İnsanca Öldürme/Ötanazi. Hayvanda korku ve endişe oluşturmadan olabildiğince süratli bilinç kaybı (ve böylece ağrıya duyarsız) sağlayan öldürmedir.

Transkript

1 İnsanca Öldürme/Ötanazi Tanım Hayvanda korku ve endişe oluşturmadan olabildiğince süratli bilinç kaybı (ve böylece ağrıya duyarsız) sağlayan öldürmedir. 2. Giriş Ötanazi kelimesi yunancadan gelir; "eu" iyi, "thanatos" ölüm kelimelerinin birleşmesiyle meydana gelir. "İyi ölüm" ağrı ve ıstırapsızdır. Burada hayvanın insanca ölümü olarak düşünülecektir. Ötanazi teknikleri, kardiyak veya solunum arestiyle izlenen hızlı bilinç kaybına ve sonunda beyin fonksiyon kaybına neden olmalıdır. Teknik, ötanazi yapılacak hayvanda bilincini kaybetmeden önce stresi ve endişeyi en aza indirmelidir. Stres, teknik bilgi ve ötanazi uygulanacak hayvanlara insanca muameleyle azaltılmalıdır. Ötanazi yapacak kişinin duygusal huzursuzluğu, rahatsızlığı veya deneyime bağlı üzüntüsü bu kişinin teknik yeteneğiyle azaltılmalıdır. Ağrısız ölüm kriterlerini saptamadan önce ağrı tanımlanmalıdır. Ağrı, özgün nosiseptif nöral yollarla serebral kortekse ulaşan sinir impulslarından kaynaklanan duygu (algı)dur. Nosiseptif kavramı, dokunun tehdit edildiği veya gerçekten dokunun yıkıldığı noksiyus uyarılardan gelir. Uyarılar, nosiseptör denen özgün reseptör grubuna etki ederek sinir impulslarını başlatırlar. Nosiseptörler mekanik, termal veya kimyasal uyarılara yanıt verirler. Hidrojen iyonları, histamin, bradikinin, prostaglandinler gibi endojen kimyasal maddeler ile elektrik akımı nosiseptörlerde sinir impulsları başlatır. Nosiseptörlerle oluşan sinir impulsları medulla spinalise veya beyin sapına nosiseptör primer afferent liflerle iletilir. Medulla spinalis veya beyin sapında sinir impulsları 2 nöral ağ ile taşınır. Birinci grup spinal olarak aracılık edilen nosiseptif reflekslerle ilgilidir; diğeri retiküler formasyon, talamus ve serebral kortekse duyunun işlenmesi için çıkan yollardan ibarettir. Nosiseptif nöral aktivitenin iletimi oldukça değişebilir. Bazı koşullar altında hem nosiseptif refleksler ve hem de çıkan yollar baskılanır; böylece noksiyus uyarılar cerrahi anestezide olduğu gibi ağrı olarak algılanmaz. Hayvanı öldürmek için kullanılan tüm yöntemler hızlı ve ağrısız tarzda ölüme neden olmalıdır. Ötanazi uygulama yeteneği, sadece ölü hayvanlarda yapılan pratiklerle elde edilir. Hayvanı öldürmek için seçilen yöntem türlere, hayvanın büyüklüğüne ve alınacak dokunun kullanım amacına göre belirlenir. Stres ve sonucu olan yanıtlar 3 faza bölünebilir. Östres, zararsız uyarıların hayvanda faydalı olan adaptif yanıtları başlattığı strestir. Nötral stres, hayvanın uyarılara yanıtının hayvana ne zararlı ne de faydalı olduğu strestir. Distres (ıstırap), hayvanın uyarılara yanıtının hayvanın rahatı ve huzuruna zarar veren strestir. Hayvanlarda yapılan diğer uygulamalar gibi, ötanazinin bazı yöntemleri hayvanın fiziksel olarak tutulmasını gerektirir. Gerekli olan tutulma çeşidi ve kontrol miktarı hayvan türüyle, cinsiyle, büyüklüğüyle, evcilliğiyle, hastalık veya ağrılı durumuyla, heyecan derecesiyle ve ötanazi yöntemiyle belirlenecektir. Uygun bir şekilde hayvanı tutma, hayvanlarda ağrı ve üzüntüyü azaltma, ötanazi yapacak kişinin güvenliğini sağlamak ve sıklıkla diğer hayvan ve insanları koruma için önemlidir.

2 Ötanazi yapan kişi yeterli sertifikaya, kullanılan tekniklerin eğitimine ve deneyimine sahip olmalıdır. Böylece ötanaziyle hayvanın ağrısı ve ızdırabı en aza indirilir. Bu eğitim ve deneyim, ötanazi olacak türlerin normal davranışını bilmeyi, nasıl tutulacağını, seçilen tekniğin bilinç kaybı ve ölüme neden olma mekanizmasını anlamayı kapsar. Ötanazi yapacak tüm personel, gözetim altında teknik kullanımındaki maharetini göstermelidir. Bunun sonunda elde edeceği referanslar eğitilen personel için faydalı olur. Herhangi bir durumda en uygun ötanazi yönteminin seçimi, hayvanın türüne, hayvanın tutulmasına, personelin yeteneğine, hayvan sayısına, ekonomik faktörlere ve diğer durumlara bağlıdır. 3. Ötanazi Yöntemini Seçme Kriterleri Ötanazi yöntemini değerlendirmede birçok kriter kullanılır: 1. Ağrı, üzüntü, endişe veya korku oluşturmaksızın bilinç kaybı ve öldürme yeteneği; 2. Bilinç kaybı için gerekli zaman; 3. Güvenirlik; 4. Personelin güvenliği; 5. İrreversibl olması; 6. Gereksinim ve amaca uygunluk; 7. Gözlemci ve uygulayıcıda ruhsal etki; 8. Dokuyu değerlendirme, inceleme veya kullanmada uygunluğu; 9. İlacın elde edilebilirliği ve insanın kötüye kullanma potansiyeli; 10. Yaş, tür ve sağlık sınırlamaları; 11. Hayvanda arzu edilmeyen psikolojik stresi aza indirgeme potansiyeli; 12. Elde edilebilirliği ve ekonomik olarak kullanmada uygulanabilirlik. 4. Etik ve İnsani Düşünceler Herhangi bir deneyde hayvanın ağrı, ıstırap ve üzüntüsünü en az düzeye indirecek yasal ve ahlaki kurallar rehberi gerekmektedir. Bu nedenle şayet deneyin geçerliliği tehlikeye girmeyecekse araştırmacılar hayvanın gerçek ölümünden önce deneyin sonundaki ölümde, ötanaziyi seçmeleri güçlü bir şekilde teşvik edilmelidir.. Araştırmacı ötanazi kararı verebilir. Buna göre ötanazi : 1. Araştırma protokoluna göre gerekliyse, 2. Analjezik, sedatif ve diğer tedavilerle hayvanın ağrı ve sıkıntısı giderilemiyor ise veya 3. Hayvanlar ölmek üzere ise uygulanmalıdır. Ötanaziye karar verdirecek ağrı ve sıkıntı düzeyi kriterleri saptanmalıdır ve deney protokolunda ötanazi kararı verecek sorumlu kişi bildirilmelidir. Yukarda 2. ve 3. şıkta belirtilen nedenlerle ötanazi yapılır. Böylece hayvanın ıstırabı gereksiz yere uzamaz. Yalnız hasta hayvan ile ölmek üzere olan hayvan arasındaki fark bilinmelidir. Kemirgenlerde hastalığı gösteren işaret ve bulgular: a. Hızlı soluma,

