ILAHIYAT FAKÜLTESI. Di bi im ve Hermenötik SEMPOZYUMU

Transkript

1 ILAHIYAT FAKÜLTESI ve Di bi im ve Hermenötik SEMPOZYUMU '

2 Q i '\ YÜZÜNCÜ YIL ÜNiVERSiTESi İLAHİYAT FAKÜLTESi MAYIS 2001 KUR' AN ve DİL -Dilbilim ve Hermenötik- SEMPOZYUMU Sahibi Yüzüncü Yıl Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dekan Vekili Prof. Dr. Bekir TiLEKLiOGLU Düzenleme Kurulu Başkanı Doç. Dr. Necati KARA (ilahiyat Fakültesi Temel islam Bilimleri Bölüm Başkanı) Mizanpaj Dr. Ömer KARA Baskı Bakanlar Matbaası ERZURUM

3 YÜZÜNCÜ YIL ÜNiVERSiTESi ilahiyat FAKÜLTESi KUR' AN ve DiL -Dilbilim ve Hermenötik- SEMPOZYUMU ÇEVİRİ: NASIL, NEREYE KADAR Doç. Dr. Hasan BOYNUKARA * Çeviri Tanımlanabilir mi? Çeviri için bir tanım yapmaya gerek olmadığı kanısındayım. Tıpkı müzik, resim, şiir kelimeleri gibi çeviri kelimesi de, kullanıldığında da neyin kastedildiği, bu işle ilgilensin ilgilenmesin okur yazar herkesin bildiği bir eylemden sözedildiği kolaylıkla anlaşılacaktır. Yazılı tarihten itibaren varolan bir çabadır. Birey, topluluk ya da toplumlar, ihtiyaç duyduklarında entelektüel, kültürel, toplumsal, askeri, ekonomik ya da bilimsel kaygılarla başkalarının neler düşündüklerini, neler hissettiklerini anlamaya çalışmışlardır. Yazılı ya da sözlü bu aktarmaya da öğrenme enstrümanın adı çeviridir. Bizi yüzyıllar öncesindeki uygarlıkları anlamaya götüren de, çağdaşlarımızla iletişim kurmamızı sağlayan da bu eylemdir. Eğer bir takım kaygılarla çeviri yapılmasaydı, kendi dilimizde üretilenlerden başka birşeyden haberimiz olamayacaktı. Ne doğuyu, ne de batıyı tanıyacaktık Evrensellik, evrensel değerlerden habersiz Qlacaktuk. Bu ve benzeri nedenlerle çeviri az ya da çok, doğru ya da yanlış vazgeçilmez bir çalışma alanı olarak varlığını ve gerekliliğini kabul ettirmektedir. Akşit'in deyimiyle "başka dillerin tanımladığı başka dünyaların tanıtılmasıdır... Değişik toplulukların, ulusların, bilim,sanat düşünce alanındaki çabalarını Yüzüncü Yıl Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi İngiliz Dili ve Edebiyatı.

