OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ. İbrahim ŞABAN. İbrahim ŞABAN * Özet

Transkript

1 108 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ Özet * Bu makalenin konusunu Osmanlı âlimleri ve bunların Arap belâgatine dair eserleri teşkil etmektedir. Bu dönemlerde şerh, haşiye ve talik adı altında yapılan çalışmaların telif eserlerden çok daha fazla olduğu görülüyor. Sözü edilen bu eserlerde, üzerinde çalışma yapılan metnin yeniden yorumlanıp açıklanması, bazen de farklı bir seviyede yeniden yapılandırılması hedeflenmiştir. Buna bağlı olarak bu çalışmalar genel olarak asıl metin kadar hatta bazen daha çok ilgi görmüştür. Makalede bu çerçevede Osmanlı döneminde yaşamış ve Arap belagati sahasında eser vermiş Osmanlı âlimleri ile onların Arap belagatine dair eserlerinin ismi verilmiştir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, belagat, âlim, eser. The Ottoman scholars s Works on Arabic Rhétorique Summary: The subject of this article is to mention the Ottoman scholars who have works on Arabic rhétorique. During this period it is observed that the commentary works under the subject-matters of adjournement, annonation, footnote are more than their original ones. Within the above mentioned works, it was aimed to explain the text after re-evaluation and to reconstruct it, in a different level. Thus, these works are looked upon as much as the original ones, and sometimes more than that. Having mentioned the names of the Ottoman scholars who lived in 14th and 19th centuries during Ottoman empire and their works on Arabic rhétorique. Key Words: Ottoman, rhétorique, scholar, work. * Arş. Gör., Dr. İstanbul üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı (ibrahimsaban@hotmail.com) Osmanlı döneminde Arapça belagat çalışmaları, kelam-felsefe ağırlıklı belagat ekolünün ileri gelen temsilcilerinden Ebu Yakup Yusuf b. Ebi Bekr Muhammed es-sekkaki (626/1228) nin meşhur ansiklopedik eseri Miftahu lulum un ilk iki bölümünden sonraki belagat, aruz ve kafiyeye ayrılan üçüncü bölüm üzerine yapılmış olan Telhis, Şerh ve Haşiye ler etrafında cereyan etmiştir 1. Bu eseri esas alan en önemli eserler arasında Celaleddin Muhammed b. Abdurrahman Hatib el-kazvini (739/1338) nin Telhisu l-miftah adlı eseri vardır. Sadeddin Mesud b. Ömer et-teftazani (792/1390) bu eseri esas alarak 748 (1347) yılında tamamladığı el-mutavvel adlı eserini özetlemek ve kimi konularına açıklamalar getirmek suretiyle 756 (1355) yılında yazdığı el- Muhtasar adlı eserleri kaleme aldı. Seyyid Şerif Cürcani (816/1413) de et- Teftazani nin el-mutavvel ini esas alarak Haşiye ale l-mutavvel adlı eseri kaleme almıştır 2. Gerek es-sekkaki nin gerekse el-kazvini ve et-teftâzâni nin bu eserlerinin Osmanlı medreselerinde de okutulmuş olmasından dolayı Osmanlı âlimleri bu eserler üzerinde birçok çalışmalar kaleme almışlardır. Bu çalışmaların Fatih devri sonuna kadar olanını M. Sami Benli 3, XV.-XVI. asırları arasındakileri Ömer İshakoğlu ele aldı. 4 XVII.-XVIII. Asırlar arasındaki çalışmalar da tarafımdan yüksek lisans tezi çerçevesinde 5 XIX. asırdaki çalışmalar 6 da bir makale olarak ele alındı. Üç yüksek lisans tezi ve bir makale olmak üzere dört bağımsız çalışmada ayrı ayrı ve detaylı bir şekilde ele alınan Arap belagatine dair eser vermiş âlimler ile Arap belagatine dair eserlerinin isimlerini toplu bir şekilde bir makale halinde sunmak amacıyla bu makaleyi ele aldık. Eserleri günümüze gelmiş olsun veya olmasın Arap belagatine dair eser 1 Nasrullah Hacımüftüoğlu, Osmanlı da Belagat İlmi, Osmanlı : bilim, ed. Güler Eren, Ankara : Yeni Türkiye Yayınları, C. 8, s Christopher Ferrard, The Development of An Ottoman Rhetoric Up To 1882 (Part I; The medrese tradition), Osmanlı Araştırmaları III, İstanbul 1982, s M. Sami Benli, Başlangıçtan Fatih Devri Sonuna Kadar Belâgata Dair Eser Veren Osmanlı Âlimleri, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, Ömer İshakoğlu, Türklerin XV-XVI. Asırlarda Arapça Belagata Yaptığı Katkılar, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul İbrahim Şaban, Türk-Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Yaptıkları Katkılar (XVII-XVIII. Asırlar), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul , 19. Yüzyıl Osmanlı Âlimlerinin Belagate Dair Eserleri Şarkiyat Mecmuası, İstanbul 2011, sayı: XIII, s

2 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ kaleme almış müellifler, vefat tarihleri dikkate alınarak kronolojik olarak zikredilmiştir. Bu makalede zikredilen âlimler ile belâgate dair eserleri önceden çalışmalara konu olduğundan sadece âlimlerin ve eserlerinin ismi verilerek müellif ve eserleri hakkında ilgili çalışmalara müracaat edilmesi için dipnotta ilgili kaynaklar zikredilmiştir. 1. Kayserili Mehmed b. Ahmed b. el-muvaffak (ö. 761~/1360~) Mu ammed b. Abdurra man el- azvini (739/1338) nin Tel«µsu l-miftâ isimli muhtasarına şerhi vardır Şemseddîn Ahmed b. Mehmed Niksarî (ö. 761~/1360~) el- azvµnµ nin Tel«µ u l-miftâ adlı kendi eserini açıklamak üzere kaleme aldığı el-i â isimli çalışmasının şerhi Şer ul-i â ve el-i â ın haşiyelerinden derlenmek suretiyle meydana getirilen el-işâ avâş il-i â adlı eseri vardır Ekmeleddîn Mehmed b. Mahmud Bâbertî (ö. 786/1384) Sa deddµn et-teftezânµ (791/1389) nin Tel«µ u l-miftâ üzerine kaleme aldığı el-mu avvel isimli şerhin haşiyesi olan âşiye ala l-mu avvel ve Mu ammed b. Abdurra mân el- azvµnµ (739/1338) nin Tel«µ u l-miftâ ı üzerine kaleme aldığı şerh mahiyetinde bir çalışması olan Şer Tel«µ i l-miftâ adlı eseri varır 9. 