3 b. Solumanın çok yavaş, yüzeysel ve çabalayarak olması, c. Hızlı ağırlık kaybı, d. Eğik postür, e. Hipo-veya hipertermi, f. Ülseratif dermatit veya enfekte tümörler, g. Anoreksiya (hızlı kilo kaybı), h. İshal veya kabızlık. Kemirgenlerde can çekişme bulgu ve işaretleri: a. Gezintisinin bozulması (yiyeceğine ve suyuna gidememesi), b. Kas atrofisi bulgusu veya anormal olarak zayıflamanın diğer bulguları (vücut ağırlığı her zaman uygun olmayabilir zira özellikle tümörler yalancı olarak vücut ağırlığını artırır), c. Letarji (fiziksel ve mental uyanıklığının kaybı, uyuşukluk, aktiviteden hoşlanmama), uzamış anoreksi, kanama, soluma zorluğu, santral sinir sistem bozuklukları veya kronik diyare veya kabızlık gibi bulguları içeren herhangi bir belirgin hastalık, d. Ayağa kalkamama. Solid tümörlü hayvanlar da şu durumlarda öldürüleceklerdir: 1. Tümörün büyüklüğü, yemek yeme, su içme ve hareket özgürlüğü gibi normal davranışına müdahale ettiğinde; 2. Tümörde ülserleşme veya nekrotik alan oluştuğunda; 3. Palpe edilemeyen tümörler için ağırlık kaybı, letarji ve iştahsızlık gibi klinik bulgular görülürse Ötanazi ile ilgili ağrı ve ıstırap, sinirli ve inatçı hayvanlarda sedatif, analjezik veya trankilizan vererek, beceriyle hayvan tutularak en aza indirgenmeli veya önlenmelidir. Ötanazi yapan kişi profesyonel olduğunu ve hayvan yaşamına değer verdiğini göstermelidir. Ölüm, kalp vuruşu yokluğu kontrol edilerek doğrulanmalıdır; solunum yokluğu daima ölümü göstermez. Ötanazi süratli ve etkin bir şekilde insanların olmadığı bir yerde yapılmalı fakat hayvanların barındığı odalarda asla yapılmamalıdır. 5. Hayvanın Davranışına Ait Düşünceler Hayvanların çeşitli davranış durumunu gösteren yüz ifadesi ve postürleri tanımlanmıştır. Noksiyus bir uyarıya davranışsal ve fizyolojik yanıt: ıstırap ses çıkarması, kaçmaya teşebbüs, çabalama, korunma veya agresyon, salya, ürinasyon, defekasyon, anal keselerin boşalması, pupilla dilatasyonu, taşikardi, terleme ve titreme-tremor-diğer kas spazmlarına neden olan refleks iskelet kas kasılmalarıdır. Bu yanıtların bir kısmı bilinçli olduğu gibi bilinçsiz hayvanlarda da görülebilir. Korku, bazı türlerde özellikle tavşan ve tavuklarda hareketsizliğe veya ölmüş gibi numara

4 yapmasına neden olur. Bu hareketsizlik yanıtı hayvan gerçekte bilinçli olmasına rağmen bilinçsizmiş gibi yorumlanamaz. Ötanazi yönteminin belirlenmesi korku, endişe ve kuruntu dahil hayvanın ıstırabını azaltmak için düşünülmelidir. Korkuya bağlı ses çıkarma, korkulu davranış ve korkan hayvanlardan bazı kokuların veya feromonların salınımı aynı ortamdaki diğer hayvanlarda endişe ve kuruntuya neden olur. Ötanazi yapıldığı zaman diğer hayvanlar özellikle kendi türünden olmamalıdır. Zira bilinç kaybı oluşturulurken sesin çıkarılması ve feromonların salınması meydana gelirse bu aynı ortamdaki hayvanlar için önemli olur. Ötanazi esnasında bildik çevrede, yumuşak, dikkatli tutuş ve aynı zamanda konuşma arkadaş hayvanlarda sakinleştirici etkiye sahiptir. Bu yöntemlerin bazıları hastalanmış veya yaralanmış hayvanlarda, vahşi hayvanlarda etkin olmayabilir. Yakalama ve tutma esnasında çabalama ağrıya, yaralanmaya veya endişeye neden olur; bu da tehlikeli olabilir. Bunun için trankilizanlar, analjezikler ve hareketsizleştirici ilaçların kullanımı düşünülmelidir. 6. İnsanın Davranışına Ait Düşünceler Hayvanda ötanazi yapacak kişi (öğrenci, teknisyen) kullanılan yöntemlerin teori ve tekniği hakkında iyi bilgilenmelidir. Burada sadece insancıl yöntemlerin kullanılması ile yetinilmemeli, işlemi yapacak personele de en az düzeyde emosyonel huzursuzluk verecek yöntemler kullanılmalıdır. Ötanazi, sıklıkla işlemi yapan kişi için bir stresordur. Hayvanın yaşamına son vermek, bazı insanlarda korku veren bir iştir. Herhangi bir şekilde ölüm veya ötanazi yapan ya da gözleyen kişilerdeki üzüntünün derecesi onların geçmişlerine, felsefesine ve araştırmada kullanılan hayvanlar hakkındaki etik düşüncelerine bağlıdır. İnsanlar ve filojenetik olarak üstteki hayvanlar arasında uzakta olsa akrabalık nedeniyle insan ölümüne şahit bir kişinin hoş olmayan reaksiyonu sıklıkla hayvanın ölümüne transfer edilir. Ötanazi yapma stresi, kişi ve hayvan arasında duygusal bağlamda bir yakınlık varsa veya fazla sayıda hayvan düzenli olarak öldürülüyorsa oldukça abartılıdır. Düzenli ötanazi yapan kişinin deneyimli stresi, işinden hoşnutsuzluk, işine yabancılaşma duygusuna neden olur. Bu ise görevinin başında olmamaya, münakaşacı kişiliğe veya hayvanın dikkatsiz ve katı muameleye maruz kalmasıyla kendini gösterir. Bu nedenle personel değişim hızı artar. Personel ötanazi hakkındaki gerçekleri öğrenmelidir. Çeşitli maddelerin ve yöntemlerin etkileri kişiseldir; profesyonel hükme, deneyim ve sezgiye dayanır. Rapor edilen dezavantajların bazıları ve bazı pratik hakkındaki çelişkiler, aşırı duyarlılığa ve sağlam bilimsel verilerden ziyade estetik düşüncelere bağlıdır. Bazı fiziksel yöntemler estetik olarak hoş olmayabilir fakat tamamen insancadır. Ötanazide yöntem seçimi, ötanazi yapan teknisyenin veya izleyen kişinin duyarlılığından ziyade öncelikle insani düşüncelere dayandırılmalıdır. Hayvan bilincini kaybettikten sonra istemsiz hareketler ve ses çıkarma izlenebilir ama bu hayvanın ağrıyı hissettiğini göstermez. 7. Ötanazik Maddelerin Etki Mekanizmaları Ötanazik maddeler yaşamı üç temel mekanizmayla sonlandırırlar: 1. Hipoksi; direkt veya indirekt olabilir. 2. Yaşam için hayati olan nöronların doğrudan depresyonu. 3. Beyin dokusunda fiziksel harabiyet.