4 3781 Doç. Dr. Hasan BOYNUKARA birbirleriyle paylaşabilme yoludur" (14-15). Çeviri yi Kimler Yapabilir ya da Çevirmenin Nitelikleri Çeviri işiyle ilgilenen hemen herkesin, bizzat karşılaştığı güçlükleri ve sıkıntıları gözönünde bulundurarak, kısaca deneyimlerine dayanarak iyi bir çevirmenin nitleliklerini aşağı yukarı sayması mümkündür. Birinci basamak hiç şüphesiz hadaf dil kaynak dile tam hakimiyettir. Burada dile hakimiyeti sadece sözkonusu dillerin gramerini bilme olarak anlarnam gerekir. Dilin kültürel bir olgu olduğunu ve kültürden bağımsız düşünülemeyeciğini biliyoruz. İkincisi çevirmen konuya vakıf olmalıdır. Bu da hem hedef hem de kaynak dil için gereklidir. Birinin eksikliği durumunda hayati önem taşıyan bazı kavramların ve terimierin anlaşılmamasına ve dolayısıyla yanlış aktarılmasına yol açar. Dryden'ın ifadesiyle söylersek, iyi bir çevirmen "yazarın üslubuna özgü nitelikleri saptamalı, daha sonra kendine dönnielidir. Kendi yeteneğini yazarın dehasına uydurmalı, yazarın düşüncelerini ya anı biçimde vermeli, ya da özü tahrip etmeden aktarmaya çalışmalıdır" (Boynukara 30). Çeviri bir sabır işidir ve çevirmen sabırlı olmalıdır. Bazen bir tek cümlenin, hatta kelimenin anlamını doğru aktarabilme duyarlılığı çevirmenin, önceden tahmin edemediği kadar uzun bir zamanını alabilir. İyi bir çevirmen böyle bir zorluk karşısında emin ve tatmin olmadığı bir biçimde çevirmekten kaçınmalıdır. Ticari amaçlı çevirilerde karşılaşılan dilsel özensizlikler, eksik çeviriler hatta uydurmalar sabırsız ve duayrsız davranmanın bir sonucudur. Çeviriyi Sınıflandırmabilir mi? Albert Neubert, çevirilebilirlik açısından metinleri dört bölüme ayırır. 1. Özellikle kaynak dile yönelik metinler (Vatandaşlık bilgisi, yöresel yaşamla ilgili bilgiler) 2. Öncelikle kaynak dile yönelik metinler (örneğin edebi metinler) 3. Hem kaynak dile hem çeviri diline yönelik metinler (özel amaçlı bilimsel ya da teknik uzmanlık metinleri) 4. Öncelikle ya da özellikle çeviri diline yönelik metinler (propaganda metinleri) (Akşit 26). Bunun yanında bir çoğumuzun, bir metni okurken olayca farkettiği ya da farkedebileceği kabaca üç ayrı metin tipinden de bahsedilebilir. Bunlar 1. İçerik ağırlıklıdır 2. Biçim ağırlıklıdır 3. Ses ağırlıklıdır. Değişik kurarncılar buna benzer farklı metin sınıflandırmaları yaparlar. Bana öyle geliyor ki, bütün bu sınıflandırmaları iki ana gruba indirgemek mümkündür. Estetik ve Fonksiyon. İsterseniz buna opak ve transparan metinler, kapalı ya da açık metinler, sanatsal ya da işlevsel metinler de diyebiliriz. Bunları konotatif ve denotatif metinler olarak adlandırmak da olasıdır. Günlük konuşmalarımızda "zor" metin olarak sözünü ettiğimiz metinler birinci sınıfta yer alırlar. Kolay metinler ise ikinci grupta yer atanlardır. Hemen hemen bütün çeviri faaliyetleri bu grup çerçevesinde değerlendirmek olasıdır. Estetik, opak,konotatif ya da kapalı metinlerden içeriksel ve sessel metinleri, büyük ölçüde yarar gözetmeyen, anlam aktarmaya dayalı olmayan,

