl 0.2, ikinci yıl 0.3 cm). Arıtılmış atık su uygulamaları tacın hemen altındaki gövde çaplarının şebeke suyundaki kadar gelişimini sağlamıştır. Saksı denemelerinde tüm çap değerlerinde arıtılmış atık su uygulamaları ile şebeke suyu uygulamaları arasındaki farklılık bitki yetiştiriciliği yönünden önemli değildir. İlk yıl arıtılmış atık su uygulanan bireylerde toprak hizasındaki gövde çapı 0.3 mm daha kalın olmuş, gövdede toprak hizası ile tacın hemen altı arasındaki orta kesimden ölçülen çap ortalamaları şebeke suyu uygulamalarında 0.1 mm daha kalın olmuş, tacın hemen altından ölçülen gövde çapı ortalamaları ise birbirine eşit değerde elde edilmiştir. İkinci yıl ise genelde şebeke suyu uygulamaları daha kalın gövde çaplarının olmasını sağlamıştır. Sürgün Sayısı: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen sürgün sayısı değişimleri Çizelge 4.30 ile Şekil 4.75 ve Şekil 4.76 de görülmektedir. Alan denemelerinde iki yılda da su uygulamaları (ilk yıl p: 0.317, ikinci yıl p: 0.455) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (ilk yıl p: 0.986, ikinci yıl p: 0.302) etkisi önemsiz bulunmuştur. Zaman ise istatistiksel olarak ilk yıl önemli (p: 0.020), ikinci yıl (p: 0.530) önemsiz etkilidir. Alan denemesinde ilk yıl her iki sulama uygulamasında da sürgün sayıları zaman içinde azalmalar göstermiş, ancak şebeke suyu uygulananlarda daha fazla sayıda sürgün oluşmuştur. İkinci yılda da her iki uygulamada sürgün sayıları zaman içinde artma ve azalma yönünde farklılıklar göstermiş; deneme sonunda arıtılmış atık su uygulamasında 0.5 adet farkla daha fazla sayıda sürgün oluşmuştur. Ancak istatistiksel olarak bu ortalamalar arasında önemli bir fark yoktur. 155

179 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Sayısına Etkileri* ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu (adet) Arıtılmış Atık Su (adet) Şebeke Suyu (adet) Arıtılmış Atık Su (adet) abc 4.73 abcd abcd 5.40 bcd cd 5.26 bcd bcd 4.80 abcd abcd 3.40 a d 3.73 ab bcd 3.73 ab abcd 3.40 a abcd 3.40 a Ortalama def 3.00 abc fg 3.60 abcde abcd 3.33 bcde efg 3.93 bcde cde 2.80 ab bcde 2.66 ab bcde 3.13 abc g 3.40 abcd abc 2.80 ab ab 2.33 a Ortalama Yıl 2. Yıl * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir Sürgün Sayısı (adet) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Sürgün Sayıları Değişimi Saksı denemelerinde sürgün sayıları üzerine ilk yıl su uygulamaları (p: 0.001) ve zamanın (p: 0.030) etkisi istatistiksel olarak önemli, zaman X su uygulamaları 156

180 interaksiyonunun (p: 0.096) etkisi önemsiz bulunmuştur. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.000), zaman (p: 0.000) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.045) etkisi istatistiksel olarak önemlidir. Saksı denemelerinde iki yılda da su uygulamaları sürgün sayıları üzerine önemli etkilidir. İki yılda da arıtılmış atık su uygulamaları bitkilerdeki sürgün sayılarının azalması yönünde etkili olmuştur. İlk yıl şebeke suyu uygulamalarında arıtılmış atık su uygulananlardan ortalama 2.13 adet daha fazla sayıda 4.53 adet, ikinci yıl da 0.4 adet fazla ortalama 2.73 adet sürgün oluşmuştur. Arıtılmış atık su uygulamaları Platanus orientalis türünün saksıda yetişen bireylerindeki sürgün sayılarını azaltıcı yönde etkili olmuş; bu durum yetiştiricilik açısından 1-2 adet arasında farklı sürgün oluşumu ile değerlendirilmiştir Sürgün Sayısı (adet) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Sürgün Sayıları Sürgün Uzunluğu: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen sürgün uzunluklarındaki değişimler Çizelge 4.31 ile Şekil 4.77 ve Şekil 4.78 de verilmiştir. Alan denemesinde ilk yıl sürgün uzunluğu üzerine su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.000) önemli etkili, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.070) ise istatistiksel olarak önemsiz etkilidir. İkinci yıl ise sürgün uzunluklarına su uygulamaları (p: 0.000) önemli, zaman (p: 0.144) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.936) da önemsiz etkili olarak belirlenmiştir. Alan 157

181 denemesinde ilk yıl arıtılmış atık su uygulamaları sürgün uzunluğunu şebeke suyuna göre daha artırıcı etki yapmıştır. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda sürgün uzunluğu cm den cm e uzamış, şebeke suyu uygulamasında ise daha az bir artışla sürgünler 8.66 cm den 28.2 cm e uzamıştır. İkinci yılda da arıtılmış atık su uygulanan bitkilerdeki sürgünler, şebeke suyu uygulanan bitkilerdeki sürgünlerden daha uzundur. Arıtılmış atık su uygulamasında sürgün uzunluklarında 30 Haziran 2009 tarihine kadar ortaya çıkan azalma, bu tarihten sonra artmaya başlamıştır. Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Uzunluğuna Etkileri* Yıl Tarih ALAN SAKSI Şebeke Suyu (cm) Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) Şebeke Suyu (cm) Arıtılmış Atık Su (cm) 1. Yıl 2. Yıl Büyüme Farkı (cm) a a a b a a b c a a b cde a ab cd g a c def h a c efg h a c g h a bc efg h a bc fg h Ortalama a fg a cde a defg ab bcd ab cdef abc def ab abc cde fg ab bcde ef ghı abc h ghı hıj abc h gh ghıj abc efg fg j abc efg ıj hıj abcd gh j ıj Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. Sürgün uzunluğunda iki yılda da zaman zaman ortaya çıkan boy kısalması verileri, yeni sürgün oluşumu ve sürgünlerdeki kurumalarla ilişkilidir. Alan denemelerinde arıtılmış atık su uygulamaları şebeke suyu uygulamalarına göre sürgün boylarında iki yılda da 2.5 katından daha fazla uzamaya neden olmuştur. Bu durum bitki büyümesi bakımından çok önemlidir. 158

182 Sürgün Uzunluğu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Sürgün Uzunlukları Değişimi Saksı denemelerinde Platanus orientalis bireylerinde oluşan sürgünlerinin uzunluklarına ilk yıl su uygulamaları (p: 0.000) ve zamanın (p: 0.000) etkisi önemli, zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.148) etkisi önemsiz, ikinci yıl ise sürgün uzunluklarına su uygulamaları (p: 0.000), zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.022) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur Sürgün Uzunluğu (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Sürgün Uzunluğu Değişimi Saksı denemelerinde arıtılmış atık su uygulamaları iki yılda da sürgün uzunluklarında daha fazla artışa neden olmuş; deneme sonunda ise Eylül 2009 da şebeke suyu uygulanan bireylerde sürgünler daha fazla uzayarak şebeke suyunun 159