5 Direkt veya indirekt hipoksiyle ölüme neden olan maddeler hayvanda çeşitli yerlere etki edebilir ve farklı hızlarda bilinçsizliğe neden olur. Ağrısız ve üzüntüsüz ölüm için, bilinç kaybı motor aktivite (kas hareketi) kaybından önce görülmelidir. Zira bilinç kaybı olmaksızın kas paralizisi yapan maddeler (kürar, süksinil kolin, gallamin, pankuronyum gibi) ötanazi için yegane madde zannedilir. Hipoksi yapan diğer tekniklerle bazı hayvanlar bilinç kaybından sonra motor aktiviteye sahip olurlar; fakat bu refleks aktivitedir ve hayvan tarafından ağrı olarak algılanmaz. Ötanazi için tek başına bu maddelerin herhangi birinin kullanımı kesinlikle yasaktır. Ötanazik maddelerin ikinci grubu beyindeki sinir hücrelerini deprese eder; ölümle sonlanan bilinç kaybına neden olur. Bu maddelerin bazıları anestezinin ilk evresinde kas kontrolunu serbestleştirir. Kas kontraksiyonları ve ses çıkarmanın görüldüğü "deliryum" fazına neden olur. Bu yanıtlar amaçlı değildir. Ölüm, bilinç kaybını izler; solunum merkezlerinin direkt depresyonu ve/veya kardiyak aresti izleyen hipoksemiye atfedilir. Sarsıntıyla oluşan veya beynin doğrudan yıkımıyla veya nöronların elektriksel depolarizasyonuyla oluşan beyin aktivitesinin fiziksel harabiyeti hızlı bilinç kaybı yapar. Solunum ve kalbi kontrol eden merkezlerin harabiyeti nedeniyle veya hayvanı öldürmek için kullanılan diğer yöntemlerle (ör, kanatma) ölüm görülür. Abartılı kas aktivitesi bilinç kaybını izleyebilir. Bu bazı gözlemleri karıştırmasına ve hoş olmamasına rağmen hayvan acı çekmez. 8. Ötanazi Yöntemleri Fiziksel ve kimyasal olmak üzere iki grupta değerlendirilir. 1. Kimyasal Yöntemler Hayvana ölümüne neden olan farmasötik veya diğer kimyasal bileşikler verilir. En sıklıkla kullanılan yöntem, bir genel anestetiğin aşırı dozda verilmesidir; kardiyak ve solunum arestine ve böylece hayvanın ölümüne yol açar. 2. Fiziksel Yöntemler Beyin veya medulla spinaliste fiziksel travma, hemen bilinç kaybına neden olur. Kullanıcılar eğitilmelidir zira uygunsuz bir şekilde yapılması hayvana ağrı ve ıstırap verir. Bu yöntemler estetik olarak hiç hoş değildir. Kimyasal yöntemin çoğu, bazı deneylerde potansiyel bulaşıklığa neden olur. Bu nedenle post mortem histolojik ve biyokimyasal inceleme veya in vitro çalışma nedeniyle alınan organ ve dokulardan doğru sonuç alabilmek için fiziksel yöntemler tercih edilir. Fiziksel yöntem uygulamadan önce mümkünse sedatif veya analjezik ilaç verilmelidir. Fiziksel yöntemlerin kullanımı, ötanazi yapan kişide ıstıraba neden olabilir; ötanazi yöntemi seçildiği zaman bu durum da düşünülmelidir. Fiziksel yöntemler dekapitasyon ve servikal dislokasyondur. Alternatif teknik, santral sinir sistemine mikro dalga uygulanmasıdır. At, domuz gibi çok büyük hayvanlarda ateşli silah kullanılabilir. Hayvanlar imha edilmeden önce, tüm hepsinde mutlaka hayvanın öldüğü doğrulanmalıdır. Kimyasal Yöntemler

6 A. İnhalan İlaçlar İnhale edilen herhangi bir gazın etkili olması için alveollerde belirli konsantrasyona ulaşması gerekir. Bu maddelerle ötanazinin gerçekleşmesi için belirli bir zamana ihtiyaç vardır. Bazı maddeler konvülziyonlar oluşturabilir fakat bu genellikle bilinç kaybından sonra görülür. Bilinç kaybından önce konvülsiyon yapan maddeler ötanazi için kabul edilemez. Tüm inhalan maddeler için ortak kanı vardır: 1. Bilinç kaybının başlangıcı çok hızlıdır ve hayvan yüksek konsantrasyonda bu maddeye aniden maruz kalırsa ötanazi daha insani olur. 2. Bu yüksek konsantrasyonu sağlamak ve devam ettirmek için kullanılan gereçler iyi çalışmalıdır. Kusurlu veya sızıntı yapan gereç yavaş, sıkıntılı ölüme neden olabilir veya diğer hayvanlarda ve personelde tehlike oluşturabilir. 3. Bu ilaçların ekserisi personelin sağlığı açısından patlama riski ( ör, eter), tiryakilik (ör, azot oksit), narkoz (ör, halotan), hipoksemi (ör, azot, karbon monoksit) veya kronik olarak maruz kalmaya bağlı sağlık etkileri (ör, azot oksit, karbon monoksit) nedeniyle tehlikelidir. 4. Vantilasyonun azalmasıyla hayvanda alveolar konsantrasyon yavaşça artar; indüksiyon esnasında ajitasyon yapar. Böyle hayvanlarda ötanazinin inhalan olmayan yöntemi düşünülmelidir. 5. Yeni doğan hayvanlar hipoksiye dirençlidir. Tüm inhalan ilaçlar sonuçta hipoksiye neden olur, fakat erişkinlere göre yeni doğanlar daha uzun sürede ölürler. Örneğin bir haftalık köpek yavrusu erişkine göre veya 3 haftalık yavruya göre azota daha dayanıklıdır: erişkin 3 dakika, 1 haftalık köpek 14 dakika dayanır. On altı haftalıktan daha küçük encik ve yavru kedide inhalan ajanların tek başına kullanılması önerilmemektedir. İnhalanlar bilinci kaybettirmek için kullanılabilir sonra diğer yöntemlerden bazıları kullanılarak hayvan öldürülebilir. 6. Hızlı gaz verilmesi hayvanları korkutan bir gürültü yapar. Yüksek akım gerekirse sistem gürültüyü en aza indirecek şekilde düzenlenmelidir. 7. Bir kabine konan hayvanların tamamı aynı türden olmalıdır. Gerekirse tutulmalıdır; böylece hayvanların kendilerine veya diğerlerine zarar vermesi engellenmelidir. Kabinler ardışık olarak ötanazi edilecek hayvanlarda sıkıntıya neden olacak kokuları en aza indirmek için temiz olmalıdır. 1) İnhalan Anestezikler İnhalan anestezikler (ör, eter, halotan, metoksifluran, izofluran ve enfluran) birçok türün ötanazisi için kullanılmaktadır. Eter kanda oldukça fazla miktarda erir, yavaşça anestezi yapar; göz ve burunda irritasyon yapar; kolaylıkla alev alabilmesinden dolayı ciddi riske sahiptir. Bu nedenle ötanazi için eter kabul edilmez, diğer ajanlar tercih edilmelidir. Metoksifluran aşırı eriyicidir ve kullanıldığında yavaş anestezik indüksiyonu yaparken ajitasyon olur. Diğer ajanların kullanımı tercih edilmelidir. Halotan anesteziyi süratle indükler ve ötanazi için en etkin inhalan anesteziktir. Enfluran kanda halotana göre daha az erir; daha az gücü ve daha düşük buharlaşma basıncı nedeniyle indüksiyon hızı halotana benzer. Hayvanlar sıklıkla derin anestezide atak geçirir. Ötanazi için etkin bir ilaç olmasına karşın atak personelde endişeye neden olabilir. İzofluran güçlü inhalan anesteziklerin en az eriyenidir ve anesteziyi çok süratle indükler. Hafif acı kokuya sahiptir ve hayvan sıklıkla nefesini tutar, bu ise bilinç kaybının başlamasını geciktirir.

7 İnhalan anestezik ajanlarla ıslatılmış pamuk veya gazlı bez içeren kapalı bir kaba hayvan konmalıdır. Anestezikler buhar makinesinden de verilebilir fakat bu yol indüksiyon zamanını uzatır. Solunum duruncaya kadar buhar inhale edilir ve ölüm gerçekleşir. Birçok inhalan sıvı olması nedeniyle irrite edicidir; hayvanlar sadece buharına maruz kalmalıdır. Hipoksemiyi önlemek için indüksiyon peryodunda yeterli hava veya oksijen de sağlanmalıdır. Ufak kemirgenler büyük kaba konursa hipoksiyi önleyici yeterli oksijen kapta bulunmaktadır. Oysa küçük kaba büyük hayvan konursa oksijen veya hava eklenmesi gereklidir. Azot oksit anestezinin başlamasını hızlandırmak için diğer inhalanlarla birlikte kullanılabilir ise de tek başına %100 konsantrasyonda bile hayvanlarda anestezi yapamaz. Şayet ötanazik bir ilaç olarak kullanılırsa solunum veya kardiyak arestten önce hipoksemi meydana gelir ve hayvan bilincini kaybetmeden önce sıkıntı çekmeye başlar. Meslek nedeniyle inhalan anesteziklere maruz kalma insan sağlığını tehdit eder. Gebeliğin erken döneminde annenin eser miktarda inhalan anesteziklere maruz kalması, spontan düşük ve konjenital anormalliklerin ortaya çıkmasına neden olur. İnhalan anestetiğe maruz kalan insanda eter, halotan, metoksifluran,enfluran ve izofluran konsantrasyonunun 2 ppm'den; azot oksitiniki ise 25 ppm'den az olmalıdır. Anesteziklerin verilen konsantrasyonlarının güvenli olduğuna dair kontrollü araştırma yoktur. Bu konsantrasyonlar hastane koşulları altında erişilen değerlerdir. Personeli anestezik buhardan korumak için etkin uygulamalar kullanılmalıdır. Avantajları İnhalan anestezikler çok ufak hayvanların (yaklaşık 7 kg'dan küçük) veya venine zor girilen hayvanların ötanazisi için değerlidir. Halotan, enfluran, izofluran, metoksifluran ve yanıcı olmayanlar doğal çevresel koşullarda patlayıcı değildir. Dezavantajları Anestezi indüksiyonu esnasında çabalama ve anksiyete gelişebilir zira anestezik buhar irrite edebilir ve hayvan heyecanlanabilir. Eter yanıcı ve patlayıcıdır, aleve veya diğer tutuşmaya yatkın kaynaklara yakın kullanılmamalıdır. Eterle ötanazi edilen hayvanlar torbalanmış olarak hayvan yakma makinesine konduğu zaman patlama görülebilir. Azot oksit yanmaya yol açar. Personel ve hayvan bu ajanların patlamasıyla yaralanabilir. Bu ilaçların bazılarını kötü amaçla kullanma olabilir. Öneriler Tercih sırası halotan, enfluran, izofluran ve metoksifluran olup 7 kg'dan ufak hayvanların ötanazisi için kabul edilebilir. Azot oksit tek başına kullanılmaz. Kabul edilmesine rağmen büyük hayvanlarda bu ajanlar kullanılmaz zira hem pahalı ve hem de verilişi zordur. 2) Karbon Dioksit (CO 2 )

