OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-I

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3123 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2032 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-I Yazar Prof.Dr. Mertol TULUM (Ünite 1-7) Editörler Prof.Dr. Mustafa KOÇ Doç.Dr. Mehmet Mahur TULUM ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2014 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Yrd.Doç.Dr. İrem Erdem Aydın Öğretim Tasarımcısı Yrd.Doç.Dr. Evrim Genç Kumtepe Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Osmanlı Türkçesine Giriş-I ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Kasım 2014

3 İçindekiler İçindekiler iii Önsöz... vi Osmanlı Türkçesi Alfabesi... 2 OSMANLI TÜRKÇESİ... 3 Halk Dili... 4 Edebiyat Dili... 5 YAZI VE YAZIM... 6 OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ... 6 Bitişen ve Bitişmeyen Harfler... 7 Harflerde Şekilce Benzerlikler... 8 Harflerin Bitişme Biçimleri... 8 El Yazısında Bitişmeyle İlgili Özel Durumlar... 9 Osmanlı Alfabesi İşaretlerinin Latin Alfabesindeki Karşılıkları Yardımcı İşaretler Türkçe nin Ünlü ve Ünsüz Seslerinin Yazılışları Ünlülerin Yazılışı Ünsüzlerin Yazılışı Osmanlı Alfabesi Üzerine Kısa Değerlendirme YAZI TÜRLERİ Özet Kendimizi Sınayalım Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri I: Ünlüler TÜRKÇE NİN ÜNLÜ SESLERİ Niteliklerine Göre Ünlüler Ünlülerde Nicelik ARAPÇA VE FARSÇA DAN ALINMA KELİMELERDE ÜNLÜLER Arapça nın Ünlüleri ve Yazılışları a Ünlüsü ve Yazılışı i Ünlüsü ve Yazılışı u Ünlüsü ve Yazılışı Farsça nın Ünlüleri ve Yazılışları a Ünlüsü ve Yazılışı i Ünlüsü ve Yazılışı u Ünlüsü ve Yazılışı Osmanlı Türkçesi nin Ünlüleri Üzerine Değerlendirme Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Alfabe İşaretlerinin Ses Değerleri II: Ünsüzler TÜRKÇE NİN ÜNSÜZ SESLER Niteliklerine Göre Ünsüzler ARAPÇA VE FARSÇA DAN ALINMA KELİMELERDE ÜNSÜZLER ÜNİTE 2. ÜNİTE 3. ÜNİTE

4 iv İçindekiler Arapça ya Özgü Ünsüzler ve Ses Değerleri Farsça ya Özgü Ünsüzler ve Ses Değerleri Osmanlı Türkçesi nin Ünsüzleri Üzerine Değerlendirme Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar ÜNİTE 5. ÜNİTE Çeviriyazı ÇEVİRİYAZI NEDİR? Dil, Sesler ve Yazı Dilde Değişim Karşısında Yazı Alfabe ile Ses Sisteminin İlişkisi Ses Sistemini Belirlemenin Kaynakları ÇEVİRİYAZI ALFABESİ KULLANACAĞIMIZ ÇEVİRİYAZI SİSTEMİ VE ALFABESİ Çeviriyazı Sistemimiz Çeviriyazı Alfabemiz ÇEŞİTLİ ÇEVİRİYAZI ALFABELERİ ÇEVİRİYAZIDA YAZIM KURALLARI VE NOKTALAMA Özet Kendimizi Sınayalım Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Yazım OSMANLI TÜRKÇESİ YAZIMININ BAŞLICA ÖZELLİKLERİ ARAPÇA VE FARSÇA KELİMELERİN YAZIMINDA YAPILAN DEĞİŞİKLİKLER TÜRKÇE KELİME KÖKLERİ VE EKLERİNDE ÜNLÜLER VE ÜNSÜZLERİN YAZILIŞI Ünlüler Tek Ünsüz Sesten İbaret Ekler Tek Ünlü Sesten İbaret Ekler Bir Ünsüzle Başlayan, Açık Tek Hece Yapısındaki Ekler Ünlüyle Başlayıp Ünlüyle Sonlanan İki ve Üç Heceli Ekler Ünsüzle Başlayıp Ünlüyle Sonlanan İki Heceli Ekler Ünlüyle Başlayıp Ünsüzle Sonlanan Tek Heceli Ekler Ünlüyle Başlayıp Ünsüzle Sonlanan İki Heceli Ekler Ünsüzle Başlayıp Ünsüzle Sonlanan Tek Heceli Ekler Ünsüzle Başlayıp Ünsüzle Sonlanan İki ve Üç Heceli Ekler Ünsüzler Genizsi n İki Türlü l İki Damak Ünsüzü İçin Kullanılan Harfler: غ ve ك Ek Ünsüzü C/Ç Ve D/T İçin Kullanılan İki Harf: ج ve د Yazımın Gelişme Sürecinde Görülen Değişmeler Özet Kendimizi Sınayalım