183 etkisi olumlu olarak ortaya çıkmıştır. Arıtılmış atık su uygulamaları saksılarda türün sürgün uzunluklarını olumsuz düzeyde etkileyecek bir nitelik göstermemiştir. Bu dönemde her iki su uygulamasında da sürgün sayısında kurumalar nedeniyle azalmalar vardır. Şebeke suyu ile sulanan bireylerde daha uzun sürgünler canlı kalırken, arıtılmış atık su ile sulananlarda daha uzun sürgünlerde kurumalar ortaya çıkmıştır. Yaprak Yoğunluğu: Deneme süresince alan ve saksı denemelerindeki bireylerdeki yaprak yoğunluğu değişimleri Çizelge 4.32 ile Şekil 4.79, Şekil 4.80 ve Şekil 4.81 de görülmektedir. Çizelge Alan ve Saksı Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Yaprak Yoğunluğuna* Etkileri Yıl 1. Yıl Tarih Şebeke Suyu (skala değeri) ALAN Arıtılmış Atık Su (skala değeri) Şebeke Suyu (skala değeri) SAKSI Ortalama Ortalama * Skala Değerleri: 1-az yoğun, 2-orta yoğun, 3-yoğun, 4-çok yoğun 2. Yıl Arıtılmış Atık Su (skala değeri) 160

184 Arıtılmış Atık Su (Eylül 2008) Şebeke Suyu (Eylül 2008) Arıtılmış Atık Su (Eylül 2009) Şebeke Suyu (Eylül 2009) Şekil Platanus orientalis Türünün Alandaki Yaprak Yoğunluğu 161

185 Alan denemelerinde bitkideki yaprakların yoğunluklarına sadece ilk yıl su uygulamalarının (p: 0.048) etkisi istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. İkinci yıl su uygulamaları (p: 0.411) ile iki yılda da zaman (ilk yıl p: 0.948, ikinci yıl p: 0.230) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (ilk yıl p: 0.915, ikinci yıl p: 0.864) istatistiksel olarak yaprak yoğunlukları üzerine önemsiz etkilidir. Alan denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su uygulamasında yaprak yoğunluğu genel olarak az ve orta düzeydedir. İkinci yıl da 13 Ağustos 2009 tarihine kadar orta yoğunluktaki yapraklar, bu tarihten sonra azalmıştır. Bitkinin yapraklarını tümüyle döktüğü Ocak, Şubat ve Mart 2009 aylarında her iki su uygulamasında da yaprak yoğunluğu sıfır düzeyine inmiştir. Şebeke suyu uygulaması yapılan alanda ise her iki yıl da yaprak yoğunlukları sürekli olarak az yoğun düzeydedir. Arıtılmış atık su uygulamaları iki yılda da şebeke suyu uygulamalarına göre daha yoğun yapraklanmaya neden olmuştur. Daha yoğun yapraklanma bu fidanların görsel çekiciliğini artırmıştır Yaprak Yoğunluğu (Skala Değeri) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Yoğunluğu Değişimleri Saksı denemelerinde P.orientalis türünde yaprak yoğunlukları üzerine ilk yıl su uygulamaları (p: 0.001), zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.006) etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. İkinci yıl ise, zamanın etkisi (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili bulunurken, su uygulamaları (p: 0.100) ile zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.073) etkisi önemli düzeyde bulunmamıştır. 162

186 Yaprak Yoğunluğu (Skala Değeri) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil 4.81 Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Yoğunluğu Değişimleri Arıtılmış atık su uygulanan bitkilerde ilk yıl yalnızca 30 Haziran ve 22 Temmuz da orta yoğun yapraklanma görülmüş, diğer tüm tarihlerde yapraklanma daha az yoğun olmuştur. 12 Ağustos 2008 tarihindeki keskin düşüş, bitkinin bu dönemde sürgünlerinin kuruması ve boyunun kısalması ile ilgilidir. İkinci yılda 9 ve 30 Haziran ile 22 Temmuz tarihlerinde yapraklanma orta yoğun, diğer tüm tarihlerde ise daha az yoğundur. Şebeke suyu uygulamalarında ise ilk yıl yapraklanma 1 Eylül 2008 (orta yoğun) dışında tüm tarihlerde az yoğun, ikinci yıl da 15 Mayıs, 9 Haziran, 22 Temmuz, 13 Ağustos ve 4 Eylül tarihlerinde orta yoğun, diğer tarihlerde az yoğundur. Saksı denemelerinde ilk yıl yaprak yoğunluğu arıtılmış atık su uygulamasında şebeke suyu uygulamasından daha fazla, ikinci yıl ise genelde daha az yoğundur. Arıtılmış atık suyun saksılar içindeki sınırlı toprak üzerindeki olumsuz etkisinin yoğunlaşması ile bu durum açıklanabilir. Yaprak Uzunluğu: Alan ve saksı denemelerinde deneme süresince Platanus orientalis türünde oluşan yaprakların aya uzunluğunu ifade eden yaprak uzunluklarındaki değişimler Çizelge 4.33 ile Şekil 4.82 ve Şekil 4.83 da verilmiştir. Alan denemelerinde iki yılda da yaprak uzunluklarına su uygulamaları (iki yılda da p: 0.000) ve zamanın (ilk yıl p: 0.001, ikinci yıl p: 0.000) etkisi önemli, zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (ilk yıl p: 0.761, ikinci yıl p: 0.795) etkisi önemsiz bulunmuştur. Her iki uygulamada da ilk yıl Kasım ayında yaprak uzunluklarında kurumalar nedeniyle azalma olmuştur. 163

187 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Uzunluğuna Etkileri* Yıl Tarih Şebeke Suyu (cm) 1. Yıl 2. Yıl ALAN Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) Şebeke Suyu (cm) SAKSI Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) a 5.87 a a 7.42 b a abcd b 9.48 cd ab abc b cdef ab bcd c fg abc d cd efg abc d cde fg abc d b 7.48 b abc bcd cdef fg ab cd def fg 0.6 Ortalama a 0.0 a a 0.0 a ab 6.35 bc b 4.82 b bc bcde c 7.16 c bc 8.34 bcd cd 8.11 cd bcd 9.40 bcde de 8.80 d cdef fgh ef ef cdef gh hı h defgh h f e defgh h ı ghı efgh gh ı gh Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. Yaprak Uzunluğu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Uzunluğu Değişimleri Arıtılmış atık su uygulanan bireylerde şebeke suyu uygulananlara göre 6.13 cm daha büyük olarak cm uzunluğunda yaprak ayaları oluşmuştur. İkinci yıl da yaprak uzunluklarında sürekli artış görülmekle birlikte yeni yaprakların oluşumu ile arıtılmış atık su uygulanan bireylerin yaprak uzunluklarında 26 Nisan ile 9 Haziran 2009 tarihleri arasında % 16 lık bir azalma olmuştur. Deneme sonunda arıtılmış atık 164