8 Oda havasında % 0.04 CO 2 vardır. Havadan daha ağırdır ve hemen hemen kokusuzdur. Karbondioksitin %7.5 konsantrasyonunun inhalasyonu ağrı eşiğini artırır; daha yüksek konsantrasyonda hızlı anestezi yapar. Oksijen içerisinde %30-%40 konsantrasyonda bulunan karbondioksit, 1-2 dakika içinde anestezi yapar; bu esnada hayvanda çabalama, kusma veya öğürme görülmez. Etkin karbondioksit anestezisinin bulguları derin cerrahi anesteziyle beraberdir (çimdikleme ve çekme reflekslerin kaybı gibi). Kedilerde %60 konsantrasyonda karbondioksit 45 saniye içinde bilinç kaybına; 5 dakikada solunum arestine neden olur. Küçük laboratuvar hayvanlarının ötanazisi için karbon dioksit kullanılır (fare, sıçan, kobay, civciv ve tavşan). İnsani olarak hayvan kesilmeden önce domuzlara verilebilir. Birçok araştırmacı yüksek konsantrasyonda karbondioksit inhalasyonunun hayvanlarda sıkıntıya neden olacağına işaret etmişlerdir. Zira mukozada irritasyon ve solunumda uyarıcı etkisi vardır. Sıkıntı derecesi hafiftir; uçucu anesteziklerin inhalasyonundan daha fazla değildir. Yüzde 40'lık karbondioksit ile %3'lük CO, köpeklerin ötanazisinde deneysel olarak kullanılmıştır. Kedi ve diğer küçük hayvanlarda karbondioksit özel hazırlanmış kabinlerde kullanılmıştır. Yaşlı tavuklarda karbondioksit etkin ötanazik bir ajandır. Kuşlarda 5 dakikada, ufak bir sıkıntıyla beraber ölüm gerçekleşir. Sinir sistemini suprese eder. Embriyonik gelişimde solunum başladığı için civcivin yumurta içindeki çevresi normal koşullarda %14 kadar yükseklikte karbondioksit düzeyindedir. Böylece yeni yumurtadan çıkmış civcivlerin ve diğer türlerin yeni doğanların ötanazisi için karbondioksit konsantrasyonu özellikle yüksek olmalıdır. Karbondioksitin %60- %70 konsantrasyonuna 5 dakika maruz kalındığında ölüm gerçekleşir. Avantajları Hızlı depresan ve anestezik etkisi iyi bir şekilde saptanmıştır. Karbondioksit kuru buz şeklinde katı olarak veya tüplerde satın alınabilir. Ucuzdur; yanmaz ve patlayıcı değildir. Özel düzenlenmiş teçhizatla kullanıldığı zaman personel için minimal tehlikeye sahiptir. Besi hayvanlarında dokuda toplanmaz. Karbondioksit ötanazisi hücresel yapıyı bozmaz. Dezavantajları Karbondioksit havadan daha ağırdır olması nedeniyle bir kabinin doldurulması uzun sürer, yaşamak ve maruz kalmadan korunmak için hayvanlar tırmanırlar. Bu hayvanlar için oldukça sıkıntılı bir durumdur. Bazı türler karbondioksite toleranslıdır. Öneriler Karbondioksit ötanazi için kabul edilir. Silindirlerde sıkıştırılmış karbondioksit gazı kuru buza tercih edilir zira kabine akım tam olarak düzenlenebilir. Kuru buz kullanılırsa donma veya üşümeyi önlemek için sakınılmalıdır. Diğer yöntemlerle oluşan karbondioksit kullanılmaz. Kabine hayvan konulduktan sonra her dakika kabin volümünün en az %20'si optimal akım hızıyla yer değiştirmelidir. Kabin önceden doldurularak hayvan %70 veya daha fazla konsantrasyonda karbondioksite maruz

9 kalarak daha süratli bilinç kaybı meydana gelir. Hayvanın kabinden uzaklaştırılmasından önce öldüğünü saptamak önemlidir. Hayvan ölmemişse karbondioksit narkozunu ötanazinin diğer bir yöntemi izleyebilir. Tavşan, kedi, domuz gibi büyük hayvanlarda karbondioksit ötanazisi daha sıkıntılıdır; bunlarda diğer ötanazi yöntemleri önerilir. 3) Azot, Argon Azot(N 2 ) ve argon(ar) renksiz, kokusuz, inert, yanmayan ve patlamayan gazlardır. Atmosfer havasının %78'i azottur. Oysa argon atmosfer havasının %1'inden daha azdır. Kapalı bir kabine atmosfer basıncında azot veya argon önceden doldurulur. Hayvan buraya konarak ötanazi yapılır. Azot veya argon kabindeki oksijenle yer değiştirir; ölüm nedeni hipoksemidir. Azot konsantrasyonu %98.5 olduğu zaman köpeklerde bilinç 76 saniyede kaybolur. Elektroensefalogram (EEG) ortalama 80 saniyede izoelektriktir ve arteriyel kan basıncı 204 saniyede alınamaz. Köpekler bilincini kaybetmeden önce hiperventilasyon yapmalarına rağmen araştırmacılar bu yöntemin ağrısız ölüme neden olduğunu ifade etmişlerdir. Bazı köpeklerde bilinç kaybını takiben ses çıkarma, konvülsiyon, kas tremorları görülür. Beş dakika maruz kalınca tüm köpekler ölür. Bu bulgular tavşanınkine benzemektedir. Her dakika kabine volümünün %39 hızda azot aktığında sıçanlar yaklaşık 3 dakikada kollabe olur ve 5-6 dakikada solunum durur. Akım hızına göre sıçanlar kollabe olmadan ve ölmeden önce panik ve sıkıntı bulguları gösterebilir. Avantajları Azot ve argon, sıkıştırılmış gaz olarak kolaylıkla elde edilebilir. Personel için minimal risk vardır. Dezavantajları Bilinç kaybını ventilasyon stimülasyonu ve hipoksemi izler. Bu hayvanda sıkıntıya neden olabilir. Ölmeden önce kabinenin oksijenin düşük konsantrasyonunun (ör, %6 veya daha fazla) yeniden sağlanması derhal düzelmeye neden olur. Öneriler Azot ve argon bazı türlerde (ör, sıçan) sıkıntılı olabilir, bu nedenle bu teknik oksijen konsantrasyonu %2'nin altında olursa ve hayvan kuvvetli sedatize veya anestezi altındaysa kabul edilebilir. Kedi, köpek ve civcivlerde bu ötanazinin insani bir yöntemi olarak görülür. Azot ve argon etkin olmasına rağmen ötanazinin diğer yöntemleri tercih edilir. 4) Karbon Monoksit