7 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bağdatlı İsmail Paşa, Hediyyetu l- ârifµn esmâ u l-mu ellifµn ve â&âru lmu annifµn, Ankara, Milli Eğitim Bakanlığı, 1951, C.II, s. 162; ; Ke âle, Omer Rı a, Mu cemu lmu ellifµn terâcim musannifi l-kutubi l- Arabiyye, 4 c., Beyrut, Muessesetu r-risâle, 1414/1993, C.III, s. 111; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde İsâmuddîn Ebu l-hayr Ahmed b. Mustafa, eş-şa â i u n- Nu mâniyye fµ ulemâ i d-devleti l- O&mânµyye, Nşr. Ahmet Suphi Furat, İstanbul, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1985, s. 273; Ebu l- asenât Mu ammed Abdul ay b. Mu ammed el-leknevµ, el- Fevâ idu l-behiyye fµ terâcimi l- anefiyye, Kahire 1324, s. 155; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Abdul ayy b. el- İmâd el- anbelµ, Şe erâtu l- eheb fµ a«bâr men eheb. 8 c., Kahire 1350, C. VI, s. 293; el-leknevµ, a.g.e., s. 195; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s. 162; Brockelmann, Suppl., C. II, s ; Brockelmann, GAL, C. II, s ; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Konyalı Şemseddîn Mehmed (ö. 788/1386) Tel«µ u l-miftâ üzerine kaleme aldığı Şer Tel«µ i l-miftâ adlı bir şerhi vardır Çandarlı Kara Halil (ö. 789/1387) Tel«µ u l-miftâ üzerine kaleme aldığı bir şerhi vardır Aksaraylı Cemaleddîn Mehmed b. Mehmed (ö. 791/1388) el- azvµnµ nin Tel«µ u l-miftâ ını genişletmek için yine kendisinin kaleme aldığı el-i â fi l-me ânµ ve l-beyân ın üzerine kaleme aldığı İ âhu l- İ â adlı bir şerhi vardır Alâaddîn Ali b. Ömer el-esved (ö. 800/1397) el- azvµnµ nin kendisinin el-i â fi l-me ânµ ve l-beyân adlı eserinin üzerine kaleme aldığı Şer İ âhi l-me ânµ adlı şerhi vardır Burhaneddîn Herevî (ö. 830/1427) el- azvµnµ nin el-i â ının şerhi olan Şer u l-i â fi l-me ânµ ve lbeyân adlı bir eseri vardır Şemseddîn Mehmed b. Mehmed b. el-cezerî (ö. 833/1426) el- azvµnµ nin el-i â isimli Tel«µ şerhine âşiye ala l-i â adıyla yazdığı bir haşiyesi vardır Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: el-leknevµ, a.g.e., s. 202; Brockelmann, Suppl., C.II, s.90; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 137; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., s. 9; Şemseddîn Sami: Kâmûsu l-a lâm, 6 c., İstanbul, Mihran Matbaası, 1306, C. III, ; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 17; el-leknevµ, a.g.e., s. 191; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s. 166; Brockelmann, Suppl., C.II, s.328; ez-zirikli, a.g.e., C. VII, s. 270; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 9; el-leknevµ, a.g.e., s. 116; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s. 726; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 145; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 59; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 146; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 36; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s. 187; Brockelmann, Suppl., C.II, s ; Brockelmann, GAL, C.II, s ; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 20.

3 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ Şemseddîn Mehmed b. Hamza el-fenârî (ö. 834/1430) Seyyid Şerîf in el-mi bâ şerhi, Seyyµd Şerµf ve Sa deddµn et- Taftâzânµ nin Tel«µ u l-miftâ şerhleri üzerine ta likatı ile A ududdµn Abdurra mân el-îcµ nin (756/1355) meani ve beyana dair el-fevâ idu lπiya&iyyesi üzerine kaleme aldığı şerhi olmak üzere üç eseri vardır Koçhisarlı Alâaddin Ali b. Musa (ö. 841/1438) Sa deddµn et-teftâzânµ nin, Tel«i u l-miftâ a yazmış olduğu el-mu avvel adlı şerhin haşiyesi olan Keşfu r-rumûz ve fet bâbi l-kunûz isimli çalışması vardır Kırımlı Ahmed b. Abdullah (ö. 862/1458) et-teftâzânµ nin el-mu avvel adlı eserine bir haşiyesi vardır Alâaddîn Ali b. M. b. Şahrûdî Musannifek (ö. 875/1470) et-teftâzânµ nin el-mu avvel i ve Seyyîd Şerîf in el-mi bâh ı üzerine yazmış olduğu iki hâşiyesi vardır Ali Kuşçu b. Mehmed Semerkandi (ö. 879/1474) Sa deddµn et-taftâzânµ nin el-mu avvel inin hâşiyesi olan âşiye ala l- Mu avvel adlı eseri, el-mu avvel de geçen mâ ene ultu ibaresiyle ilgili olarak kaleme alınan Risâle mâ ene ultu (Risâle fµ beyâni sebebi ta dµmi musnedin ileyh) adlı eseri, beyân ilmi hakkında yirmi soru ve cevaptan oluşan Risâle fi fenni &-&ânµ min ilmi l-beyân adlı eseri, Risale fi ilmi l-me ânî adlı eseri ve 16 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.s. 22; İbnu l- İmâd, a.g.e., C.VII, s ; el- Leknevµ, a.g.e., s ; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 390; Bağdatlı, Hediyye, s. 534; Brockelmann, Suppl., C.I, s. 847, C.II, s. 289; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; İshakoğlu, a.g.e., s.30-31; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 105; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1765; Bursalı, a.g.e., C.I, s.352; Bağdatlı, Hediyye., s. 731; Brockelmann, Suppl., C.II, s. 139; Brockelmann, GAL, C.II, s. 113, Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 82; el-leknevµ, a.g.e., s. 25; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Furat, Ahmet Suphi, Fatih in iltifatına mahzar olmuş bir âlim: Kırımlı Seyyid Abdullah Oğlu Ahmed, Türk Dünyasına Bakışlar, İstanbul, 2003, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.s. 167; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Ali b. Mecduddîn eş-şahrûdî Musannifek, Tuhfetü l-vüzerâ, Haz. Mustafa Çiçekler, İstanbul, 1999, s. 8-13; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 21. hakikat, mecaz, istiâre ve kinaye konularını örneklerle incelendiği Risâle fi listi are adında eseri vardır Molla Hüsrev (ö. 885/1480) Tel«µ u l-miftâ a yazdığı şerh ile el-mu avvel e yazdığı haşiyesi vardır Hasan Çelebi el-fenârî (ö. 891/1486) Sa deddµn et-taftâzânµ nin el-mu avvel adlı eseri ile bunun özeti olan el- Mu«tasâr a yazdığı hâşiyeleri vardır Samsunlu Hasan b. Abdüssamed (ö.891/1486) Sa deddµn et-teftâzânµ nin el-mu avvel isimli Tel«µ şerhine yazmış olduğu haşiyesi vardır Tokatlı Lutfullâh b. Hasan (ö. 900/1494) Seyyîd Şerîf in el-miftâ şerhine yazdığı hâşiyesi ile Zubdetu l-belâπa adlı risalesidir vardır Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Abdülhak Adnan, Ali Kuşçu, İ.A., C.I, İstanbl, 1965, s ; Cengiz Aydın, Ali Kuşçu, DİA., C.II, İstanbul, 1989, s ; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; Musa Yıldız, Bir Dilci Olarak Ali Kuşçu ve Risâle fi l-isti âre si, Ankara, T.C. Kültür Bakanlığı, 2002; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 91, 113, 474, 497, C.II, s. 1144, 1157; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VII, s.342; el-leknevµ, a.g.e., s. 187; Brockelmann, GAL, C.II, s. 266; Franz Babinger, Husrav, Molla, İ.A., C.V/I, s ; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 185; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VII, s. 324; el- Leknevµ, a.g.e., s. 63; Brockelmann, Suppl., C.II, s ; Brockelmann, GAL, C.II, s. 229; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., ; Cemil Akpınar, Hasan Çelebi, Fenârî, DİA., C.XVI, İstanbul, 1997, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 157; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 476, 499, C.II, s. 1856, 1893; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 4; el-leknevµ, a.g.e., s. 61; Ke âle, a.g.e., C.III, s. 236; Cahid Baltacı, XV. ve XVI. asırlarda Osmanlı Medreseleri: teşkilat, tarih, İstanbul, İrfan Matbaası, 1976, s ; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., 184; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s ; Orhan Şaik Gökyay, Molla Lütfi, Ankara, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987; M. Şerafettin Yaltkaya, Molla Lütfi, Tarih Seminerleri Dergisi, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, , s ; Brockelmann, Suppl., C.II, s. 330; Brockelmann, GAL, C.II, s. 305; ez-zirikli,, a.g.e., C. VI, s. 107; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., ; Benli, M. Sami, Molla Lutfi ve Zubdetu l-belâga adlı eseri,

4 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ Hatîbzâde Muhyiddîn Efendi (ö. 901/1495) Sa dedin et-teftâzânµ nin el-mu«tasar isimli Tel«µ şerhine yazmış olduğu haşiyesi vardır Alâaddîn Ali el-fenarî (ö. 903/1497) Seyyîd Şerîf in el-mi bâ adlı şerhine bir hâşiye yazmıştır Yusuf b. Hüseyin el-kirmastî (ö. 906/1500) Miftâ u l- ulûm, Tel«î u l-miftâ, el-i â, el-mu avvel ve el-mu«ta ar gibi belâgat sahasının önde gelen çalışmalarını özet olarak derlemiş ve belâgatın konularını özellikle öğrencilerin anlayacağı şekilde kolay ve akıcı bir üslup ile izah ettiği et-tebyîn adıyla kaleme aldığı bir eseri, et-tebyîn in şerhi olan et- Tibyân adlı eseri, et-tibyân ın özeti olan el-munte«ab adlı eseri, belâgat mevzularını tüm şevahid ve misallerden soyutlayarak, daha basit ve sade bir üslupla ele aldığı el-mu târ adlı eseri ve el-mu avvel e yazdığı haşiyesi vardır. Daha sonra müellif bu haşiyesini de özetleyerek yeni bir Muhtasar meydana getirmiştir. Ayrıca lafızların va ı ve özellikle hakikat ve mecaz konularına dair yazdığı U ûlu l- is ila âti l-beyâniyye adlı yirmi varaklık küçük bir çalışması da vardır Yusuf el-hamîdî Şeyh Sinân (ö. 912/1516) Miftâhu l- ulûm un şerhlerinden olan Seyyîd Şerîf in el-mi bâ adlı eseri üzerine yazdığı hâşiyesi vardır 28. İstanbul, Çantay Kitabevi, 2003, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 147; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 476; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., ; İlyas Üzüm, Hatibzade Muhyiddin Efendi DİA. C.XVI, İstanbul, 1997, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1767; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 18; el-leknevµ, a.g.e., s. 139; ez-zirikli, a.g.e., C. V, s. 188; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., ; Hamdi Döndüren, Fenârî, Alâaddîn, DİA., C.XXII, İstanbul, 2001, s. 337; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s ; el-leknevµ, a.g.e., s. 227; Brockelmann, Suppl., C.II, s. 322; Brockelmann, GAL, C.II, s. 231; Benli, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., ; Benli, M. Sami, Yusuf el-kirmastî Hayatı ve et-tebyîn fi l-me ânî ve l-beyân ı, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 1996; Ahmet Özel, Kirmastî, DİA., C.XXVII, Ankara, 2003, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 323; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1765; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 56; Bursalı, a.g.e., C.I, s.333; İshakoğlu, a.g.e., s Hamidelili Kara Seyidî (ö. 913/1507) es-seyyid eş-şerif in el-miftâ şerhine yönelttiği soruların yer aldığı Es ile alâ Şer i s-seyyid adıyla kaleme aldığı risalesi ile yine aynı esere yazmış olduğu hâşiyesi vardır Amasyalı Müeyyedzâde Abdurrahmân (ö. 922/1516) Seyyid Şerif in el-miftâ şerhi olan el-mi bâ ına yaptığı hâşiyesi vardır Tâc Beyzâde Sadî Çelebi (ö. 922/1516) Seyyîd Şerîf in el-mi bâ ına yaptığı hâşiyesi vardır Sarı Gürz Nureddîn Efendi (ö. 928/1521) Kara Seyyidi nin, es-seyyid eş-şerîf in el-miftâ şerhine yönelttiği eleştirilere cevap olmak üzere kaleme aldığı risalesi ile müellifi belli olmayan el-miftâ şerhlerinden biri üzerine yazdığı haşiyesi vardır Aydınlı Karabâlî (ö. 929/1522) Kara Seyyidi nin, Seyyid Şerif in el-miftâ şerhine yönelttiği sorulara cevap mahiyetinde kaleme aldığı risalesi vardır Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., s. 296; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 858, C.II, s. 1765; Süreyya, a.g.e., C.III, s. 120; Bursalı, a.g.e., CI, s. 398; 1894; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., 290; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., ; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s ; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s. 544; Brockelmann, GAL, C.II, s ; Tayyip Gökbilgin, Müeyyedzâde İ.A., C.VIII, s ; el- azzµ, Necmeddin: el-kevâkib u s-sâira bi-a yâni l-mi eti l- âşira, 3 c., 2. bs., Beyrut, Dâr el-âfâ el-cedide, 1979.C.I, s. 232; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1765, 2025; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 108; Bursalı, a.g.e., C.I, s.333; Bağdatlı, Hediyye., s. 387; el- azzµ, a.g.e., C.I, s. 208; Mehmet Yalar, XV. Yüzyıl Bursa Alimleri ve Arap Diline Katkıları, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.XI, Sayı: 2, 2002, s ; İshakoğlu, a.g.e., s. 51; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 298; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., 1653,1894; Şemseddîn Sâmi, a.g.e., s. 1306, 2816; Süreyya, a.g.e., C.IV, s. 581; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 341; Bağdatlı, Hediyye, s. 565; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s ; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s ; Baltacı, a.g.e.,.s. 355; el- azzµ, a.g.e., C.I, s ; İshakoğlu, a.g.e., s. 70; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 26.