188 su ile sulanan bireylerin yaprakları şebeke suyu ile sulananlara göre 2.32 cm daha büyük olarak cm olmuştur. Saksı denemelerinde iki yılda da bitki yaprak uzunlukları üzerine su uygulamaları (iki yılda da p: 0.000), zaman (iki yılda da p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (ilk yıl p: 0.007, ikinci yıl p: 0.013) istatistiksel olarak önemli düzeyde etkili bulunmuştur. İlk yıl 8 Kasım 2008 tarihi dışında şebeke suyu uygulananlarda yaprak uzunlukları artış göstermiştir. Arıtılmış atık su uygulananlarda da bu tarihe kadar artış olmuş, bu tarihten sonra yeniden yaprak irilikleri artmaya başlamış ancak 18 Ekim 2008 tarihindeki ortalama değere (11.82 cm) ulaşamamış, daha küçük (11.06 cm) kalmıştır. İkinci yılda her iki uygulamada yaprak uzunluklarındaki artış 13 Ağustos 2009 tarihine kadar sürmüş, sonrasında arıtılmış atık su uygulananlardaki artış düzenli sürmüş, şebeke suyu uygulananlarda düzenli artış görülmemiştir. Ancak şebeke suyu uygulanan bireylerdeki yaprak uzunlukları arıtılmış atık su uygulanan bireylerdekilere göre Nisan 2009 dışında daima daha iri olmuş; deneme sonunda şebeke suyu uygulanan bireylerdeki yapraklar 2.08 cm daha fazla olarak cm e ulaşmışlardır. Şekil 4.76 da da görüldüğü üzere genel olarak arıtılmış atık su uygulamaları yaprak iriliklerinde küçülmelere neden olmuştur. Yaprak Uzunluğu (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Uzunluğu Değişimleri Yaprak Rengi: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen bitki boyu değişimleri Çizelge 4.34 ile Şekil 4.84 ve Şekil 4.85 de görülmektedir. 165

189 Çizelge Platanus orientalis Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Rengine* Etkileri ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu (skala değeri) Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu (skala değeri) Arıtılmış Atık Su Ortalama Ortalama *Skala değerleri: 1-açık yeşil, 2-orta yeşil, 3-koyu yeşil, 4-çok koyu yeşil 1. Yıl 2. Yıl Alan denemelerinde iki yılda da yaprak renklerine su uygulamaları (ilk yıl p: 0.230, ikinci yıl p:0.575), zaman (ilk yıl p: 0.922, ikinci yıl p: 0.122) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (ilk yıl p: 0.998, ikinci yıl p: 0.897) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmamıştır. Alan denemelerinde arıtılmış atık su uygulamasında yaprak renkleri ilk yıl Temmuz-Ağustos ve Eylül-Ekim aylarında orta yeşil (skala değeri 2), diğer aylarda açık yeşildir (skala değerleri: ). İkinci yıl ise yalnız 22 Temmuz 2009 tarihinde orta yeşil, diğer tüm tarihlerde açık yeşil (skala değerleri: ) yaprak renkleri saptanmıştır. İkinci yıl arıtılmış atık su uygulamaları belirli bir tarihten itibaren yaprak renklerinde açılmalara neden olmuştur. Bu durum arıtılmış atık suyun içeriği ile özellikle tuzluluğu ile ilişkili olabilir. Çünkü genel olarak bu türün yetiştiği alanlar tuzsuz temiz akarsu kıyılarıdır. Şebeke suyu uygulamalarında ise ilk yıl 12 Ağustos 2008 (orta yeşil), ikinci yıl ise 13 Ağustos ve 4 Eylül 2009 (orta yeşil) tarihleri dışında diğer tüm tarihlerdeki yapraklar açık yeşil renktedir. 166

190 2,5 2 1,5 Renk (Skala Değeri) 1 0, Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Platanus orientalis Türünde Yaprak Renkleri Saksı denemelerinde yaprak renklerine ilk yıl su uygulamaları (p: 0.000), zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli düzeyde etkili bulunmuştur. İkinci yıl ise su uygulamalarının etkisi (p: 0.627) önemsiz, zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.000) etkisi önemli bulunmuştur. Arıtılmış atık su uygulamasında ilk yıl genel olarak yapraklar orta yeşil renktedir. Yaprak rengi ilk yıl ilk ölçüm tarihinde koyu yeşil, son ölçüm tarihinde ise açık yeşildir. İkinci yıl 4 ve 25 Eylül tarihlerinde görülen açık yeşil renk dışında yapraklar tüm tarihlerde orta yeşil renktedir. 3,5 3 2,5 Renk (Skala Değeri) 2 1,5 1 0, Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Platanus orientalis Türünde Yaprak Rengi Değişimleri 167

191 Şebeke suyu uygulamasında ilk yıl 30 Haziran, 18 Ekim ve 20 Aralık 2008 tarihleri (orta yeşil) dışında yapraklar açık yeşil renktedir. İkinci yıl ise 18 Mayıs 2009 daki açık yeşil renk dışında, diğer tüm tarihlerde bitki üzerindeki yapraklar orta yeşil renktedir. Şekil 4.85 de görüldüğü üzere saksılarda denemenin sonundaki üç ölçüm dışında arıtılmış atık su bitkilerde daha koyu yaprak rengine neden olmuştur Nerium oleander - Zakkum Bu tür alan ve saksı denemelerinde kullanılmıştır (Şekil 4.86 ve Şekil 4.87). Bitki boyu, taç çapı, sürgün sayısı, sürgün çapı, sürgün uzunluğu, yaprak büyüklüğü, yaprak yoğunluğu, yaprak rengi, meyve sayısı, çiçeklenme süresi parametreleri sırasıyla değerlendirilmiştir. Arıtılmış atık su ile sulanan alanda ikinci yılda her tekerrürde birer bitki kalmış, diğerleri canlılığını yitirmiştir. Arıtılmış Atık Su (Haziran 2008 ve 2009) Şebeke Suyu (Haziran 2008 ve 2009) Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünden Görünümler (Özgün ve 2009) Bitki Boyu: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen bitki boyu değişimleri Çizelge 4.35 ile Şekil 4.88 ve Şekil 4.89 da görülmektedir. Alan denemelerinde ilk yıl bitki boyu üzerine su uygulamaları (p: 0.172) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.171) önemsiz, zaman (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. İkinci yıl ise su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.000) önemli, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.998) önemli etkili değildir. 168

192 Arıtılmış Atık Su (Haziran 2008) Şebeke Suyu (Haziran 2008) Arıtılmış Atık Su (Haziran 2009) Şebeke Suyu (Haziran 2009) Şekil Saksı Denemesinde Nerium oleander Türünden Görünümler Alan denemelerinde ilk yıl hem arıtılmış atık su hem de şebeke suyu ile sulama uygulamalarında boy uzaması süreklidir. Arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda boy ilk üç ölçüm dışında hep daha uzundur. İlk ölçümdeki negatif büyüme farkı dikimden sonra bitkinin üst aksamında herhangi bir gelişimin henüz olmamasından kaynaklanmaktadır. İlk yılın sonunda arıtılmış atık su ile sulanan fidanlar cm boya ulaşırken, şebeke suyu ile sulananlar cm boya ulaşmıştır. İkinci yıl her iki su uygulamasında da gelişim devam etmiştir. Şebeke suyu uygulanan fidanlar Eylül ayından sonra daha fazla gelişmiş ve arıtılmış atık su uygulanan fidanlardan daha uzun olmuştur. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan fidanlar cm boya ulaşırken, şebeke suyu ile sulananlar ise cm boya ulaşmıştır. Genel olarak alan denemelerinde arıtılmış atık su ile sulanan fidanların boy ortalamaları genelde şebeke suyu ile sulananlardan daha uzun olmuştur. 169

193 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Bitki Boyuna Etkileri* Yıl 1. Yıl 2. Yıl Tarih Şebeke Suyu (cm) ALAN Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) Şebeke Suyu (cm) SAKSI Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) b 0.00 a a a b b ab abcd bc bc abc defg bc bc abcd efgh bc c bcde gh bc c cde fgh bc c cdef gh bc c defg h bc c cdefg h Ortalama a ab a abcd a ab a abcde ab ab ab abcdef ab ab** abc abcdef ab ab abcd cdef ab ab abcdef defg ab ab cdefg bcdefg ab ab fg efg ab ab g defg ab b g defg Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. **Biçim esnasında bir tekerrürdeki bitki zarar görmüştür Bitki Boyu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Bitki Boyu Değişimleri Bu denemede N. oleander türünün bitki boyu uzamasına arıtılmış atık suyun önemli katkılar yaptığı yönünde elde edilen bulgular Gori ve ark. (2000) nın İtalya- Tuscany de Abutilon sp., Viburnum tinus ve Weigelia florida türlerinin çeşitlerinde yürüttükleri çalışma ile Gerhart ve ark. (2006) nın Acacia stenophylla, Leucophyllum ssp., Sophora secundiflora, Caliandra californica türlerinde ve Sakellariou- 170

194 Makrantonaki ve ark. (2003) nın Juniperus chinensis, Thuja orientalis ve Cupressus macrocarpa türlerinin çeşitlerinde arıtılmış atık su ile sulamanın olumlu etkilerinin elde edildiği bulguları ile paralellik göstermiştir. N. oleander türü ile yürütülen saksı denemelerinde elde edilen bitki boyu değerlerinin deneme süresince gösterdiği değişiklikler Çizelge 4.36 ile Şekil 4.89 da görülmektedir. Saksı denemelerinde ilk yıl boy üzerine su uygulamaları (p: 0.000) ve zaman (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili, ancak, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.634) önemsiz etkili bulunmuştur. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.117) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.097) etkisi önemli değilken, zaman (p: 0.000) bitki boyuna istatistiksel olarak önemli etkili olarak belirlenmiştir. Saksı denemesinde her iki yıl da hem arıtılmış atık su hem de şebeke suyu ile sulanan saksılardaki fidanların boy uzunlukları sürekli artış göstermiştir. İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan fidanların boyları tüm ölçümlerde şebeke suyu ile sulananlardan daha uzundur. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlar cm den cm e, şebeke suyu ile sulananlar ise cm den cm boya ulaşmışlardır. İkinci yıl da boy uzaması artışı devam etmiştir. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanların boyu cm e şebeke suyu ile sulanan fidanların boyu ise cm e ulaşmıştır Bitki Boyu (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Deneme Süresince Nerium oleander Türünde Bitki Boyu Değişimi 171

195 İkinci yıl 22 Temmuz tarihine kadar arıtılmış atık su ile sulanan fidanların boyu şebeke suyu ile sulananlardan daha uzun iken, bu tarihten sonra şebeke suyu ile sulananlar daha hızlı gelişme göstermiştir. Ortalamalar arasındaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmuştur. İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan saksılarda boy şebeke suyu ile sulananlardan daha uzundur. İkinci yıl ise 22 Temmuz 2009 dan itibaren deneme sonuna kadar şebeke suyu ile sulananlardan daha kısa olarak elde edilmiştir. Elde edilen tüm boylar bu tür için normal sınırlar içindedir. Taç Çapı: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen taç çapı değişimleri Çizelge 4.36 ve Şekil 4.90 ve Şekil 4.91 de görülmektedir. Alan denemesinde ilk yıl taç çapı üzerine su uygulamaları (p: 0.19) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.20) önemli değilken, zaman (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli bulunmuştur. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.328), zaman (p: 0.054) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.997) önemli düzeyde etkili değildir. Alan denemelerinde taç çapları ilk yıl her iki sulama uygulamasında da artış göstermiştir. Arıtılmış atık su uygulanan fidanlar dikimden sonra ilk ölçümde henüz sürgün vermemiş, daha sonra başlayan sürgün gelişimi ile ilk taç genişliği 22 Temmuz 2008 tarihinde cm olmuş ve 20 Aralık 2008 tarihinde de cm e ulaşmıştır. Şebeke suyu ile sulanan fidanların taç çapları da cm genişlikten cm e büyümüşlerdir. Tüm tarihlerde arıtılmış atık su uygulanan fidanların taç çapı şebeke suyu uygulanan bitkilere göre daha geniş olmuştur. Ancak, tüm ölçüm değerleri ve ortalamalar arasındaki farklılık istatistiksel olarak önemli değildir. İkinci yıl da aynı şekilde arıtılmış atık su uygulamasında taç çapı 25 Eylül 2009 tarihi hariç, şebeke suyu uygulamasından daha geniş olarak elde edilmiştir. Arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda en geniş taç çapı 4 Eylül 2009 tarihinde cm iken, bu tarihte şebeke suyu uygulamasında cm taç genişliğine ulaşılmıştır. Şebeke suyu uygulamasında en geniş taç çapı 25 Eylül 2009 tarihinde cm e ulaşmış ve arıtılmış atık su uygulamasında elde edilen taç çapından (50.33 cm) daha geniş olduğu görülmüştür. Ancak, tüm ölçüm tarihlerinde uygulamalarda elde edilen taç çapı farklılıklarının istatistiksel olarak önemli olmadığı saptanmıştır. Alan denemesinde genel olarak taç çapları arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde daha geniş olmuştur. 172

196 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Taç Çapına Etkileri* Yıl 1. Yıl 2. Yıl Tarih Şebeke Suyu (cm) ALAN Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) Şebeke Suyu (cm) SAKSI Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) b 0.00 a a ab b b ab abcd bc bcd abc bcdef bcd cd abcd h bcd d cdef gh bcd d defg fgh bcd d cdefg fgh bcd d cdef efgh bcd cd bcde defgh Ortalama a a ab abcd a a ab bcde a a a bcde a a abc abcde a a abcd cde a a abcd de a a bcde cde a a bcde e a a cde cde a a cde cde 2.44 Ortalama a a** * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. **p: Taç Çapı (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Taç Çapı Değişimi Nerium oleander türünün taç çapına arıtılmış atık su uygulamasının önemli katkılar yaptığı yönünde bu denemede elde edilen bulgular Gori ve ark. (2000) ile Gerhart ve ark. (2006) nın Sakellariou-Makrantonaki ve ark. (2003) nın bulguları ile uyum göstermektedir. 173