10 Karbon monoksit (CO) yanmayan, patlamayan (%10 konsantrasyonu aşmadıkça) renksiz ve kokusuz bir gazdır. Hemoglobinle birleşir, karboksihemoglobin yapar; eritrositlerin oksijen yakalamasını bloke ederek fatal hipoksemiye neden olur. CO zehirlenmesinin insanlarda ilk bulgusu baş ağrısı, baş dönmesi ve zaafiyettir. Karboksihemoglobin konsantrasyonu artarken bu bulgulara ilaveten görme keskinliğinin azalması, kulak çınlaması, bulantı, progressif depresyon, konfüzyon ve kollaps görülür. CO beyinde motor merkezleri uyardığı için bilinç kaybına kas spazmı ve konvülsiyonlar eşlik eder. Karbon monoksit kümülatif bir zehirdir. Havada %0.05 konsantrasyonuna kadar CO zehirlenmesine ait farklı bir bulgu yoktur. Akut bulgular %0.2 konsantrasyonunda görülmeye başlar. İnsanlarda %0.32-%0.45 konsantrasyonuna 1 saat maruz kalma bilinç kaybı ve arkasından ölüme neden olur. CO personel için aşırı tehlikelidir zira aşırı toksik bir gazdır ve zehirlenmeyi teşhis etmek güçtür. Düşük konsantrasyonlarda kronik olarak maruz kalma sağlığa zararlı olabilir; özellikle kardiyovasküler hastalıklara ve teratojenik etkiye neden olur. İnsanların yanlışlıkla maruz kalmasını önlemek için etkin ventilasyon sistemi önemlidir. Kobaylarda %8 CO 40 saniye ile 2 dakika arasında kollaps yapar; 6 dakika içinde ölüm gerçekleşir. Havada %6 CO'e maruz kalan köpeklerde EEG'de saniyede, bilinç kaybı öncesi anormal kortikal fonksiyon görülür. Bu esnada ajitasyon ve vokalizasyon olur. Bu esnada hayvanda sıkıntı oluşturup oluşturmadığı bilinmemekte olup insanda sıkıntıya yol açmadığı bildirilmiştir. CO'le ötanazi edilen köpeklerde asepromazinle trankilizasyon yapıldığında davranış ve fiziksel yanıtlarının belirgin olarak azaldığı gösterilmiştir. Avantajları CO, ağrısız ve minimal huzursuzlukla beraber bilinç kaybı yapar. CO'le oluşan hipoksemi sinsidir; böylece hayvan önemsememiş görünür. Konsantrasyon %4-6 ise ölüm süratlidir. Dezavantajları Tek veya topluca ötanazi için kullanılan CO, küçük hayvanlar (köpek, kedi dahil) için kabul edilebilir. Ticari olarak sıkıştırılmış CO kullanılır ve aşağıdaki tedbirler alınmalıdır: CO kullanan personele kullanımını öğretilmelidir; kullanıcı kişiler sınırları ve tehlikesini anlamalıdır. CO kaynağı ve kabini iyi havalandırılmış ortamda, tercihen oda dışında bulundurulmalıdır. Kabin hayvanların personel tarafından doğrudan gözlenebilmesine izin verecek kadar aydınlatılmalıdır. Kabin, hayvanların en az %6'lık üniform CO konsantrasyonunun olmasını için uygun; CO akım hızı ise bunu sağlayacak süratte olmalıdır. Bazı türler (ör, neonatal domuzlar) CO konsantrasyonunda tedrici artışla daha az ajite olurlar.

11 Kabin oda içinde ise personeli tehlikeden korumak için odaya bir CO monitorü yerleştirilmelidir. B. İnhalan Olmayan Farmasötik İlaçlar Enjekte edilebilen ötanazik ajanları intravenöz (i.v.) verme, en hızlı ve güvenilir ötanazi yapma yöntemidir. Hayvanda korku ve stres yaratmaksızın yapıldığı zaman en arzu edilen yöntemdir. Ötanazik ajanların i.v. verilmesinden önce agresif, korkulu veya vahşi hayvanın sedasyonu sağlanmalıdır. İntravenöz vermenin pratik olmadığı veya imkansız olduğu düşünüldüğü zaman irritan olmayan ötanazik ajanın intraperitoneal verilmesi kabul edilebilir. Kedilerde intrahepatik verilme yolu bildirilmiştir. Uyanık hayvanlarda intrakardiyak verilme kabul edilemez. Zira injeksiyonu doğru yere yapmak imkansız olabilir. İntrakardiyak enjeksiyonun, sadece oldukça sedatize olmuş, komada veya anestezik hayvanlarda yapılmasına izin verilir. Enjekte edilebilen ötanazik ajanların intratekal veya diğer vasküler olmayan enjeksiyon yoluyla verilmesi kabul edilen yöntem değildir. Enjekte edilebilen ötanazik ajanların i.v. yol dışında bir başka yoldan verildiği zaman hayvanların anestezinin birinci ve ikinci aşamalara geçmesi yavaşlayabilir. Buna göre travma ve heyecanı en aza indirgemek için uygun bir alanda küçük kafese konulmalıdır. 1) Barbitürik Asit Türevleri Barbitüratlar, santral sinir sisteminde depresyon yapar. Serebral korteksten başlayarak aşağı doğru iner; bilinç kaybıyla anestezi olur. Doz aşımında solunum merkezini deprese ederek apneye, bunu izleyen kardiyak areste neden olur. Anestezide kullanılan tüm barbitürik asit türevleri ötanazi için önerilir. Barbitüratlarla bilinç kaybının oluşturulması sırasında yalnızca iğnenin batmasıyla oluşan minimal veya geçici ağrıya meydana gelir. Bu durum ötanazik bir ajan olarak kabul edilmesinde temel kriteri sağlar. Etkisinin başlaması çok hızlı olduğundan ötanazik ajanın arzu edilen özelliğine sahiptir. Cazip barbitüratlar güçlü, uzun etkili, solüsyonda stabil ve ucuz olanlardır. Sodyum pentobarbital bu kriterlere uyar ve çok yaygın olarak kullanılır. Avantajları Barbitüratın başlıca avantajı etki hızıdır. Bu etki doza, konsantrasyona ve enjeksiyon hızına bağlıdır. Barbitüratlar hayvanda minimal bir huzursuzlukla düzgün ötanazi yapar. Diğer ötanazik ajanlara göre daha ucuzdur. Dezavantajları En iyi sonuç için intravenöz enjeksiyon, bu nedenle de eğitilmiş personel gereklidir. Her bir hayvan için olmasıdır. Barbitüratlar yeşil reçeteye bağlı ilaçtır. Bu nedenle koruma altında tutulması, her kullanımın kaydı esastır. Bilinçsiz hayvanda estetik olmayan terminal solunum görülebilir.