5 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ Samsunlu Mehmed b. Hasan (ö. 919/1513) Seyyid Şerîf in el-mi bâ adlı eseriyle et-teftâzânî nin el-mu avvel i üzerine yazmış olduğu aşiyeleri vardır Bursalı Yakûb b. Seyyîd Ali (ö. 931/1524) Kara Seyyidi nin, Seyyîd Şerîf el-curcânî nin el-mi bâ ına yönelttiği sorulara cevap mahiyetinde kaleme aldığı risalesi vardır Merzifonlu Kutbeddîn Çelebi (ö. 935/1528) Seyyid Şerîf in el-mi bâ ına yazmış olduğu ta likâtı vardır Paşa Çelebi el-yegânî (ö. 939/1532) Seyyîd Şerîf in el-miftâ şerhinin kimi bölümlerine yazmış olduğu hâşiyesi vardır Kemâl Paşazâde Ahmed b. Süleyman (ö. 940/1534) el-miftâ ı eleştiri süzgecinden geçirerek yeniden tertip ettiği Taπyµru l- Miftâ adlı eseri ve bu eserin şerh ve hâşiyeleri; ayrıca belâgatın bir çok konusuna dair yazdığı risaleleri vardır Kastamonulu Sadî Çelebi (ö. 945/1538) Ebu l-ley& es-semer andµ nin (393/1003) meşhur el-isti are risalesine şerhi vardır Kocaelili Şeyhzâde Mehmed (ö. 951/1544) Yûsuf b. Ebi Bekr es-sekkâkµ (626/1229) nin Miftâ u l- ulûm adlı eserinin belâgat ilmine dair olan üçüncü kısmına şerhi vardır Fenârizâde Muhyiddîn Çelebi (ö. 954/1548) Seyyîd eş-şerîf in Miftâ u l- ulûm un üçüncü kısmına yaptığı el-mi bâ adlı şerhe yazdığı hâşiyesi vardır Kara Haydar (ö. 955/1548) Seyyîd Şerîf in el-miftâ şerhine yazmış olduğu hâşiyesi vardır Taşköprüzâde Ahmed Efendi (ö. 968/1561) A ududdµn el-µcµ nin (756/1355) meani ve beyana dair el-fevâ idu lπiyâ&iyye si üzerine yazdığı şerhi ile el-curcânî nin el-miftâ şerhine hâşiyesi ve istiâreye dair kaleme aldığı iki risalesi vardır Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Taşköprüzâde, a.g.e., s. 295; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 347,497, C.II, s. 1765; İbnu l- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 94; Bursalı, a.g.e., C.II, s. 16; Bağdatlı, Hediyye., s. 227; Brockelmann, Suppl., C.I, s. 926; el- azzµ, a.g.e., C.I, s. 38; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 314; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1044, 1248, 1647, 1709, 1766; el-leknevµ, a.g.e., s. 326; Süreyya, a.g.e., C.IV, s. 647; Bursalı, a.g.e., C.II, s. 54; Bağdatlı, Hediyye., s. 546; el- azzµ, a.g.e., C.I, s. 314; Mehmet Yalar, XVI. Yüzyıl Bursa Alimleri ve Arap Diline Katkıları, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C.X, Sayı: 1, 2001, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., II/1765; Baltacı, a.g.e., ; İshakoğlu, a.g.e., s. 58; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1766; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 232; Baltacı, a.g.e., 589; el- azzµ, a.g.e., C.II, s. 126; Müstakimzâde, Süleymân Sa dedin Efendi: Mecelletu n-nisâb fi n-nisebi ve l-kunâ ve l-el âb, Ankara, Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000 (Tıpkıbasım), s. 129b; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.:. Saraç, M. A. Yekta, Şeyhülislâm Kemâl Paşazâde: Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve Bazı Şiirleri, İstanbul, Risâle Yayınları, 1995; Nihal Atsız, Kemalpaşaoğlu nun Eserleri Şarkiyat Mecmuası, C.VI, İstanbul, Edebiyat Fak. Basımevi, 1966, s ; C.VII, İstanbul, 1972, s ; Muammer Sarıkaya, Kemal Paşazâde nin Arapçalaştırma ve Dil Hataları Konusunda İzlediği Yöntem, İstanbul Ünv. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul, 2004; İshakoğlu, a.g.e., s Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 443; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., 191, 2035; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 262; Müstakimzâde, Süleymân Sa dedin Efendi: Dev atu l-meşâyi«, İstanbul, y.y., 1982, s. 18; Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.IV, s. 2570; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 323; Brockelmann, Suppl., C.I, s. 645; Brockelmann, GAL, C.I, s. 417; ez-ziriklµ, a.g.e., C.III, s. 88; el- azzµ, a.g.e., C.II, s. 236; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s. 409; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 188, C.II, s. 1247, 1689, 1764, 2022; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 334; Bağdatlı, Hediyye., s. 238; Brockelmann, Suppl., C.II, s. 650; ez- Zirikli, a.g.e., C.VII, s. 320; el- azzµ, a.g.e., C.II, s. 59; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 384; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1549, 1766; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 305; el-leknevµ, a.g.e., s. 183; Şemseddîin Sâmi, a.g.e., C.VI, s.4233; Süreyya, a.g.e., C.IV, s. 344; Bursalı, a.g.e., C.II, s. 18; el- azzµ, a.g.e., C.II, s. 52; İpşirli, Mehmet: Fenarîzâde Muhammed, DİA., C.XII, İstanbul, 1995, s. 339; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e.,s. 467; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 399; Baltacı, a.g.e., ; İshakoğlu, a.g.e., s. 73; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s ; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 352; Ali b. Bâlî, a.g.e., s. 199; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 346; Bağdatlı, Hediyye., s ; el- Şev ânµ, a.g.e., C.I, s.121; Brockelmann, Suppl., C.II, s ; Brockelmann, GAL, C.II, s ; M. Münir Aktepe, Taşköprüzâde İ.A., C.XII/I, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 28.