5 Çeviri: Nasıl, Nereye Kadar hazzı ve güzellik öğesini öneeleyen metinleri kastediyoruz. Çeviride karşılaşılan en büyük sorun da bu metinlerde yaşanmaktadır. işlevsel, transparan, denotatif ya da açık metinlerden ise bilgi veren, enformatif metinleri kastediyoruz. Buna da kısaca içeriksel metinler de denilebilir. Her iki türden metinler bir tek çalışınaefa içjçe yer alabilir. Ancak böylesi durumlarda da iki temel alanla karşı karşıya olduğumuz açıktır. Çeviride Yöntem Sorunu Ya da Çeviri Kuramı Nasıl her yazarın kend,ine has bir üslubu varsa, her çevirmenin de kendine özgü bir üsiubu.vard-ır. Her çeviri bir bakıma belli bir oranda da olsa çevirmenin parmak izlerini taşır. Bu izierin en çok görüldüğü alan edebi eserlerin çevirirsidir. "Çevirmenin kendine özgü düşünsel konumu, bilgisi, okuma birikimi, kaynak dil ile çeviri dilini kullanabilme gücü, zihinsel çözümleme, yorumlama, çağrıştırma yetisi, belli bir yazarın yapıtını seçmekteki amacı, çeviride sorumluluk duygusu gibi bireysel özellikler, bu durumun başlıca etkenleridir. Çevirmenin kişiliğiyle ilgili bu özellikler yaptığı işe de ister istemez yansır (Akşit 93 ). Yöntem konusunda da benzer şeyler söylenebilir. Bu konuda kuramın, pratiğe çok fazla bir yararı olmadığı kanısındayım. Geliştirilen çeviri kuramlarını, metne nasıl yaktaşılacağı konusundaki yaygın kanaatierin bir toplamı olarak düşünmek yanlış olmaz. Bu kurarnların ayrıntısına girmeyeceğim. Bu tür çabaları hafıfıe almak ya da toptan işe yaramaz olarak ele alma niyet ve iddiasında değilim ancak kişisel olarak çevirmene de fazla katkı sağlamadığı düşüncesindeyim. Bu biraz da kompozisyon kurallarını öğrenmeye benzer. Kuralları bilmek iyi bir kompozisyon yazmanın garantisi değildir. Birçok eleştirmenin ortak kanısı ve çeşitli vesilelele dile getirildiği gibi en iyi yöntem birikim, yetenek, sabır ve yoğunlaşmadır. Kaldı ki bir metin en iyi nasıl çevrilebileceği sorusuna herkesin üzerinde anlaştığı ne bir teknik, ne de bir kurarn vardır. Bununla birlikte, bugüne değin yapılan uygulamaların da gösterdiği gibi çevirmenin metin karşısındaki tutumu iki biçimde olabilir: 1. Biçim/form eşdeğerliği Çevirmen metni çevirirken formda eşdeğerliği önceleyebilir. Özellikle estetik ağırlıklı metinlerde, örneğin şiirde ya da manzum tiyatro yapıtlarında, yazarın, okuyucuyu, bir takım sentaktik ve fonolajik yapıtarla etkilerneyi amaçladığı metinlerde form-eşdeğerliği, anlamdan özveride bulunarak geçekleştirilrbilir. Şiir çevirilerinde sıkça karşılaşılan böylesi durumlarda çevirmen tercihini anlamdan yana biçimdan yana kullanabilir. Eğer içerin aktarılmasını daha önemli buluyarsa formdan ödün verebilir ve sonuçta çeviri yazarın amaçladığından farklı formada okuyucuya ulaştırılmış olur. Doğrudan form eşdeğerliği gözetilerek yapılan bir çevirinin ise özgün metnin ne kadarını yansıttğı tartışılabilir. Bu bir çevirmenin karşılaşabileceği

6 380 1 Doç. Dr. Hasan BOYNUKARA en sıkıntılı alandır. Böyle bir durumda hedef ile kaynak dil arasında bir yakınlıktan bile sözetmek mümkün değildir. Aliterasyonları, söz sanatlarını ve bunun kaynak dilde hitap ettiği okuyucuyu düşünün üz. Doğal olarak. böyle bir çeviri yeniden kaynak dile çevrildiğinde, özgün biçiminden hem anlam, hem de form olarak çok farklı olacaktır. Hele de form kaygısıyla çevrilmiş bir metinden bir başka dile, yine form kaygısıyla çevrildiğini düşündüğümüzde, ki bu tür örneklere zaman zaman rastlıyoruz, hemen hemen bütünüyle ayrı bir metin çıkacaktır karşımıza. 