197 Saksı denemesinde her iki yıl da taç çaplarına su uygulamaları (iki yılda da p: 0.000) ve zaman (iki yılda da p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili, zaman X su uygulamaları interaksiyonu (ilk yıl p: 0.649, ikinci yıl p: 0.709) ise önemsizdir. İlk yıl her iki su uygulamasında da saksılardaki bitkilerin taç çapı artmıştır. İlk yılın sonunda ulaşılan değerler alandaki bitkilerde ulaşılan değerlere çok yakındır. Arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda taç çapı cm e, şebeke suyu ile sulananlarda ise cm e ulaşmıştır. Arıtılmış atık su uygulamasında en geniş taç çapının elde edildiği 01 Eylül 2008 tarihinde (38.50 cm) şebeke suyu uygulanan fidanların taç çapı cm dir. Değerler arasındaki farklılık istatistiksel olarak da anlamlıdır. Şebeke suyu uygulamasında en geniş taç çapının cm olarak elde edildiği 18 Ekim 2008 tarihinde de arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda taç çapı daha fazla (35 cm) ve bu değerler arasındaki farklılık da istatistiksel olarak da önemlidir. İkinci yıl saksı denemelerinde arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda taç çapı gelişimi ilk yıla göre daha yavaş olsa da artış göstermiştir. Arıtılmış atık su uygulamasında en geniş taç çapı 13 Ağustos 2009 tarihinde cm iken, şebeke suyu uygulamasında o tarihte taç çapı daha küçüktür (40.41 cm). Şebeke suyu uygulanan fidanlarda en geniş taç çapı 4 Eylül 2009 tarihinde cm iken, aynı tarihte arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda taç çapının hemen hemen aynı genişlikte (45.55 cm) olduğu görülür. Her iki yıl da arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda taç çapı değeri 4 Eylül 2009 tarihindeki eşitlik hariç tüm tarihlerde şebeke suyu ile sulananlardan daha geniştir Taç Çapı (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Taç Çapları Değişimi 174

198 Sürgün Sayısı: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen sürgün sayısı değerleri Çizelge 4.37 ile Şekil 4.92 ve Şekil 4.93 de görülmektedir. Alan denemesinde sürgün sayısı üzerine su uygulamaları (p: 0.000) sadece ilk yıl istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. İkinci yıl su uygulamaları (p: 0.147), her iki yılda da zaman (ilk yıl p: 0.178, ikinci yıl p: 0.904) ve zaman X su uygulaması interaksiyonunun (ilk yıl p: 0.808, ikinci yıl p: 0.953) etkisi önemsiz bulunmuştur. Alan denemesinde ilk yıl arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda sürgün oluşumu olumsuz etkilenmemiştir. En yüksek sürgün oluşumu 12 Ağustos 2008 tarihinde (3 adet) görülmüştür. Aynı tarihte şebeke suyu uygulamasında da en yüksek sürgün oluşumu (4.91 adet) görülmüştür. Sürgün sayısı şebeke suyu uygulanan fidanlarda tüm ölçümlerde arıtılmış atık su ile sulanan fidanlardan daha fazla sayıda elde edilmiştir. Şebeke suyu uygulanan fidanlarda ortalama sürgün sayısı 3.42 adet, arıtılmış atık su uygulananlarda ise 2.24 adet olarak belirlenmiştir. Ancak bu ortalamalar arasındaki farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır. Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Sayısına Etkileri* ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu Arıtılmış Şebeke Suyu Arıtılmış (adet) Atık Su (adet) (adet) Atık Su (adet) bc 0.00 a 3.44 a 3.11 a bc 2.66 bc 3.88 a 4.72 a bc 3.00 bc 3.66 a 4.50 a bc 2.33 b 4.11 a 5.43 a b 2.00 ab 3.38 a 4.64 a bc 2.33 b 3.38 a 4.94 a bc 2.00 ab 3.22 a 4.44 a bc 2.00 ab 3.38 a 5.00 a bc 2.33 b 3.38 a 4.38 a Ortalama a 2.00 a 3.17 a 3.17 a a 2.00 a 4.82 a 5.18 a a 2.33 a 4.00 a 3.56 a a 4.33 a 4.11 a 4.58 a a 2.00 a 4.58 a 3.06 a a 2.33 a 3.41 a 4.12 a a 2.33 a 4.23 a 4.33 a a 2.33 a 4.11 a 5.68 a a 3.33 a 4.11 a 5.05 a a 3.66 a 4.11 a 4.27 a Ortalama Yıl 2. Yıl * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. 175

199 6 5 4 Sürgün Sayısı (adet) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Sayısı Değişimi İkinci yıl arıtılmış atık su uygulamasında elde edilen sürgün sayıları artmış, şebeke suyu uygulamasında ise azalmıştır. Ancak şebeke suyu ile sulanan fidanların sürgün sayıları 18 Mayıs ile 4 ve 25 Eylül hariç hep daha fazla elde edilmiştir. Şebeke suyu uygulamasında elde edilen 3.32 adet ortalama sürgün sayısı, arıtılmış atık su uygulamasında elde edilen ortalama 2.66 adet in üzerindedir. Ancak, değerler arasındaki farklılık istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır. Arıtılmış atık su uygulamaları N.oleander türünde sürgün sayıları üzerinde olumlu bir etki yapmamıştır. Saksı denemelerinde de sürgün sayılarına su uygulaması (p: 0.000) sadece ilk yıl önemli etkili bulunmuştur. Ancak ikinci yıl su uygulamaları (p: 0.410) ve her iki yılda da zaman (ilk yıl p: 0.582, ikinci yıl p: 0.131) ile zaman X su uygulaması interaksiyonunun (ilk yıl p: 0.895, ikinci yıl p:0.590) etkisi önemli bulunmamıştır. Saksılardaki fidanlarda sürgün oluşumu alan denemesindeki bitkilerden daha fazla olmuştur. İlk yıl sürgün sayıları arıtılmış atık sulama uygulamasında 3.11 adetten 4.38 e çıkmış, şebeke suyu uygulamasında ise kurumalar nedeniyle 3.44 adetten 3.38 adete düşmüştür. İkinci yılda sürgün sayıları arıtılmış atık su ile sulama uygulamasında 3.17 adetten 4.27 adete çıkmış, şebeke suyu uygulananlarda ise 3.17 adetten 4.11 adete ulaşmıştır. Genel olarak arıtılmış atık su uygulamasında sürgün sayıları şebeke suyu uygulamasında elde edilenlerden daha fazla sayıdadır. 176