6 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ Tosyalı Celâlzâde Sâlih Çelebi (ö. 973/1565) Seyyid Şerµf el-curcânµ nin Miftâ u l- ulûm unun üçüncü kısmına yaptığı el-mi bâ adlı şerhe yazdığı aşiyesi vardır Bursalı Ahmed b. Mehmed (ö. 977/1569) Seyyîd Şerîf in el-miftâ şerhi üzerine yazdığı talîki vardır Bihiştî Ramazan Efendi (ö. 979/1571) es-seyyµd eş-şerif in el-mi bâ ının bazı konuları üzerine yazmış olduğu haşiyesi vardır Aydınlı Nureddîn Hamza (ö. 979/1571) Biri, hac yolculuğunda kaleme aldığı için el-mesâlik adını verdiği Mu ammed b. Abdurra mân el- azvinµ (739/1338) nin Tel«µ u l-miftâ ının muhtasarı, diğeri de el-mesâlik in şerhi olan el-hevâdî adlı eseri vardır Nişancızâde Ahmed Efendi (ö. 986/1578) Seyyid Şerîf el-cürcâni'nin el-mi bâh ı üzerine yazdığı hâşiyesi vardır Pervîz b. Abdullâh er-rûmî (ö. 987/1579) Mu ammed b. Abdurra mân el- azvinµ (739/1338) nin Tel µ u l- Miftâ ının ihtisarı olan Tel«µ u t-tel«µ adlı çalışması vardır Abdurrahmân Alemşâh (ö. 987/1579) es-seyyîd eş-şerîf in el-miftâ şerhine olan hâşiyesi vardır Kadızâde Ahmed Şemseddîn Efendi (ö. 988/1580) Seyyîd Şerîf in el-miftâ şerhine yazmış olduğu hâşiyesi vardır Ali b. Bâlî (ö. 992/1584) Kemal Paşazâde nin Tağyîru l-miftâ adlı eserine yazmış olduğu İfa atü l-miftâ adlı hâşiyesi vardır Alâiyyeli İvaz Efendi (ö. 994/1585) et-teftâzânµ ile İbn Kemal in eserlerinden de istifade ederek es-seyyµd eş-şerµf in el-miftâ şerhine yazmış olduğu haşiyesi vardır Zileli Muharrem Efendi (ö. 1000/1592) Tel«µsu l-miftâ mine l-me âni ve l-beyân adlı eseri vardır Ankaralı Bayramzâde Zekeriyyâ (ö. 1001/1592) el-mi bâ üzerine yazdığı haşiye ile yine el-miftâ ın şerhlerinden birine yaptığı talikâtı vardır Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, Nevîzâde Atâullâh: adâ i u l- a â i fµ tekmileti ş-şe â i, yay. haz. Abdülkerim Özcan, İstanbul, Çağrı Yayınları, 1989Atâi, s. 48; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 109, C.II, s. 1765,1893; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s. 372; Ali b. Bâlµ, a.g.e., C.II s. 155; Süreyya, a.g.e., C.III, s. 200; Bursalı, a.g.e., C.III, s. 279; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s. 423; Bağdatlı, İ a, C.I, s. 216; Tayyip Gökbilgin, Celalzâde Salih Çelebi, İ.A. C.III, s ; Celâlzâde Salih Çelebi, DİA., C.VII, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Yalar, XV. Yüzyıl Bursa Alimleri, s. 132; İshakoğlu, a.g.e., s ;, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s ; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 42; Mustafa Uzun, Bihişti Ramazan Efendi, DİA., C.VI, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Atâi, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e.,c.1, s. 478; Bursalı, a.g.e., C.II, s. 42; Brockelmann, Suppl., C.I, s. 519; Brockelmann, GAL, C.I, s. 296, İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Atâi, a.g.e., s. 251; Ali b. Bâlµ, a.g.e., C.II s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., I/123,650; İbn el- İmâd, a.g.e., C.VIII, s ; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 313; Bağdatlı, İ a, C.I, s. 142; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., I/478; İbnu l- İmâd, a.g.e.,c.viii, s. 437; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 260; Baltacı, a.g.e., s. 334; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1126, 1347, 1766, 1825; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 357; Bağdatlı, Hediyye., s. 547; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.:. Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s. 348,498, C.II, s. 1766, 2022, 2030, 2034; İbn el- İmâd, a.g.e.,c.viii, s. 414; Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.V, s. 3539; Bağdatlı, Hediyye., s. 148; Bağdatlı, İ a, C.II, s. 620,721; İpşirli, Mehmet: Kadızâde, Ahmed Şemseddîn DİA, C.XXIV, Ankara, 2002, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Atâi, a.g.e., s. 291; Süreyya, a.g.e., C.III, s ; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 358; Baltacı, a.g.e., ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Bursalı, a.g.e., C.II, s. 21; Bağdatlı, Hediyye., C. II. s. 5; Ke âle, a.g.e., C.III, s. 17; Brockelmann, Suppl., C.II, s. 651; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Bkz.: Atâi, a.g.e., s. 322; Kâtip Çelebi, Keşf,a.g.e., C.I, s. 192, C.II, s. 1199, 1766, 1767, 2023; Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.IV, s. 2416; Süreyya, a.g.e., C.II, s. 427; Bursalı, a.g.e., C.I, s. 321; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s ; Brockelmann, Suppl., C.I, s. 647, 970; Brockelmann, GAL, C.I, s , 417; Mu ibbµ, a.g.e., C.II, s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 31.

7 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ Seyrekzâde Mehmed Emrullâh Efendi (ö. 1008/1599) Hocası Taşköprüzâde nin Mesâlikü l-«alâ adlı risalesine yazmış olduğu şerhi vardır Hamidilili Taceddin İbrahim (ö. 1009/1600) es-seyyid eş-şerµf ec-curcânµ nin el-mi bâ ının bazı bölümleri üzerine kaleme aldığı haşiyesi vardır Ahîzâde Abdülhalim Efendi (ö.1013/1604) Miftâ u l ulûm a yapılan bazı şerhlere bir kitap olabilecek vasıfta olabilecek notlar (talikât) düşmüştür Mehmed Ayşi Efendi (ö. 1016/1607) Belagatın me ani kısmına dair el-mune a âtu l-meşru a fi l-me ânµ adlı eseri vardır Hüsamzâde İbrahim Efendi (ö. 1016/1607) Kemal Paşazade nin Taπyµru l-miftâ adlı şerhinin haşiyesi olan âşiye alâ taπyµri l-miftâ adlı eseri vardır Vahyizâde Mehmed Efendi (ö. 1018/1609) Ebû Yakub Yusuf es-sekkaki nin Miftahu l-ulûm adlı eserinin şevahid beyitlerine yazdığı Şer ebyât Miftâ i l- ulûm adlı çalışması vardır Dursunzâde Abdullah Feyzi Efendi (ö. 1019/1610) âşiye alâ şer i l-miftâ adlı haşiyesi vardır Derviş Mehmet Efendi (ö. 1023/1614) âşiyet şer i l-miftâ ve Risâle fi l-isti âre adl iki eseri vardır Altıparmak Mehmed Efendi (ö /1623) Kazvînî nin eserine yaptığı Şerh-İ Telhîs-İ Miftâh adlı Türkçe eseri vardır. Müellifin bu çalışması ilk Türkçe belagat eseri olarak bilinir Hüsâmzâde Mustafa Efendi (ö. 1035/1626) Seyyid Şerif el-cürcani in el-mu avvel üzerine yazdığı âşiye alâ âşiyeti s-seyyid eş-şerµf ala l-mu avvel adlı eseri vardır Ganizâde Nadirî Mehmed Efendi (ö. 1036/1627) Şihâbeddin el- Âmilµ eş-şe mµ (1076/1665) nin Şevâhidu l-miftâ diye bilinen U ûdu d-durer bi- all ebyâti l-mu avvel adlı eserinin şerhi Şer Şevâhidi l-miftâ adlı eseri vardır Bkz.: Atâi, a.g.e., ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.II, s. 1058; Müstakimzâde, Mecelletu n-nisâb, a.g.e. 265b; Ke âle, a.g.e., C.III, s. 338; Baltacı, a.g.e., s ; İshakoğlu, a.g.e., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.I, s.264; Tunki, a.g.e., C. III, s ; Ke âle, a.g.e., C. I, s.41; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâî, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.799, 855, 2037; Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.II, s.1978; Bursalı a.g.e., C.I, s.228; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s.504; Bağdatlı, İ a, C.I, s.601; Mu ibbµ, a.g.e., C.II, s ; Talas, a.g.e., s.63; Ke âle, a.g.e., C.II, s.61; DİA., C.I, İstanbul,, s. 548; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s. 454, 928, 1073, 1112, 1814, 1869; Atâi, a.g.e., s.523; Süreyya., a.g.e., C. III, s.613; Bursalı a.g.e., C.I, s.359; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s.267; Bağdatlı, İ a, C.II, s.267; Ke âle, a.g.e., C.III, s.188, 576, 618; İpekten Haluk, Ayşi Mehmed Efendi, DİA, C. IV, İstanbul 1991, s.287; Brockelmann, Suppl., C. I, s. 361; C.II, s.631,656,657; Uzunoğlu, M. Vecih: Ayşi Memet Efendi, el-müekkahatu l-meşruha fi l-meani ve l-beyan, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 1997; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1021, 1022, 1287, 1766; Bursalı a.g.e., C.I, s.276; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s.29; Tunki, a.g.e., C. III, s. 99; Ezel Erverdi, TDEA (Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi), İstanbul Dergah Yayınları, 1977, C.VIII, s. 140; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1136, 1689; Bursalı a.g.e., C.I, s.182; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s.268; Mu ibbµ, a.g.e., C.II, s ; Ke âle, a.g.e., C.III, s.47; Erverdi, TDEA., C.VIII, s. 500; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.884, 1374; Bursalı a.g.e., C.I, s.348; Bağdatlı, Hediyye., C.I, s.474; Mu ibbµ, a.g.e., C.III, s.51; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.I, s.306. Bu nüshaların tavsifi için bkz. Yardım, Ali: İzmir Milli Kütüphanesi yazma eserler kataloğu, 2 c., İzmir, İzmir Milli Kütüphane Vakfı, 1994, C. II, s. 133, 134; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atabey KILIÇ, Altıparmak Mehmed Efendi ve Şerh-i Telhîs-i Miftâh ında Şerh Metodu, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/3 Summer 200, s ; Abdülkadir Dağlar, Klâsik Türk Edebiyatı Şerh Geleneği Ve Hacı İbrâhim Efendi nin Şerh-i Belâgat ına Dâir, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring 2007, s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Taşköprüzâde, a.g.e., C.I, s.290,291; Atâi, a.g.e., s.697; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.476, 1781; el-leknevµ., s. 213,214; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s.439; Ke âle, a.g.e., C.III, s. 862; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C.I, s.86; Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (1067/1657), Fezleke-i Kâtip Çelebi, Ceride-i Havadis Matbaası, İstanbul 1869, C.II, s.99; Ayvansarayi Hüseyin Efendi, adµ atu l-cevâmi, İstanbul 1302, C.I, s.152; Süreyya, a.g.e., C.IV, s.152; Bursalı a.g.e., C.II, s.349; Mu ibbµ, a.g.e., C.IV, s. 9;

8 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ Mehmed Emin b. Sadreddin (ö. 1036/1627) Sa deddµn et-taftâzânµ nin Tel«µ e şerh olarak yazdığı el-mu avvel adlı eserinin haşiyesi el- âşiyetu l-cedµde ala l-mu avvel ve meani ilmine dair Fâ ide avµle fµ ilmi l-me âni adlı iki eseri vardır Kethüda Mustafa (ö. 1039/1629) Miftâ şerhine olan tekmilesi vardır Azmizâde Haleti Mustafa (ö. 1040/1631) Miftâ şerhlerine yapığı talikatları vardır İsmail Rusuhi el-mevlevi (ö. 1042/1632) Hoca Cihan ın Menâziru l-inşa sı ile Hatib Dimaşki nin Tel«µs ını esas alarak meydana getirdiği Miftâ u l-belâğa ve Misbâ u l-fe â a adlı Türkçe eseri vardır Allamek Mehmed (ö. 1046/1637) Sekkaki nin Miftâ u l- ulûm una Seyyid Şerif Cürcani nin Miftâ şerhi üzerine mufassal bir haşiyesi olan âşiye alâ Şer i l- Miftâ adlı eseri vardır 71. Brockelmann, Suppl., C.I, s. 517; Kınalızade, Hasan Çelebi (1016/1607), Tezkiretü'ş-şuara, yay. haz. İbrahim Kutluk, C.II, Ankara, Türk Tarih Kurumu, 1978, s ; Numan Külekçi, Ganizâde Mehmed Nadirî-Hayatı, Edebi kişiliği, Eserleri, Divanı ve Şerhnâmesi nin Tenkitli Metni, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Doktora Tezi, 1985; Uzun, Mustafa, Ganîzâde Nehmed Nâdirî, DİA, C.XIII, İstanbul 1996, s ; Erverdi, TDEA, C.IV, s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s. 712; Bursalı a.g.e., C.II, s.23; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1766; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s ; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.99, 1199, 1753, 1825; Bursalı a.g.e., C.II, s.312; Bağdatlı, Hediyye., C.II, s.440; Mu ibbµ, a.g.e., C.IV, s ; ez- Zirikli a.g.e., C.VIII, s.143; Talas, a.g.e., s.106; Ke âle, a.g.e., C.III, s.882; İpekten, Halûk, Azmîzâde Mustafa Haleti, DİA., C. IV, İstanbul 1991, s ; Erverdi, TDEA., C.IV, s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Atâi, a.g.e., s.765; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.630, 856, 1114, 1872; Bursalı a.g.e., C.I, s.24; Mu ibbµ, a.g.e., C.I, s.418; Ke âle, a.g.e., C.III, s.578; Brockelmann, Suppl., C.II, s.662; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 48; Abdülkadir Dağlar, Klâsik Türk Edebiyatı Şerh Geleneği Ve Hacı İbrâhim Efendi nin Şerh-i Belâgat ına Dâir, Turkish Studies / Türkoloji Araştırmaları Volume 2/2 Spring 2007, s. 164; Erhan Yetik, İsmail-i Ankaravî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, İşâret, İstanbul 1992, s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi Mehmed Efendi Ve âyi ü'l-fu alâ, 1145/1732, 3 c., haz. Abdülkadir Özcan, İstanbul Çağrı Yayınları, 1989, C.I, s.29-30; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s. 193, 1054, 66. Sivaslı İsmail b. Sinan (ö. 1048/1638) Semer andµ nin Risâletu l-isti âre adlı eserine İ âmuddîn in yazdığı şerhe haşiyesi âşiye alâ Şer i l- İ âm alâ Risâleti l-isti âre li s-semer andµ adlı eseri vardır Abdulhalim b. Lütfullah er-rumî (ö. 1051/1641) Sa deddµn et-teftâzânµ nin Tel µ şerhi olan el-mu avvel üzerine kaleme aldığı Risâle fµ alli l-işkâl fi l-mu avvel