5 İçindekiler v Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Kelime I: Türkçe Kelimeler TÜRKÇE NİN HECELERİ Açık ve Kapalı Heceler Hecede Kurucu Ses TÜRKÇE DE HECELERİN SIRALANIŞ KURALI Eklemede Birleşmede Söz İçinde TÜRKÇE NİN KELİMELERİ Yapı Bakımından Öz Türkçe Kelime Kök Yapım Eki Çekim Eki Türkçe Kelimelerde Ünlülenme Düzeni Türkçe Kelimelerde Ünsüz Sistemi Osmanlı Türkçesi nde Uyumlar Üzerine Değerlendirme Özet Kendimizi Sınayalım Okuma Parçası Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar Kelime II: Alıntı Kelimeler ALINTI KELİMELER VE HECELERİ Düzensiz Hecelerin Türkçeleştirilmesi ARAPÇA KELİMELER Osmanlı Türkçesi nde Arapça Kelimeler Arapça Kelimelerin Seslendirilmesi Arapça Kelimelerde Hece Sonu Ünsüzleri Arapça Kelimelerde Ünsüz Benzeşmesi Düzensiz Hecelerde Ünlü Türemesi Arapça Kelimelerde Hece Yapısı ve Sayısı Arapça Kelimelerin Eklerle ve Birleştirme Yoluyla Uzatılması Arapça Kelimelerin Kalıpları FARSÇA KELİMELER Osmanlı Türkçesinde Farsça Kelimeler Farsça Kelimelerin Seslendirilmesi Farsça Kelimelerde Hece Yapısı ve Sayısı Farsça Kelimelerin Eklerle ve Birleştirme Yoluyla Uzatılması Özet Kendimizi Sınayalım Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Yararlanılan Kaynaklar ÜNİTE 7. ÜNİTE