200 6 5 4 Sürgün Sayısı (adet) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Sayıları Değişimi Sürgün Çapı: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen sürgün çapı değerleri Çizelge 4.38 ile Şekil 4.94 ve Şekil 4.95 de görülmektedir. Alan denemesinde ilk yıl sürgün çapına uygulanan su (p: 0.008), zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulaması interaksiyonu (p: 0.008) önemli etkilidir. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.687), zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.365) önemsiz, zaman (p: 0.000) ise istatistiksel olarak önemli düzeyde etkilidir. Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Çapına Etkileri* Yıl 1. Yıl 2. Yıl ALAN SAKSI Tarih Şebeke Suyu Arıtılmış Şebeke Suyu Arıtılmış (cm) Atık Su (cm) (cm) Atık Su (cm) b 0.0 a 0.3 a 0.3 a f 0.5 d 0.3 a 0.4 b e 0.7 f 0.3 a 0.4 b d 0.6 e 0.3 a 0.5 c d 0.7 f 0.4 b 0.6 d d 0.8 g 0.4 b 0.6 d c 0.7 f 0.4 b 0.6 d d 0.8 g 0.5 c 0.6 d d 0.5 d 0.5 c 0.6 d Ortalama b 0.5 b 0.5 a 0.6 b b 0.5 b 0.5 a 0.7 c c 0.6 c 0.5 a 0.7 c b 0.4 a 0.5 a 0.7 c c 0.6 c 0.5 a 0.6 b c 0.8 e 0.6 b 0.7 c c 0.9 f 0.5 a 0.6 b d 0.8 e 0.6 b 0.7 c e 0.7 d 0.6 b 0.7 c e 0.6 c 0.7 c 0.7 c Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. 177

201 Sürgün Çapı (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Çapları Değişimi Alan denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su uygulaması yapılan fidanlarda sürgün henüz yokken, sonra oluşan sürgünlerin çapı ilk yılın sonunda 0.5 cm e ulaşmıştır. Şebeke suyu ile sulanan fidanlarda ise sürgün çapları 0.2 cm den 0.5 cm e ulaşmıştır. Her iki uygulamada da eşit çap ortalamalarına ulaşılmıştır. İkinci yıl şebeke suyu ile sulanan fidanlarda sürgün çapı daha iyi bir gelişim göstermiş 0.5 cm den 0.8 cm kalınlığa ulaşmış, arıtılmış atık su ile sulanan fidanlar ise daha az gelişerek 0.5 cm den 0.6 cm kalınlıkta çap oluşturmuştur. N.oleander fidanlarında sürgün çaplarını artırmada arıtılmış atık su uygulamaları şebekeden sağlanan şebeke suyu kadar etkili olmamış, şebeke suyu ile sulanan bireylerin sürgün çapları daha kalın olmuştur. Saksı denemelerinde ilk yıl sürgün çapı üzerine su uygulaması (p: 0.000) ve zaman (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili iken; zaman X su uygulaması interaksiyonunun (p: 0.352) etkisi önemli değildir. İkinci yıl ise, su uygulamaları (p: 0.000), zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları interaksiyonu (p: 0.022) önemli düzeyde etkili bulunmuştur. Saksı denemesinde ilk yıl arıtılmış atık su ve şebeke suyu ile sulanan bitkilerde sürgün çap değerleri ölçüm sonuna kadar düzenli artış göstermiştir. Arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde sürgün çapı kalınlığı 0.3 cm den 0.6 cm e yükselirken, şebeke suyu ile sulanan fidanlarda 0.3 cm den 0.5 cm e yükselmiştir. Tüm ölçümlerde arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda sürgün çapı şebeke suyu ile sulananlardan daha kalın olarak elde edilmiştir. 178

202 Sürgün Çapı (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Çapı Değişimi İkinci yıl arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda sürgün çapı 25 Eylül 2009 tarihindeki eşitlik dışında, şebeke suyu uygulanan fidanlardan daha kalın elde edilmiştir. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda sürgün çapı 0.6 cm den 0.7 cm e, şebeke suyu ile sulananlarda ise 0.5 cm den 0.7 cm e ulaşmıştır. İki yıl da arıtılmış atık su ile sulanan saksılardaki bitkilerde sürgün çapları şebeke suyu ile sulanan bitkilerden daha kalındır. Saksı içinde bu türle yapılacak bir yetiştiricilikte bu sonuçlar olumlu bulunmuştur. Sürgün Uzunluğu: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen sürgün uzunlukları Çizelge 4.39 ile Şekil 4.96 ve 4.97 de görülmektedir. Alan denemelerinde iki yılda da sürgün uzunlukları üzerine su uygulaması (ilk yıl p: 0.051, ikinci yıl p: 0.822) ve zaman X su uygulaması interaksiyonunun (ilk yıl p: 0.827, ikinci yıl p: 0.429) etkisi istatistiksel olarak önemli bulunmamıştır. Ancak zamanın (iki yıl da p: 0.000) sürgün uzunluklarına etkisi önemli bulunmuştur. Alan denemelerinde her iki su uygulamasında da sürgün uzunlukları artmıştır. Arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda hiç sürgün yokken, oluşan sürgünler yıl sonunda cm e ulaşmıştır. Şebeke suyu uygulananlarda ise sürgün uzunlukları 7.98 cm den cm e çıkmıştır. Arıtılmış atık su uygulamasında en uzun sürgün 8 Kasım 2009 tarihinde 64 cm iken, aynı tarihte şebeke suyu uygulanan fidanlarda en uzun sürgün 81 cm dir. İkinci yıl sürgün uzaması sürmüş; ortalama uzunluklar arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda cm, şebeke suyu uygulananlarda cm olmuştur. 179

203 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Sürgün Uzunluğuna Etkisi* Yıl 1. Yıl 2. Yıl Tarih Şebeke Suyu (cm) ALAN Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) Şebeke Suyu (cm) SAKSI Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) ab 0.00 a a b abc ab ab bc abcd bcd b cd bcd cd b e bcd d cd f bcd d cd f bcd d d f bcd d d ef bcd d d f Ortalama ab abc a cde ab abc a cde ab abcd ab cde ab a a de abc abc bc cde abcd abcd cd de bcd cd cd cde cd cd cde f d abcd ef cde d bcd def cde Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. Sürgün Uzunluğu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander de Sürgün Uzunlukları Değişimi Saksı denemelerinde her iki yılda da sürgün uzunluğuna su uygulaması (iki yıl da p: 0.000), zaman (iki yıl da p: 0.000) ve zaman X su uygulaması interaksiyonu (iki yıl da p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. İlk yıl hem arıtılmış atık su hem de şebeke suyu uygulaması ile sürgün uzunluğu artışı tüm yıl devam etmiştir. 180

204 Sürgün Uzunluğu (cm) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Sürgün Uzunlukları Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda sürgün uzunluğu her dönem şebeke suyu ile sulananlardan uzun olmuş, büyüme 8 Kasım tarihine kadar artarak devam etmiş, bu tarihten sonra ise büyüme hızı düşmüştür. İlk yılın sonunda arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda sürgün uzunlukları şebeke suyu ile sulananlara göre cm daha uzun ve cm dir. İkinci yıl arıtılmış atık su uygulanan fidanlarda sürgün uzunluğu 4 Eylüle kadar artış gösterirken, şebeke suyu uygulamalarında ise sürgün uzunluğu tüm dönemlerde artmıştır. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda sürgün uzunluğu 4 ve 25 Eylül hariç her dönem şebeke suyu ile sulananlardan daha uzundur. Deneme sonunda şebeke suyu ile sulanan fidanların sürgün uzunluğu cm, arıtılmış atık su ile sulanan fidanların sürgün uzunluğu ise cm dir. Arıtılmış atık su saksılarda gelişen fidanlarda sürgün uzunluğunun artışını şebekeden sağlanan şebeke suyu kadar artıracak etki yapamamıştır. Yaprak Uzunluğu: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen yaprak (yaprak ayası uzunluğu) büyüklüğü değerleri Çizelge 4.40 ile Şekil 4.98 ve Şekil 4.99 da görülmektedir. Alan denemelerinde ilk yıl yaprak uzunluklarına su uygulaması (p: 0.000), zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulaması interaksiyonu (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili bulunmuştur. İkinci yıl ise su uygulamaları (p: 0.003) ve zaman (p: 0.000) önemli etkili, zaman X su uygulamaları interaksiyonunun (p: 0.317) etkisi önemsiz olarak saptanmıştır. 181