2. Anlam eşdeğerliliği Çevirmen biçimi ikinci planda tutarak anlam-eşdeğerliğini önceleyebilir. Anlam eşdeğerliliği büyük ölçüde pragmatiktir. Önemli olan kaynak metindeki bilgileri anlaşılır bir tarzda aktarmaktır. Burada estetik ve ya da form ikinci plandadır. Kimi zaman bir paragraf birkaç kelimeyle, baen de birkaç kelime ya da cümle bir paragrafta çevrilebilir. "Demek istiyor" ifadesi çevirmen için önemli bir dayanak oluşturur. Eğer metnin muhatabı enforme edilmeyi bekliyorsa, ya da çevirmen eseri anlamı ve mesajı aktarrnayı çabasının birinci amacı olarak düşünüyorsa böyle bir yöntemi seçesi daha uygun olacaktır. Bilimsel metinler, çeşitli konulardaki raporlar bu türdendir. Benzer yöntem çok anlamlılığa açık metinler için de kullanılabilir. Metne Bir Bütün Olarak Yaklaşmak İster form, ister anlam eşdeğerliği benimsensin, metne bir bütün olarak yaklaşmak sağlıklı bir çeviri için oldukça önemlidir. Metnin bütünü algılanmadan ve kavranmadan yapılacak bir çeviri, gramer düzeyinde doğru olsa bile, ortaya okuyucuyu yanıltan ve kaynak metin yazarının gerçek niyetinin ve amacının gözden kaçmasına neden olan bir çeviri çıkacaktır. Dolayısıyla çevirmenin metnin türünü, dönemini, yazıldığı dönemin koşullarını ve nasıl bir seyirci kitlesini hedeflediğini bilmesi gerekir. Bu tür kaygıların özellikle estetik (sanat, edebiyat metinleri) yapıtlar için olmazsa olmaz olduğu söylenebilir. Çeviride Karşılaşılan Sorunlar Üslup incelemesinde metne yaklaşımda üç temel eğilim vardır. Üslup incelemesi için geçerli olan bu anlayışlar, dolaylı olarak çeviri için de geçerlidir. Dualistler: Dualistlere göre bir içerik farklı biçimlerde ifade edilebilir. Sözdiziminde değişiklikler yapılsa bile ortak sernantik temeli değişmez. Örneğin havanın yağınurlu oluşunu, bu sernantik ozu kaybetmeden farklı biçimlerde söyleyebiliriz. Bugün hava yağmurlu ve bugün yağmur yağıyor cümleleri sentaktik açıdan farklı olduğu halde sernantik öz aynıdır. Bu anlayış çevirinin yapılmasını da mümkün

7 Çeviri: Nasıl, Nereye Kadar 1381 kılmaktadır. Form değiştiğinde anlamsal öz değişmiyorsa çeviri yapılabilir. Monistler: Monistler göre biçim ve içerik, ya da form ve anlam birbirinden ayrılamaz. Form değiştiğinde kru;mılmaz olarak anlam da değişir. Yukarıdaki yağmur örneğinde hel' bir cümle hem sentaktik hem de sernantik açıdan birbirinden farklıdır. Aynı gerekçeyle sinonim/eşanlamlı kelime diye bir şey de yoktur. Bunu görmek içi eşanlamlı kelimelerin bir derecetendirilmesi yapıldığmda, ilk kelime ile sonuncusu arasmda ciddi farklar olduğu görülecektir. Dola;ısıyla bir metni bir başka dile aktarmak mümkün değildir. Çevrilen ı;:ıetir; yepyeni bir metindir. Pluralistler: Önceki iki görüşe alternatif olarak pluralistler dilin farklı işlevsel özelliklerinin olduğunu, bu temele dayalı olarak çevirinin üslup incelemesi ve çevirinin yapılabileceğini ileri sürer. Dil sadece görüşler ve düşünceler aktarmakla kalmaz, dilin göndersel (gazete haberleri), direktif ya da ikna edici (reklamlar), duygusal yada sosoyal (günlük konuşma) gibi işlevleri vardır. Dolayısıyla form değişmese de bir cümlenin birden fazla