inde avlihi ve lehu adlı risalesi vardır Abdulhalim Germiyânî (ö. 1055/1645) âşiyet Mu avvel ve Ta lµ u l-misbâ alâ ebvâbi şer i Tel«µ i l-miftâ adlarıyla da anılan âşiyetu Mu avvel ilâ ba &i a r adlı eseri vardır Baldırzâde Mehmed Efendi(ö. 1060/1650) el-cürcani nin el-misbâ adlı Tel«µ şerhine haşiye olan âşiye alâ şer i s-seyyid ala l-miftâ adlı eseri vardır Bâlizâde Mustafa (ö. 1073/1662) et-teftazânµ nin el-mu avvel isimli Tel«µ şerhine yazılan bir haşiye olan âşiye ala l-mu avvel ve âşiye alâ şer i l-miftâ li s-seyyid adında iki eseri vardır Amasyalı Hızır b. Mehmed (ö. 1084/1673) 1372, 1767; Bursalı a.g.e., C.I, s.360; Mu ibbµ, a.g.e., C.IV, s ; Sadak, Bekir: Bosnevî, DİA., C. VI, İstanbul 1992, s. 306; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf,a.g.e., s.1815; Bursalı a.g.e., C.I, s.229; Ke âle, a.g.e., C.I, s.365; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.505; Bağdatlı, İ â, C. I, s. 356, C. II, s. 554; Ke âle, a.g.e., C.II, s.61; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.I, s.361; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.505; Ke âle, a.g.e., C.II, s.61; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. I, s ; Bursalı a.g.e., C.I, s.257-8; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.285; Ke âle, a.g.e., C.III, s.721; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1767; Şeyhi, a.g.e., C. I, s ; Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C.II, s.1219; Süreyya, a.g.e., C.IV, s.397; Bursalı a.g.e., C.I, s.258; Brockelmann, Suppl, C.II, s.646; Ke âle, a.g.e., C.III, s.856; Müstakimzâde, Dev atu l-meşâyi«, a.g.e., s.67; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 60.

9 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ azvinµ nin (739/1338), es-sekkaki ye (626/1228) ait Miftâ u l- ulûm un üçüncü bölümünden hareketle kaleme almış olduğu Tel«µ u l-miftâ fi l-me ânµ ve l-beyân adlı eserinin bir muhtasarı Unbûbu l-belağa fµ yenbû i l-fe â a sı ile bu eserinin şerhi el-ifâ a fµ şer Unbûbi l-belağa fµ yenbû i l-fe â a adlı eserleri vardır Seyyid Osman (ö. 1086/1676) Taftâzânî nin el-mu avvel i üzerine bir haşiyesi vardır Abdulhalim b. Pîr Kadem Nasûh (ö. 1088/1677) Ta lµkât ala l-miftâ ve el-mu avvel üzerine kasr bahsine kadar yazmış olduğu âşiye alâ Şer i kısmi&-&âli& min el-miftâ adlı iki eseri vardır Vanlı Mehmed b. Bistam (ö. 1096/1685) Belagattaki tağlib konusunu ele aldığı Risâle fit tağlµb adlı risalesi vardır Antakyalı Mustafa Remzi (ö. 1100/1689) Sa deddin et-teftezâni nin Telhisu l-miftâ a yazdığı el Mu«ta ar üzerine kaleme aldığı haşiyesi Nazmu l-beyân alâ Mu«ta aru s-sa d fi l-meani ve l-beyan ve bedi ilmine dair kaleme aldığı Risale fi ilmi l-bedi adlı risalesi vardır Atpazarî Osman Fazlı İlahî (ö. 1102/1691) Sa deddµn et-teftazânµ nin el- azvµnµ nin Tel«µ u l-miftâ ının şerhi olan Mutavvel üzerine yazılmış haşiyesi âşiye ale l-mu avvel ve meaniye dair Sa deddin et-teftazânî,nin Tel«µ u l-miftâ a yazdığı şerh olan Mu«ta aru lme ânµ üzerine haşiyesi âşiye alâ Mu«ta ari s-sa d adlı eserleri vardır Müneccimbaşı Ahmed el-mevlevî (ö. 1113/1702) İsâmuddµn in mecaz konusunu ele aldığı Farsça risalenin Arapçaya çevirilip şerh edilmiş şekli âyetü l-beyân fµ de â i ilmi l-beyân ve Taif te kaleme aldığı içerisinde âlimlerin kinaye ve tariz hususundaki muhtelif görüşlerini inceleyerek izah ettiği Arapça risalesi Risâle fi l-kinâye ve t-ta rµ adlı iki eseri vardır Tarsuslu Mehmed b. Ahmed (ö. 1117/1705) Miftâ li-«ulâ ati l-miftâ fi l-me ânµ adlı eseri vardır Mustafa Mostarî (ö. 1119/1707) Ta bµ ât alâ âşiyeti Şey«il-islâm el-herevµ ala l-mu«tasar fµ l-me ânµ ve Şer alâ dµbâceti l- Mu«ta ar fµ l-me ânµ adlı iki eseri vardır İbrahim Vahdi Efendi (ö. 1126/1714) el-mu avvel in şevâhidinin şerhine dair el-mu avvel ve Tel«µ in şevahidinin şerhine dair et-tan µ adında iki eseri vardır Müellifimizin bu eseri neşredilmiştir: Günday. Hüseyin, Hızır b. Muhammed in el-ifada li-unbubi l- Belaga isimli eserinin edisyon kritiği, Yüksek Lisans, İzmir 1995; Yazıcı, Hüseyin, Hızır b. Muhammed el-amasi ve el-ifâ a fi şer i Unbûbi l-belâğa fi yenbûbi l-fe â a sı, İstanbul Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. I, s ; Bursalı a.g.e., C.I, s.361; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.505; Bağdatlı, İ â, C. I, s. 319, C. II, s. 139; Brockelmann, GAL, C. II, s. 228, S N, C. II, 317;Ke âle, a.g.e., C.II, s.60; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s.1131; Şeyhi, C. I, a.g.e., s ; Ayvansarayi, a.g.e., C. II, s. 168; Şemseddîn Sâmi., a.g.e., C. 6, s. 4679; Bursalı a.g.e., C.II, s.50; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.299; Bağdatlı, İ â, C. I, s. 434; Brockelmann, Suppl., C. II, s. 652; Brockelmann, GAL, C. II, s. 439; Ke âle, a.g.e., C.III, s.161; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. II, s. 24; Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., s. 1754; Süreyya, a.g.e., C.IV, s.406; Bursalı a.g.e., C.I, s.314; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.442; Ke âle, a.g.e., C.III, s.864; Antakyalı Mustafa Remzi, Nufûzu l-lisân ve ukûdu l- isân, nşr. Yrd. Doç. Dr. Mehmet YAVUZ, İstanbul 2001; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Halil Faiz Efendi (ö. 1134/1722) 82 Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. II, s. 90; Süreyya., a.g.e., C.III, s.421; Bursalı a.g.e., C.I, s.15; Bağdatlı, İ â, C. I, s. 319; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şeyhi, a.g.e., C. I, s. 54; Bursalı a.g.e., C.II, s ; Tayyib Gökbilgin, Müneccimbaşı İ. A., C. VIII., s ; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Kâtip Çelebi, Keşf, a.g.e., C. I, s. 1657; Fındıklı İsmet Efendi, Tekmiletu ş-şe âi fµ a i ehli l- a âi, 1 c., s ; Bursalı a.g.e., C. I, s. 348; Serkis, a.g.e., s. 1238; ez-zirikli., a.g.e., C. VI, s.239; Ke âle, a.g.e., C.III, s.102; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.II, s.30-32; Ke âle, a.g.e., C.III, s.889; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.443; Muradi, Silku d-durer, İstanbul 1291, C. IV, s. 218; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Ahlwardt, C. II, s. 601; Bursalı a.g.e., C.III, s. 16; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.37; Bağdatlı, İ â, C. I, s. 228; Tunki, C. IV, s. 434; Ke âle, a.g.e., C.I, s.74; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 82.