12 Öneriler Küçük hayvanlarda ötanazi için barbitüratların avantajı dezavantajından fazladır. Kedi, köpek, diğer küçük hayvanlar ve atın ötanazisi için barbitürik asit türevlerinin intravenöz enjeksiyonu tercih edilir. İntraperitoneal enjeksiyon, intravenöz enjeksiyona göre daha az strese neden olacağı durumlarda kullanılır. 2) Pentobarbital Kombinasyonları Lokal anestezik veya pentobarbitale metabolize olan ajanların eklenmesiyle barbitürik asit türevlerini kapsayan (genellikle sodyum pentobarbital) birçok ötanazik ürün formüllendirilmiştir. Nöromüsküler blokan ajanlarla pentobarbitalin kombinasyonu ötanazik ajan olarak kabul edilemez. 3) Kloral Hidrat Kloral hidrat serebrumu yavaşça deprese eder, bazı hayvanlarda tutma problem olabilir. Solunum merkezinin progresif depresyonuyla oluşan hipoksemi, ölüme neden olur; soluma, kas spazmları ve ses çıkarma görülebilir. Öneriler Büyük hayvanlarda arzu edilmeyen yan etkilerini azaltmak için tercihen sedasyondan sonra sadece intravenöz verildiği zaman kloral hidrat kabul edilebilir. Kloral hidrat kedi, köpek ve küçük hayvanlarda yan etkilerinin ciddi olması nedeniyle kabul edilemez. 4) Kloral Hidrat, Magnezyum Sülfat ve Sodyum Pentobarbitalin Kombinasyonu Kloral hidrat, magnezyum sülfat ve sodyum pentobarbitalin ticari olarak piyasada bulunan kombinasyonu büyük hayvanların anestezisi için kullanılabilir. İntravenöz aşırı doz verilirse büyük hayvan ötanazisi için kabul edilir. 5) Kabul Edilemeyen Enjekte Edilebilen Ajanlar Striknin, nikotin, kafein, magnezyum sülfat, potasyum klorür ve tüm nöromüsküler bloke edici ajanlar tek başına kullanıldığı zaman kabul edilemez; ötanazik ajan olarak kullanımı kesinlikle suçtur. Fiziksel Yöntemler Ötanazinin fiziksel yöntemleri dekapitasyon, servikal dislokasyon, mikro dalga ile ışınlama, elektrikle idam, kanatma, ateşli silah, sersemletme veya omiriliği kesmedir. Bu girişimlerin bir kısmı örneğin kanatma, sersemletme veya omiriliği kesme ötanazi için tek başına önerilmez fakat diğer ajan veya yöntemlerle birlikte kullanıldığı zaman eklenir. Bazıları fiziksel yöntemin estetik olmadığını düşünür. Bu yötemlerin bir kısmı daha az korku ve anksiyeteye neden olur; iyi korunmuş teçhizatla ve yetenekli personel kullanıldığı zaman ötanazinin diğer şekillerine göre daha insani, daha hızlı, pratik ve ağrısızdır. Fiziksel yöntemler 3 genel durumda uygundur: 1) kullanılan yönteme uyumlu anatomik özellikli kolaylıkla yakalanmış küçük hayvanlarda; 2) büyük çiftlik, vahşi veya hayvanat bahçesi hayvanlarında ve 3)diğer yöntemlerin araştırmanın sonucunu etkileyeceği durumlarda. Travmayı içeren birçok fiziksel yöntemde hayvan ve insan için inherent bir risk vardır ve aşırı derecede dikkat edilmelidir. Fiziksel yöntem kullanımında personelin ehil ve deneyimli olması oldukça önemlidir. Yöntem doğru olarak uygulanmazsa hayvan

13 yaralanabilir; ağrı ve ıstıraba neden olan, değişen derecede bilinç kaybı olur. Fiziksel yöntem uygulamadan önce deneyimsiz kişiler eğitimli kişilerce eğitilmelidir. Ölü veya anestezik hayvanda pratik yapmalıdır. Genellikle fiziksel yöntem sadece diğer kabul edilebilir yöntemler hariç tutulduktan sonra pratik olacaksa sedatize, bilinçsiz hayvanlarda ve bilimsel veya klinik olarak doğrulandığı zaman kullanım için önerilir. Sonuç olarak mikro dalga ışınlama hariç tüm fiziksel yöntemler koşullu olarak kabul edilebilir. 1) Ateşli Silah Bazı koşullarda silah ötanazinin sadece pratik bir yöntemidir. Yapacak personel oldukça yetenekli olması gerekir. Tutsak hayvanlarda ateşli silah hedefe çevrilmelidir böylece mermi beyne girer, anında bilinç kaybı olur. Tercih edilen hedef ense veya baştır. Avantajları Mermi beynin ekserisini parçalarsa bilinç kaybı anidir. Merada silah, sadece elde mevcut etkin yöntem olabilir. Dezavantajları Personel için tehlikeli olabilir. Estetik olarak hoş değildir. Açık arazide vital hedef alana isabet ettirmek zordur. Öneriler Diğer yöntemler kullanılamadığı zaman iyi kullanılan silah, ötanazinin kabul edilen yöntemdir. Hayvan iyi bir şekilde tutulduğu zaman delici süngüleme silaha tercih edilir. Sığınak veya belediyeye ait hayvan barınaklarındaki gibi hayvanlarda rutin ötanazi için tabanca kullanılmaz. 2) Servikal Dislokasyon Servikal dislokasyon kümes hayvanları, diğer küçük kuşlar, fare ve immatür tavşan ve sıçanlarda kullanılır. Fare ve sıçanlarda baş ve işaret parmağı kafa kaidesinde boynun her iki yanına yerleştirilir veya alternatif olarak kafa kaidesine bir çubukla bastırılır. Diğer elle kuyruk kökü veya arka bacaklar çabucak çekilir; servikal vertebranın kafa tasından ayrılmasına neden olur. İmmatür tavşanlarda baş bir elle, diğer elle arka bacaklar tutulur. Hayvan gerilir ve boyun aşırı ekstansiyondadır ve kafa tasından birinci servikal vertebranın ayrılması için dorsal olarak döndürülür. Kümes hayvanlarında kütle ötanazisi için gererek servikal dislokasyon yaygın bir yöntemdir fakat bilinç kaybı anlık olmayabilir. Avantajları Servikal dislokasyon, hızlı bilinç kaybına neden olan bir tekniktir. Kimyasal olarak doku kirlenmez. Süratlidir.

14 Dezavantajları Servikal dislokasyon, personel için nahoş bir olaydır. Beynin elektriksel aktivitesi servikal dislokasyondan sonra 13 saniye devam eder. Kullanımı kümes hayvanlarına, küçük kuşlara ve fare ve immatür tavşan ve sıçana sınırlıdır. Öneriler Uygun şekilde yapıldığı zaman manuel servikal dislokasyon kümes hayvanları, diğer küçük kuşlar, fare ve immatür sıçan (200g'ın altında) ve tavşanlarda (1 kg'ın altındaki) insani bir tekniktir. Daha ağır sıçan ve tavşanlarda servikal bölgede daha büyük kas kütlesi, manuel dislokasyonu daha zor hale getirir; daha ağır hayvanlarda sadece ötanaziyi demostre eden usta kişilerce veya mekanik dislokatorlarla yapılmalıdır. 3) Dekapitasyon Dekapitasyon, kemirgenler ve küçük tavşanları ötanazi etmek için çok yaygın olarak kullanılır. Kimyasal olarak bulaşık olmayan doku ve vücut sıvılarını elde etmeyi sağlar. Ayrıca anatomik olarak zarar görmemiş beyin dokusunu elde etmeyi de sağlar. Özel dizayn edilmiş giyotinler ticari olarak satılmaktadır. Avantajları Dekapitasyon hızlı bilinç kaybına neden olan bir tekniktir. Dokular kimyasal olarak bulaşık değildir. Oldukça hızlıdır. Dezavantajları Bu tekniği uygulamak için gerekli tutma ve yakalama hayvana stres verebilir. Beyinde elektriksel aktivite, dekapitasyondan sonra saniye devam eder. Bu tekniği uygulayan personel giyotinin tehlikesini bilmeli ve personelin zarar görmemesi için önlem alınmalıdır. Dekapitasyon, tekniği uygulayan veya seyreden kişi için hoş değildir. Öneriler Devam eden EEG aktivitesinin yapısını daha iyi tanımlamak için ek bilgi mümkün oluncaya kadar bu teknik sadece araştırmacı tarafından bilimsel olarak gerektiği zaman kullanılmalıdır. 4) Elektrikle İdam Alternatif akım kullanan elektrikle idam köpek, koyun ve domuz gibi türlerde kullanılmıştır. Serebral hipoksiye neden olan kardiyak fibrilasyonla ölüme yol açar.