anlamı olabilir. Monistlerin form-anlam ayrılmazlığı, dualistterin içerikifade denkleminden daha farklı ve daha rahatlatıcı bir yöntem sunar (Leech 30). Çeviride karşılan sorunları biri çevirmen, diğeri metinsel olmak üzere iki gruba ayrılabilir. Dualist ya da pluralist bir anlayışı benimsernek tabii ki çevirinin önündeki sorunlan çözmez. Bu sadece işe başlamak için bir dayanak sağlar. Hemen bütün çevirmenlerin şikayet nedenleri estetik, opak, sanatsal metinlerde yoğunlaşır. Bunlara kutssal metinleri de katmak gerekir. Bu tür metinlerde kelimelerin ya da cümlelerin zaman zaman sözlük anlamlarının dışında kullanıldığını biliyoruz. Bir tek kelimenin ayna anda hem iltifat, hem uyarı hem de tehdit içerdiğine tanık oluruz. Edebi, fel~efı ve dini metinlerde çok anlamlılığa izin veren yapılara sıklıkla rastlamak mümkündür. Aynı metinle ilgili farklı çeviriterin ortaya çıkmasında çevirmenler arasındaki nitelik farklılığı etkin olmakla birlikte asıl sorun kelimenin/ifadenin doğasından kaynaklanmaktadır ve bunun kolay, formüle edilmiş bir çözümü de yoktur. İkinci önemli sorun kültürel denklik ya da dengesiziikten kaynaklanmaktadır. Kaynak metinden hedef dile çeviride tatminkar bir sonucun elde edilebilmesi için her iki dilin dayandığı kültürler arasında denkliklerin, en azından benzeriikierin olması gerekir. Aksi durumda ne çevirmenin çok iyi olması ne de metnin kolaylığı. bir çözüm sunar. Eskimoların yağışla ilgili onlarca kelime kullandıkları bilinmektedir. Hangi ustalık ve yetkinlikte olursa olsun bir Arap ya da Türk çevirmenin bunları bir takım parantezler ve dipnotlar kullanmadan aktarması olanaksızdır. Kaldı ki bu durumda bile tam biri anlam aktarınasından sözedilemez. Arapçadaki deve kelimesi de bu türden zorluklara sık sık örnek gösterilir. Belirli ülkelerde kökleşmiş ve yoğunlaşmış felsefe, psikoloji, psikanaliz, dilbilimi, sosyoloji, antropoloji

8 3821 Doç. Dr. Hasan BOYNUKARA gibi disiplerle ilgili çevirilerde, çevirmenlerin uygun karşılıklar bulamamaktan şikayetleri bu niteliktedir ve yerindedir. Kelimelerin zaman içinde uğradıkları değişiklikler bir başka sorunu oluşturmaktadır. Bu konuda Akşit Göktürk'ün verdiği bir örnek oldukça açıklayıcıdır. Hamlet'te, bir sahnede Hamlet için "He was fat and out of breath" ifadesi kullanılır. Fat kelimesi ilk bakışta akla yağlı ve şişman olmayı getirir. Oysa kelime Şekspir döneminde terli anlamındadır ve bu da duruma uygun düşmektedir. Günümüz çevirıneni biraz da haklı olarak "Hamlet şişman ve nefes nefesr~ydi" biçiminde çevirecektir. Oysa "terli ve nefes nefeseydi" olarak çevrilmesi gerekir. Kelimlerin zaman içindeki anlam değişmelerine Zafer bey ayrıntılı olarak değinecek. Ben ayrıntısına girmeyeceğim. Özellikle edebi metinlerde yazar bilerek ya da bilmeyerek yanlış bir cümle, ifade ya da kelime kullanmış olabilir. Bu durumda, hedef dile oldukça ileri düzeyde hakim olan çevirmen üç seçenekten birine başvurabilir. 1. Kaynak dildeki cümle ya da kelimenin yanlış olduğunu bilerek ve farkında olarak cümleyi hedef dile doğrusu yazılmış varsayarak çevirir. 2. Cümle ya da kelimenin yanlışlığını farkeder ama doğru yazıldığında nasıl bir anlamı ifade ediyor olacağını tahminden vazgeçer ve çevirmez. 