10 OSMANLI ÂLİMLERİNİN ARAP BELAGATİNE DAİR ESERLERİ Tel«µ şerhi üzerine Fenarizâde Hasan Çelebi nin meşhur haşiyesine talikatı ile meani ilmine dair el- Alâ a risalesine şerhi vardır Saçaklızâde Mehmed Efendi (ö. 1145/1732) Selsebµlu l-me ânµ, La âif la µfe ve Şer La âif la µfe adlı üç eseri vardır Üsküdarlı Mehmed Emin (ö. 1149/1736) es-seyyid eş-şerif el-cürcânµ nin el-mu avvel üzerine yazdığı haşiyesinin haşiyesi olan âşiye alâ âşiyeti l-mu avvel adlı eseri vardır Musannifek Bekir Efendi (ö. 1149/1736) Antakyalı Mahmud un (1160/1747) belagata dair el- Alâ a sına yazdığı şerhi vardır Mestcizâde Abdullah Efendi (ö. 1150/1737) El- Alâ a üzerine yazdığı haşiye Risâle fµ Alâ ati l-mecâz adlı eseri vardır Carullah Veliyüddin Efendi (ö. 1151/1738) Ebu l- â ım es-semer andµ nin el-isti âre adlı risalesine İ âmuddµn el- İsferâyinµ nin (945/1538) şerhinin haşiyesi olan âşiye alâ er İ âmuddµn ala l-isti âre adlı eseri vardır Antakyalı Mahmud b. Abdullah (ö. 1160/1747) 87 Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C.III, s. 264; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Şemseddîn Sâmi, a.g.e., C. VI, s ; Süreyya, a.g.e., C. IV, s. 233; Bursalı a.g.e., C.I, s. 326; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.322; Ke âle, a.g.e., C.III, s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Fındıklı, a.g.e., s ; Bursalı a.g.e., C.II, s. 29; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.323; Ke âle, a.g.e., C.III, s.143; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. II, s. 32; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Süreyya., a.g.e., C.III, s.377; Fındıklı, a.g.e., s ; Bursalı a.g.e., C. II, s. 27; Bağdatlı, Hediyye., C. I, s.483; Bağdatlı, İ â, C. I, s. 141, C. II, s. 473; Ke âle, a.g.e., C.II, s.265; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında geniş bilgi için bkz.: Süreyya., a.g.e., C.IV, s.613; Fındıklı, a.g.e., s ; Bursalı a.g.e., C. I, s. 267; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.501; Bağdatlı, İ â, C. II, s. 3, 531; Ke âle, a.g.e., C.IV, s.75; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 87. Beyan ilmine dair el- Alâ a, Risâletu l-isti âre, Risâle fi l-beyân ve Risâle fi l- a µ a ve l-mecâz ve l-kinâye gibi adlarla anılan Risâletu l-isti âre elmeşhûra bi l- Alâ a adlı eseri vardır Ebu Naim Ahmed Hadimi (ö. 1160/1747) Risâle fµ a i l-elfâ@i l-mecâziyye adında bir eseri vardır İsmet Mehmed Efendi (ö. 1160/1747) İsâmuddµn el-isferâyµnµ, Ebu l- â ım b. Ebû Bekr es-semer andµ nin Ferâ i i l-fevâ id veya Risâletu l-isti âre adıyla meşhur olan istiare risalesini şerhetmiştir. Hasan b. Muhammed ez- Zµbârµ, bu şerhe bir haşiye yazmıştır. İsmet Mehmed Efendi ise ez-zµbârµ nin bu haşiyesi üzerine âşiye alâ âşiyeti Zµbârµ alâ İ âm adıyla bir haşiye kaleme almıştır. Ayrıca, İ âmuddµn el- İsferayinµ nin (944/1537) A udiddµn Abdurra mân el-icµ eş-şirâzµ nin (756/1355) el-va iyye adlı eserine kaleme aldığı şerhin haşiyesi olan âşiye alâ Va iyet İ âm adlı eseri vardır Sobiçeli Mehmed Efendi(ö. 1161/1747) azvµnµ nin Tel«µ u l-miftâ ına Çorlu da müderris olan Aydınlı Hamza b. Turgut un (979/1571) el-mesâlik adıyla yaptığı telhise yine kendisinin el- Hevâdµ adıyla yaptığı şerhe haşiye olan âşiye ala l-hevâdµ adlı eseri vardır Kâzâbâdî Ahmed b. Mehmed (ö. 1163/1749) Ebu l-kasım el-leysî es-semarkandî nin bazı kaynaklarda el-ferµde, bazılarında ise Ferâi u l-fevâidi s-semar andiyye fi l-isti âra diye geçen eserine kaleme aldığı Şer u l-ferµde adlı bir şerhi vardır Yusufzâde Abdullah Hilmi Efendi(ö. 1167/1754) 93 Hakkında bkz.: Bağdatlı, İ â, a.g.e., C. I, s.558; Ke âle, a.g.e., C.III, s.815; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 298; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Süreyya., a.g.e., C.III, s.471; Bursalı a.g.e., C. I, s. 363; Bağdatlı, Hediyye., C. II, s.326; Ke âle, a.g.e., C.III, s.488; Erverdi, TDEA, C. V, s. 10; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s Hayatı ve eserleri hakkında bkz.: Bursalı a.g.e., C. I, s. 404; Dilek,Uğur Bekir, Ebü`n-Nafi el-kâzâbâdî ve Şer Fera`idi`l-Fevâ`id`inin tahkik ve incelemesi, Marmara Üniversitesi, Sosyal bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003; Şaban, Yüksek Lisans Tezi, a.g.e., s. 96.