15 Kardiyak fibrilasyonun başlamasından sonra saniye veya daha fazla süre için bilinci kaybetmez. Avantajları Hayvan önceden bilinci kaybettirilirse insanidir. Kimyasal olarak dokular bulaşık değildir. Ekonomiktir. Dezavantajları Personel için tehlikeli olabilir. Kütle ötanazisi için faydalı bir yöntem değildir; her hayvan için çok fazla zaman gerekir. Tehlikeli, inatçı hayvanlarda faydalı bir yöntem değildir. Görüntüsü, şiddetli ekstansiyon ve ekstremitelerin, başın ve ensenin sertleşmesi nedeniyle estetik değildir. Küçük hayvanlarda (5 kg'dan küçük) ölüme neden olmayabilir zira akımın durmasından sonra ventriküler fibrilasyon ve dolaşım kollapsı devam etmez. Öneriler Bu ötanazi yöntemi için teçhizat ve eğitilmiş personel gereklidir. Yöntem, koşullu olarak kabul edilmesine rağmen uygulamaların çoğunda dezavantajları avantajından fazladır. Baştan kuyruğa veya baştan ayağa elektrik akımı uygulayan teknik kabul edilmez. 5) Mikrodalga Işınlama Mikrodalga ışınlama ile ısıtma, başlıca beynin anatomik bütünlüğü devam ederken in vivo beyin metabolitlerini sabitleştirmek için nörobiyologlar tarafından kullanılır. Mikrodalga cihazı, laboratuvar sıçan ve farelerinin ötanazisinde kullanım için özel yapılmıştır. Mutfakta kullanılan mikrodalga cihazından farklı yapılmıştır. Maksimal gücü kw arasında değişebilir. Avantajları Bilinç kaybı 100 milisaniyeden daha az sürede başarılır. Beyin enzimlerini çalışmak için beyin dokusunu sabitleştirmede en etkin yöntemdir. Dezavantajları Alet pahalıdır. Bu aletlerde sadece sıçan ve fare ötanazi edilir. Öneriler Küçük laboratuvar hayvanlarının ötanazisinde hızlı bilinç kaybı yapan aletler kullanılırsa insani bir yöntemdir. Ev için yapılan mikrodalgalar asla kabul edilmez.

16 6) Kanatma Diğer yöntemlerle bilinci kaybolan hayvanların ölümünü sağlamak için kullanılır. Ağır hipovolemide anksiyete görülmesinden dolayı ötanazi için tek başına kullanılmaz. Hayvanlar, kan ürünlerini elde etmek için kanatılır. Fakat bu sedatif almış veya anestezi altındaki hayvana uygulanır. 7) Sersemletici Darbe Kesici olmayan silahla veya elektrik akımıyla hayvanlar başına vurarak sersemletilir. Sersemlemeyle, bilinç kaybını değerlendirmek zordur fakat pupilla dilatasyonu, göz kırpma veya korkutmaya yanıt kaybı ve koordineli hareketin kaybı görülür. EEG'de özgün değişiklikler ve uyarılmış yanıtların vizüel kaybı da bilinç kaybını gösterir. Başa darbe vurmayla sersemletme ince kranyumlu küçük laboratuvar hayvanlarında daha önceden kullanılmıştır. Tek keskin bir darbe, santral sinir sisteminde depresyon yapacak yeterli güçle santral kafa kemiklerine indirilmelidir. Uygun yapıldığı zaman bilinç kaybı hızlıdır. Delici olmayan silah, geviş getirenlerde, domuzda ve atlarda bilinci kaybettirmek için kullanılır. Etkin sersemletme bulguları ani kollaps ve ciddi tetanik spazmdır, bunu arka bacak hareketlerinin frekansının azalması izler. Elektrikle sersemletme-köpek, koyun, keçi civciv gibi türlerde sersemletme için kullanılabilir. Köpeklerde beyne elektrik akımının verilmesi hızlı bilinç kaybına neden olur. Köpeklerde elektrik sadece ön ve arka bacaklar arasından ya da boyun ve ayaklar arasından geçtiği zaman kalpte fibrilasyon yapar, ani bilinç kaybı oluşturmaz. Etkin elektrik sersemliğinin bulguları bacakların ekstansiyonu, opistotonus, göz kürelerinin aşağı doğru deviyasyonu, tonik-klonik spazm ve nihayet kas gevşemesidir. Elektrikle sersemletme kalbin elektriksel oluşan fibrilasyonu,kanatmayı veya ölümü sağlayan diğer yöntemleri izleyebilir. 8) Omiriliğin Ayrılması Kurbağa gibi anatomik özelliği olan bazı hayvanlarda ötanazi için yegane yöntem olarak kullanılır fakat anestezik doz aşımı daha uygun yöntemdir. 9. Fare ve Sıçan Fetusları ile Yeni Doğanların Ötanazisi 1) Fetus A. Gebeliğin 14. gününe kadar olan fetus: Bu aşamada nöral gelişim minimaldir ve ağrı algılanmasının muhtemel olmadığı düşünülür. Annenin ötanazisi veya fetusun uzaklaştırılması, gelişimin bu aşamasında fetusun dışarıda kendi kendine yaşama yeteneğinin olmaması ya da kan kaybetmesinden dolayı fetusun hızlı bir şekilde ölümü sağlanmalıdır. B. Gebeliğin 15. gününden doğuma kadar olan fetus: Ağrı yollarının gelişimine ait literatür, bu zamanda ağrının algılandığını gösterir. Oysa bu yaştaki fetus, inhalan

17 anesteziklere duyarsızdır, Kimyasal anesteziklerin ustaca enjeksiyonuyla sağlanır. Cerrahi makasla dekapitasyon, servikal dislokasyon veya hızlı dondurma(sıvı azota gömme) ötanazinin kabul edilebilen fiziksel yöntemidir. Tüm vücudun kimyasal fiksasyonu gerektiği zaman immersiyon öncesi anestezi veya fiksatiflerle tespit edilmelidir. Anestezi fetusun hipotermisiyle, kimyasal anestetiğin fetusa enjeksiyonuyla veya pentobarbital gibi plasentayı geçen kimyasal ajanlarla annenin derin anestezisiyle sağlanabilir. Fetus araştırma için kullanılmadığı zaman gebe annenin ötanazisi için seçilen yöntem fetusun hızlı ölümünü sağlamalıdır. 2) Yeni Doğan A. 13. güne kadar olanlar: Yeni doğan fare ve sıçan ötanazisinde kabul edilebilen yöntemler: servikal dislokasyon, kimyasal anesteziklerin enjeksiyonu (ör, pentobarbital) ve dekapitasyondur. Ayrıca bu hayvanlar inhalan anesteziklere duyarlıdır; örneğin metoksifluran. Sıvı azota gömme sadece yeni doğanlar için kullanılabilir. Bir günlükten sonraki yavrular sıvı azotla dondurulmadan önce anestezi edilmelidir. Benzer olarak anesteziyi gömme veya kimyasal fiksatiflerle perfüzyon izlemelidir. Anestezi inhalan veya enjekte edilebilen anesteziklerle yapılabilir. Alternatif olarak hipotermi, uygun olarak doğruluğu saptandığı zaman, 6 günlük veya daha küçük yavrularda anestezi yapmak için kullanılabilir. B. 14 günden daha büyükler: Erişkinlerdeki kurallar uygulanır. 10. Türlere Göre Ötanazi Yapan Ajanlar ve Yöntemleri Tür Kabul edilen Koşullu kabul edilen Amfibiler İnhalan anestezikler, CO, CO 2 barbitüratlar, omiriliğin çift kesilmesi Kuşlar İnhalan anestezikler, CO, CO 2, Barbitüratlar Kediler İnhalan anestezikler, CO, CO 2, barbitüratlar Köpekler Balık At İnhalan anestezikler, CO 2, CO barbitüratlar Trikain metansülfonat, benzokain, barbitüratlar Barbitüratlar, kloral hidrat, MgSO 4, pentobarbital Omiriliğin kesilmesi, kesicilerle sersemletme, dekapitasyon N 2, Ar, servikal dislokasyon, dekapitasyon N 2, Ar N 2, Ar, elektrikle idam, delici silah Sersemletme ve dekapitasyon dekapitasyon Kesici silah, tabanca, elektrikle idam Tavşan İnhalan anestezikler, CO, CO 2 N 2, Ar, servikal dislokasyon, dekapitasyon, kesici alet Kemirgenler ve diğer küçük hayvanlar İnhalant anestezikler, CO, CO 2 mikrodalga ışınlama, barbitüratlar N 2, Ar, servikal dislokasyon, dekapitasyon Domuz Barbitüratlar, CO 2 İnhalan anestezikler, CO, tabanca, kesiciler, elektrikle idam, kloral hidrat