205 Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Uzunluğuna Etkisi* Yıl 1. Yıl 2. Yıl Tarih Şebeke Suyu (cm) ALAN Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) Şebeke Suyu (cm) SAKSI Arıtılmış Atık Su (cm) Büyüme Farkı (cm) bcd 0.00 a a 6.60 b bc 4.61 b b** 7.50 bcd** bcde 8.55 ef bc 8.29 cde cde fg bcd 9.77 fghı de g cdef hıj cde g efgh j e g cd 8.68 defg de g hı hıj cde fg ghı ıj 1.07 Ortalama abc de cd de ab bcde a 9.34 bc abcd cde ab 9.04 bc a 7.40 a ab 9.28 bc abcd 7.78 ab bc 9.53 bc e e fg def de e fg def e e fg cd e e g def e e efg def Ortalama * Her ölçüm tarihindeki ortalamalardaki farklılıklar değişik harfle gösterilmiştir. **p: Alan denemelerinde ilk yıl hem arıtılmış atık su hem de şebeke suyu ile sulanan bitkilerde yaprak uzunluğu artışı süreklilik göstermiştir. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda yaprak büyüklüğü 22 Temmuz dışındaki tüm dönemlerde daha büyük olmuş, ilk yılın sonunda şebeke suyu uygulanan fidanlarla aradaki fark 3.09 cm e çıkmıştır. Şebeke suyu ile sulanan fidanların yaprak uzunluğu 7.56 cm e, arıtılmış atık su ile sulanan fidanların yaprak uzunluğu ise cm e ulaşmıştır. İlk yıl tüm tarihlerde iki su uygulamasının fidanların yaprak uzunlukları arasında oluşturduğu farkın istatistiksel olarak da önemli olduğu görülmüştür. İkinci yıl yaprak uzunluklarında her iki sulama uygulamasında da dalgalanmalar vardır. Deneme sonunda şebeke suyu uygulananlarda yaprak uzunlukları cm, arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda yaprak uzunlukları cm olarak belirlenmiştir. Genel olarak iki yılda da arıtılmış atık su uygulamaları yaprak uzunluklarını artırmıştır. 182

206 Yaprak Uzunluğu (cm) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Yaprak Uzunlukları Saksılardaki bitkilerin yaprak uzunluklarına ilk yıl uygulanan su (p: 0.000) ve zaman (p: 0.000) istatistiksel olarak önemli etkili, zaman X su uygulaması interaksiyonunun (p: 0.264) etkisi önemsizdir. İkinci yıl su uygulamaları (p: 0.139) önemli etkili değilken, zaman (p: 0.000) ve zaman X su uygulaması interaksiyonu (p: 0.000) yaprak uzunlukları üzerine istatistiksel olarak önemli etkilidir. Saksı denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su ve şebeke suyu ile sulanan bitkilerde yaprak uzunlukları artışı süreklidir. Arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda yaprak uzunluğu tüm dönemlerde daha fazla olmuş, ilk yılın sonunda şebeke suyu uygulanan fidanlarla aradaki fark 1.07 cm e çıkmıştır. Şebeke suyu ile sulanan fidanların yaprak uzunluğunun 9.90 cm ye, arıtılmış atık su ile sulanan fidanların yaprak uzunluğunun ise cm ye ulaştığı görülmüştür. İkinci yıl her iki su uygulamasında da 4 Nisan-9 Haziran arasında yeni yaprak oluşumu nedeniyle yaprak uzunluklarında azalma olmuş, 9 Haziran tarihine kadar arıtılmış atık su ile sulanan fidanlarda yaprak uzunluğu tüm dönemlerde daha fazla, diğer dönemlerde ise daha az olmuştur. İkinci yılın sonunda şebeke suyu ile sulanan bitkilerde yapraklar cm e, arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde yapraklar cm e ulaşmıştır. Saksıdaki bitkilerde arıtılmış atık su uygulamaları şebeke suyu ile benzer uzunluklarda yaprak oluşumunu sağlamıştır. 183

207 Yaprak Uzunluğu (cm) Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Uzunlukları Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Yaprak Yoğunluğu: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen yaprak yoğunlukları Çizelge 4.41 ile Şekil 4.100, Şekil 4.101, Şekil ve Şekil de görülmektedir. Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Yoğunluğuna* Etkisi ALAN SAKSI Yıl Tarih Şebeke Suyu (skala değeri) Arıtılmış Atık Su Şebeke Suyu (skala değeri) Arıtılmış Atık Su (skala değeri) (skala değeri) Ortalama Ortalama * skala değeri=1: az yoğun, 2: orta yoğun, 3: yoğun, 4: çok yoğun 1. Yıl 2. Yıl 184

208 Yaprak Yoğunluğu (skala değeri) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Yoğunlukları Alanda ilk yıl yaprak yoğunluğu üzerine su uygulamaları (0.000), zaman etkisi (0.000) ve zaman X su uygulamaları (0.000) önemli iken; ikinci yıl su uygulamaları (0.663), zaman (0.825) ve zaman X su uygulamaları (0.474) önemli değildir. İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde yaprak yoğunluğu şebeke suyu ile sulananlardan daha fazladır. Arıtılmış atık su uygulamasında yaprak yoğunlukları düzenli olarak orta yoğun seviyede elde edilmiş, şebeke suyu ile sulananlarda ise az yoğun olmuştur. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde yaprak yoğunlukları azalsa da orta yoğunlukta kalkış, şebeke suyu ile sulanan bitkilerde yine az yoğun düzeyde olmuştur. Alanda ilk yıl ilk ölçüm tarihi hariç arıtılmış atık su ile sulama uygulamasında yaprak yoğunluğu tüm tarihlerde şebeke suyu uygulamasından daha fazla olduğu halde ikinci yıl yoğunlukta dalgalanmalar görülmektedir. Saksı denemelerinde iki yılda da yaprak yoğunluklarına su uygulamaları (iki yıl da p: 0.000), zaman (iki yıl da p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları (ilk yıl p: 0.000, ikinci yıl 0.001) önemli etkilidir. Arıtılmış atık su uygulamasında ilk yıl yaprak yoğunlukları yalnız 18 Ekimde yoğun, diğer dönemlerde orta yoğun, şebeke suyu uygulamasında ise 12 Ağustos ve 1 Eylül (orta yoğun) dışında az yoğundur. İkinci yıl arıtılmış atık su uygulamasında 4 ve 25 Eylül tarihlerinde yapraklar az yoğun, diğer tüm dönemlerde orta yoğun düzeydedir. Şebeke suyu uygulamasında ise 26 Nisan, 9 Haziran ve 13 Ağustos tarihlerindeki orta yoğunluk hariç, az yoğun 185