3. Cümlenin, metnin bütünlüğü çerçevesinde, yanlış olduğunu ve bunun yazarın üslubunun ya da amacının bir parçası olduğunu belirtme ihtiyacı duyar. Bazen çeviri bir metin özgün metinden çok daha akıcı ve anlaşılabilir olabilir. Yaptırım gerektirmeyen ve aslından uzaklaşıldığıiıda büyük bir facianın doğmayacağı varsayılan metinlerde çevirmen çekicilik, beğeni ve haklı olarak anlaşılırlık uğruna böyle bir tasarrufta bulunabilir. Aynı tasarruf felsefi bir metinde ya da kutsal bir metinde kullanıldığında son derce olumsuz sonuçlar doğuracağını söylemeye bile gerek yok. Hangi metin olursa olsun, eğer yüzde yüz aslına sadık kalınarak çeviri yapılmaya kalkılırsa, amiyane ve yaygın tabirle metin çeviri kokacaktır. Çevirmenin bu zorluğu aşması iki biçimde olabilir; ya metnin doğası nedeniyle, çeviri kokmasına izin verecek ve aslına sadaık kalacaktır, ki bu tutmu onayiayan okuyucular vardır ya da akıcı, daha kolay okunur bir metin ortaya koymak için özgün metinden özveride bulunacaktır. Yazar bazen edebi ya da felsefi bir eserde yazar okuyucu üzerinde doğrudan dille oyuayarak bir etki yaratmayı amaçlamışsa, bunu herhangi bir dile aktarmak olanaksızdır. Çevirmenin yapacağı tek şey vardır; bu durumu okuyucuya iletmek ve metnin anlamını aktarmaya çalışmak. Bu durum kimi zaman öyle bir noktaya gelir ki, ortaya çıkan şey çeviri değil, metin ya da yazarı hakkında bazı açıkalamalar yapmaktan ibaret kalır. Bunun en güzel örneği Joyce'un Ulyses'dir. Lawrence, Woolf, Beckett çevirileri gibi bundan

9 Çeviri: Nasıl, Nereye Kadar pek farklı değildir. Bu türler aliterasyon, azonans, sernantik bağlantılar, anahtar imgeler, daha da önemlisi anlamın form içinde veriliş biçimi kaybolmaktadır. Sonuç Çeviri konusunda yazanlardan bir kısmı, çevirinin sağlıklı olabilmesi koşulunu "çevirilecek yapıtın yazıldığı dilin konuşulduğu ülkeyle ilgili çok sağlam ve ayrıntılı bilgiye sahip olunması gerektiğini ileri sürerler. Böyle bir iddiaya belirli bir noktaya kad~r hepimiz katılırız ama bunun gereğini tam anlamıyla yapmaya kalktığnm:z takdirde bu girişimi şanslı birkaç kişiye bırakmak gibi bir durumla karşı karşıya kalırırız. Çevirilecek metnin kapsadığı alanla ilgili daha sınırlı ve zaman alıcı bir bilgi edinme gerekli ve yeterli olabilir. Yaşamsal önem taşıyan bir metni çevirme konusunda çok daha dikkatli olunması tartışmasız olarak gereklidir. Milyonlarca insanın yaşamında bir değişiklik yapacak bir konu ele alınırken, bu bir tıp, bir mühendislik ya bir kutsal metin olabilir ileri düzeyde bir duyarlılık ve sorumluluk olmalıdır. (The Daily Telegraph - 20 December ı 997) Çevirinin iyi ya da kötü olması biraz da ondan ne beklediğimize bağlıdır. Tam çeviri diye bir şeyden söz etmenin çok zor olduğunu bilmek zorundayız. Kaynak dilde yazarın yaptığı yanlışlıkları nasıl hoş görüyorsak, iyi niyetli olması koşuluyla çevirmen hataları da hoş karşılanabilir. Kaynaklar 1. Leech, Geoffrey Neil, Style in Fiction, Longman, New York, ı98ı 2. Boynukara, Hasan, Modern Eleştiri Terimleri, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, ı 997 ' Göktürk, Akşit. Çeviri: Dillerin Dili Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 4. The Daily Telegraph - 20 December ı997