18 Geviş getirenler Barbitüratlar Kesiciler, tabanca, elektrikle idam, kloral hidrat Maymunlar Barbitüratlar İnhalan anestezikler, CO. CO 2, N 2, Ar Yılanlar Barbitüratlar, inhalan anestezikler, CO 2 Tabanca, kesiciler, sersemletme ve dekapitasyon 11. Ötanazi Yöntemleri ve Ajanların Özellikleri Aşağıda belirtilen başlıklarla kimyasal(inhalan ve inhalan olmayan) ve fiziksel yöntemlerin özellikleri belirtilecektir. Ajan Sınıflandırma Etki Şekli Hızı Yapma Kolaylığı Personel Güvenliği Türe Uygunluğu Etkinliği Doku değişikliği Ekonomik Düşünce Düşünceler 1. İnhalan Anestezikler 1. Eter Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu Anestezinin başlangıcı yavaş Kapalı bir kabinde kolaylıkla yapılır Yanıcı ve patlayıcı Kediler, genç köpekler, kuşlar, kemirgenler ve diğer küçük türler için uygun Daha büyük hayvanlara verilmesi özel teçhizat ve eğitilmiş personel gerektirir; başlangıcı yavaş ve buharı irritandır Parenkimatöz organlarda önemsiz değişiklikler Rölatif olarak ucuz Küçük türlerde kabul edilebilir fakat tehlikeli-daha büyük hayvanlara verilmesi kabul edilmez 2. Halotan Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu Anestezinin başlangıcı hızlı Kapalı bir kabinde kolaylıkla yapılır; daha büyük hayvanlara maskeyle verilebilir Yanıcı ve patlayıcı değildir; hayvanların veya personelin kronik olarak halotan buharına maruz kalması zararlı olabilir

19 Kediler, genç köpekler, kuşlar, kemirgenler ve diğer küçük türler için uygun Yeterince maruz kalındığında oldukça etkin Parenkimatöz organlarda görülebilir Pahalı Kabul edilebilir 3. Metoksifluran Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu Anestezinin başlangıcı yavaş Kapalı bir kabinle yavaş; gerekli buhar konsantrasyonunu elde etmek zor olabilir; daha büyük hayvanlara maskeyle verilebilir Normal koşullarda yanıcı ve patlayıcı değildir; hayvanların kronik olarak veya personelin buharına maruz kalması zararlı olabilir Kediler, genç köpekler, kuşlar, kemirgenler ve diğer küçük türler için uygun Daha büyük hayvanlara verilmesi özel teçhizat ve eğitilmiş personel gerektirir; başlangıcı yavaş Yeterince maruz kalındığında oldukça etkin Parenkimatöz organlarda görülebilir Pahalı Küçük türlerde kabul edilebilir-daha büyük hayvanlara verilmesi kabul edilmez 4. Enfluran Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu Anestezinin başlangıcı hızlı Kapalı bir kabinle kolaylıkla yapılabilir; daha büyük hayvanlara maskeyle verilebilir Normal koşullarda yanıcı ve patlayıcı değildir; hayvanların kronik olarak veya personelin buharına maruz kalması zararlı olabilir Kediler, genç köpekler, kuşlar, kemirgenler ve diğer küçük türler için uygun Yeterince maruz kalındığında oldukça etkin; derin anesteziye motor aktivite beraberinde görülebilir(seğirme) Parenkimatöz organlarda özellikle böbrekte görülebilir Pahalı Kabul edilebilir fakat derin anestezide görülen motor aktivite nedeniyle önerilmez 5. İzofluran Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu Oldukça uçucu ve güçlü; anestezinin başlangıcı hızlı Kapalı bir kabinle kolaylıkla yapılabilir; daha büyük hayvanlara maskeyle verilebilir Normal koşullarda yanıcı ve patlayıcı değildir; hayvanların kronik olarak veya personelin buharına maruz kalması zararlı olabilir Kuşlar ve kemirgenler dahil tüm küçük hayvanlara uygun; acil durumlarda büyük hayvanlarda faydalı Yeterince maruz kalındığında oldukça etkin; derin anestezi beraberinde motor aktivite görülebilir(seğirme) Parenkimatöz organlarda görülebilir Çok pahalı

20 Küçük hayvanlar için kabul edilebilir; büyük hayvanlarda sadece acil durumda kabul edilebilir 6. Azot Oksit Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu %100 konsantrasyonda anestezinin başlangıcı hızlı Kapalı bir kabinle kolaylıkla yapılabilir Yanıcı ve patlayıcı değildir fakat yanmayı destekleyecektir; hayvanların kronik olarak veya personelin buharına maruz kalması zararlı olabilir Kediler, küçük köpekler, kuşlar, kemirgenler ve diğer küçük türler için uygun; daha büyük hayvanlarda tek başına kabul edilmez Yeterince maruz kalındığında oldukça etkin Hipoksik lezyonlar görülebilir Rölatif olarak pahalı Küçük hayvanlarda kabul edilebilir; daha büyük hayvanlarda diğer ajanlardan destek alınmalıdır 7. Kloroform Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu Anestezinin başlangıcı hızlı Kapalı bir kabinle kolaylıkla yapılabilir; büyük hayvanlara maskeyle verilebilir Yanıcı ve patlayıcı değildir; hayvanların kronik olarak veya personelin buharına maruz kalması tehlikelidir zira potansiyel karaciğer ve böbrek zedeleyicisidir ve karsinojendir Kediler, küçük köpekler, kuşlar, kemirgenler ve diğer küçük türler için uygun; acil durumlarda büyük hayvanlarda faydalı Yeterince maruz kalındığında oldukça etkin Parenkimatöz organlarda yaygın değişiklikler görülebilir Ucuz Küçük hayvanlarda sadece kontrol edilmiş durumlarda kabul edilebilir; acil durumlarda büyük hayvanlarda kabul edilebilir 8. Azot, Argon Hipoksi Kanda olması gereken oksijenin parsiyel basıncını azaltır Hızlı Hızlı dolabilen kapalı kabin kullan Ventilasyonla kullanılırsa güvenli Küçük türler için uygun( kedi, ufak köpek, kuş, kemirgen, tavşan, diğer küçük türler) Genç ve yenidoğan hariç etkin Hipoksemiyle ilgili değişiklikler görülebilir Ucuz Etkin bir ajan fakat diğer yöntemler tercih edilir; 4 aylıktan daha küçük birçok hayvanda kabul edilmez 9. Hidrojen Siyanür

21 Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu Hızlı Hava geçirmez kabin gereklidir Personel için anormal derecede tehlikeli Tavşan ve kemirgenlerin kalabalığı Etkin ve irreversibl Hipoksemiyle ilgili değişiklikler görülebilir Ucuz Operatör için oldukça tehlikeli olduğundan diğer yöntemler tercih edilir 10. Karbon Monoksit (sadece şişelenmiş gaz halinde) Hipoksi Hemoglobinle birleşir; hemoglobinin oksijenle birleşmesini engeller Ilımlı fakat sinsice başlar; bu nedenle başlangıçta hayvan habersiz Gaz yapımı için uygun çalışan alet gerekir Aşırı derecede tehlikeli; toksik ve teşhisi zordur Köpek, kedi ve kemirgenler dahil ekseri küçük hayvanlar Etkin Hipoksiyle ilgili doku değişiklikleri görülebilir Uygun alet olduğu zaman ucuz Sadece uygun düzenlenmiş ve çalışan alet kullanıldığı zaman 11. Karbon Dioksit Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu; kalp kasında direkt depresyon Ilımlı derecede hızlı Kapalı kabin gereklidir Personel için minimal derecede tehlikeli Küçük laboratuvar hayvanları, kuşlar, kedi, ufak köpek, amfibiler Etkin Hipoksemiyle ilgili değişiklikler görülebilir Ucuz Kabul edilir fakat neonatal ve immatür hayvanlarda uzun süre gereklidir 2. İnhalan Olmayanlar Barbitüratlar Vital merkezlerde depresyon nedeniyle hipoksisi Serebral korteksin, subkortikal yapıların ve vital merkezlerin direkt depresyonu, kalp kasının direkt depresyonu Anestezinin başlangıcı hızlı Hayvanlar tutulmalıdır; personel IV enjeksiyon yapmak için yetenekli olmalı Kötü amaçlı kullanım dışında güvenli; yeşil reçeteye bağlı Tüm hayvanlar için uygun Uygun olarak verildiği zaman oldukça etkin ilaç artıkları Rölatif olarak ucuz İntravenöz ve küçük hayvanlarda i.p. kabul edilir