209 seviyededir. Saksı denemelerinde genel olarak iki yılda da arıtılmış atık su uygulanan bitkilerde yaprak yoğunluğu şebeke suyu uygulanan bitkilerden daha fazladır. Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2008) Şebeke Suyu (Ağustos 2008) Arıtılmış Atık Su (Mayıs 2009) Şebeke Suyu (Mayıs 2009) Şekil Alan Denemesinde Nerium oleander Türünde Yaprak Yoğunlukları 186

210 Yaprak Yoğunluğu (skala değeri) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Yoğunlukları Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2008) Şebeke Suyu (Ağustos 2008) Arıtılmış Atık Su (Ağustos 2009) Şebeke Suyu (Ağustos 2009) Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Yoğunlukları Yaprak Rengi: Deneme süresince alan ve saksı denemelerinde elde edilen yaprak rengi değerleri Çizelge 4.42 ve Şekil ve Şekil de görülmektedir. 187

211 Alan denemesinde ilk yıl yaprak rengine uygulanan su (p:0.000), zaman (p:0.000) ve zaman X su uygulamaları (p:0.000) önemli etkili iken; ikinci yıl su uygulamaları (p:0.663), zaman (p:0.825) ve zaman X su uygulamaları (p:0.474) önemli etkili bulunmamıştır. Alanda arıtılmış atık su uygulamasındaki bitkilerde ilk yıl yapraklar tüm dönemlerde, şebeke suyu uygulamalarında ise 22 Temmuz, 1 Eylül ve 29 Kasım 2008 tarihleri (açık yeşil renkli yapraklar) hariç tüm dönemlerde orta yeşil renktedir. İkinci yıl arıtılmış atık su uygulamasında yapraklar 18 Mayıs ve 25 Eylül tarihlerinde açık yeşil, 22 Temmuz da koyu yeşil ve diğer tüm tarihlerde orta yeşil renktedir. Şebeke suyu uygulamasında ise genel olarak açık yeşil renkte yapraklar sadece 9 Haziran ve 4 Eylül 2009 tarihlerinde orta yeşil renkte olmuştur. Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarının Alan ve Saksı Denemelerinde Yaprak Rengine* Etkisi Yıl 1. Yıl 2. Yıl ALAN SAKSI Tarih Şebeke Suyu (skala değeri) Arıtılmış Atık Su (skala değeri) Şebeke Suyu (skala değeri) Arıtılmış Atık Su (skala değeri) Ortalama Ortalama * skala değerleri (1: açık yeşil, 2: orta yeşil, 3: koyu yeşil, 4: çok koyu yeşil) 188

212 Yaprak Rengi (skala değeri) Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Renkleri Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su İki yılda da genel olarak arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerin yaprak renkleri şebeke suyu ile sulananlardan daha koyu yeşil renktedir. Saksı denemesinde iki yılda da yaprak rengine uygulanan su (ilk yıl p: 0.000, ikinci yıl p: 0.002), zaman (iki yıl da p: 0.000) ve zaman X su uygulamaları (ilk yıl p: 0.000, ikinci yıl p: 0.002) önemli etkili bulunmuştur Yaprak Rengi (skala değeri) Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Yaprak Renkleri Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su İlk yıl arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde yaprak rengi genel olarak orta ve koyu yeşil, şebeke suyu ile sulanan bitkilerde ise açık ve orta yeşil renktedir. İkinci yıl arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde yaprak rengi genelde orta yeşil iken, 4 ve 25 Eylül 2009 tarihlerinde açık yeşil tespit edilmiştir. Arıtılmış atık su uygulaması saksı denemesinde yaprakta daha açık renk oluşmasına sebep olmuştur. Genel olarak iki 189

213 yılda da arıtılmış atık su uygulamaları, ikinci yılda daha az farklı olmak üzere daha koyu yeşil yaprakların oluşmasını sağlamıştır. Meyve Sayısı: N. oleander türünün meyve sayısı ve oluşumu ile ilgili veriler Şekil ve Şekil de görülmektedir Meyve Sayısı (adet) Alan- Şebeke Suyu Alan-Arıtılmış Atık Su Şekil Alan Denemelerinde Nerium oleander Türünde Meyve Sayıları Meyve Sayısı (adet) Saksı- Şebeke Suyu Saksı-Arıtılmış Atık Su Şekil Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Meyve Sayıları Alan denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su ile sulanan bitkilerde meyve oluşmamıştır. Şebeke suyu ile sulananlarda ise Ekim-Aralık 2008 tarihleri arasında yalnız bir bitkide meyve oluşmuştur. İkinci yıl ise arıtılmış atık su ve şebeke suyu ile sulanan bitkilerde meyve oluşumu Haziran sonunda aynı dönemde başlamış, şebeke suyu ile sulanan bitkilerde oluşan meyve sayısı daha fazla olmuştur. 190

214 Saksı denemelerinde meyve oluşumu ilk yıl arıtılmış atık su uygulaması yapılan saksılarda Temmuz-Aralık ayları arasında, şebeke suyu uygulanan bitkilerde Ağustos-Aralık arasında gerçekleşmiştir. İkinci yıl arıtılmış atık su uygulamasında meyve oluşumu Haziran ayında, şebeke suyu ile sulanan alanda ise Temmuz ayında başlamıştır. Arıtılmış atık su uygulanan bitkiler şebeke suyu ile sulananlara göre alan denemelerinde daha az sayıda, saksı denemelerinde ise daha fazla sayıda meyve oluşumuna neden olmuştur. Çiçeklenme Süresi: Nerium oleander türünün çiçekli kaldığı dönem Çizelge 4.43 ile Şekil da görülmektedir. Çizelge Nerium oleander Türünde Arıtılmış Atık Su ve Şebeke Suyu Uygulamalarında Alan ve Saksı Denemelerindeki Çiçeklenme Süreleri Çiçeklenme Süresi (gün) 1. Yıl 2. Yıl Deneme Su Uygulaması Alan Şebeke Suyu Arıtılmış Atık Su Saksı Şebeke Suyu Arıtılmış Atık Su Alan denemelerinde ilk yıl arıtılmış atık su ve şebeke suyu ile sulanan hiçbir bitkide çiçeklenme olmadığı görülür. İkinci yıl ise arıtılmış atık su uygulanan alanda çiçeklenme daha geç başlamış ve daha erken bitmiştir. Saksı denemelerinde ise, ilk yıl her iki sulama suyunda da çiçeklenmenin aynı dönemde başladığı görülmüştür. Saksı koşullarında her iki yılda da arıtılmış atık su ile sulamanın çiçeklenme süresini arttırıcı etkisi olduğu söylenebilir. 191

215 Arıtılmış Atık Su-Alan (Ekim 2008) Şebeke Suyu-Alan (Ekim 2008) Arıtılmış Atık Su-Saksı (Haziran 2009) Şebeke Suyu-Saksı (Haziran 2009) Şekil Alan ve Saksı Denemelerinde Nerium oleander Türünde Çiçekler 192