6 vi Önsöz Önsöz Sevgili öğrenciler, Kurucusu oldukları Selçuklularla beraber geldikleri Anadolu coğrafyasını zaman içerisinde Balkanlar, Ortadoğu, Kafkasya ve Kuzey Afrika yı da katarak genişleten Oğuz Türkleri, buralarda büyük bir medeniyet inşa ettiler. Farklı din ve kültürlerin soluklandığı Anadolu ya bilhassa Moğol istilasının sürüklediği Türklerin esas itibarıyla Oğuzlardan teşekkülü ile bu yeni kurulan medeniyet, dilce Oğuzca üzerinde yükseldi. Anadolu öncesi yazılı mahsullerini çok sınırlı bulabildiğimiz Oğuz Türkçesi, yerleşik hayatın getirdiği gelişme imkânlarıyla, farklı muhitlerle etkileşime girmekle ve zengin dinî, edebî mirasa sahip Arap ve Fars kültürleriyle temasın tesirleriyle yeniden şekillendi. Şüphesiz bu şekillenme etkilenme derecelerine göre Oğuz Türkçesi nde farklı katmanlar oluşturdu. Türkçe nin diğer şiveleri arasında Oğuz Türkçesi ni konuşan Türkmenler, Selçuklu dan sonra Anadolu da kurdukları devlet ve beyliklerle sözlü kültürden yazılı kültüre geçişi ve Oğuz Türkçesi ni devlet diline yükseltmeyi başardılar. Bu başarı bilhassa ismini kurucu şahsiyetinden alan Osmanlı Devleti ne aittir. Derlemeleriyle Oğuz Türkçesi nin Orta Asya devresine dair bilgiler sunan Kaşgarlı Mahmud, Türkçe nin bu şivesini, ifadesindeki rahatlık ve kolaylıktan dolayı yeğni sıfatıyla tarif eder. Nitekim bu şivenin Anadolu daki en eski dil yadigârları arasında yerini alan Dede Korkut hikâyelerinde daha başlangıçta Oğuzca nın işlek, yüksek anlatım imkânlarına sahip olması ve söz dağarcığı bakımından zenginliği dikkat çeker. Artık ilim, din ve edebiyat dili olarak Oğuz Türkçesi sayısız eserlerle bu istikamette devam edecektir. İslamiyet in tesiriyle Oğuz Türkçesi, Türkçe nin diğer şubeleri gibi Arap alfabesiyle yazıldı. Arapça nın büsbütün ünsüz harfler üzerine geliştirdiği bu alfabe, ünlülerce zengin Oğuz Türkçesi nin Anadolu daki tarihî seyrinde Türkçe ye daha uygun kıvamı bulmak için birtakım tadilatlara uğradı. Oğuzlar Farsça nın Arap alfabesine kattığı ünsüzleri bünyelerine katmakla beraber, ünlüleri alfabede göstermek için bazı ünsüz harflere ünlü değerleri ilave ettiler. Diğer dillerin alfabelerinin o dillerin seslerini tam karşılayamadığı gerçeği, Arap alfabesi ve Oğuz Türkçesi için de geçerlidir. Arap alfabesini kullanan bütün dillerde anlam, ünlü sesleri gösteren ses işaretlerinin yetersizliği sebebiyle ancak bağlam üzerinden yürür. Oğuz Türkçesi nin Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesi metinleri ancak konteks merkeze alarak anlamlandırılabilir. Bu husus, Arap harfli Türkçe metinlere aşina olacakların ilmî cephelerini yüksek ve zihnî melekelerini diri tutmalarını zaruri kılar. Bütün dünya dillerinde olduğu gibi değişime açık konuşma dilinin aksine yazı dili tutucudur. Oğuz Türkçesi nde de konuşma dilindeki değişimler karşısında yazı dili bu değişime nispeten direnç göstermiştir. İmlâda kalıplaşma, Arapça ve Farsça kökenli kelimelerin orijinal şekillerinin muhafazası, Arap alfabesinin konuşma dilini göstermekteki yetersizliği bu saha çalışanları için ehemmiyetli meselelerdir. Sabit bir Oğuz Türkçesi nden bahsedilemez. Şehir, saray, okumuşlar, halk, dinî zümreler gibi farklı katmanlar Türkçe nin zümreleşmesine ve farklı seslendirilmesine meydan vermiştir. Müstakil ve uzun soluklu çalışmalarla aydınlatılabilecek bu hususlar manzumesi, yerli malzemenin dikkatli tetkikini ve Türkçe yi merkeze alan tarihî yabancı metinlerin tahlilini lüzumlu kılar. Oğuz Türkçesi nin Anadolu macerası iç ve dış yapısındaki değişikliklerle üç döneme ayrılır: Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesi, Türkiye Türkçesi. Bu kitabın konusu bu dönemlerden ikincisi olan Osmanlı Türkçesi dir. Ana malzemesi Türk Dili olan Osmanlı Türkçesi, Jean Deny nin çalışması hariç, bugüne kadarki çalışmalarda ağırlıklı olarak Arapça ve Farsça gramer konularının işlendiği bir alan olmuş ve ana gövdeyi teşkil eden Türkçe ne yazık ki ihmal edilmiştir.

7 Önsöz vii Mimarisi, musikisi, devlet yapısı, sayısız kıymetleri ile iftihar ettiğimiz bir devrenin dili, yazma ve matbu literatürüyle henüz yeteri kadar incelenmemiş, işlenmemiş, idrak edilmemiştir. İslami dönem Türk kültürüne ait din, edebiyat, tarih, bilim, insan ve toplum üzerine yapılacak bütün çalışmalar Osmanlı Türkçesi nden bağımsız vücut bulamaz. Elinizdeki bu kitap yalnızca bir ders kitabı değildir. Konuyu bir bütün olarak ele alan, yaygın olarak Osmanlıca diye bilinen dilin önce Türkçe olduğunu ve meseleye Türkçe den başlanması gerektiğini anlatan, bu yüzden de Osmanlı Türkçesi adlandırmasıyla Türkçe nin en uzun dil dönemine dair, Osmanlı Türkçesi alanının en yetkin âlimi Prof. Dr. Mertol Tulum tarafından kaleme alınmış akademik bir referans metnidir. Eser, tarihî Osmanlı Türkçesi metinlerinin doğru anlaşılması ve değerlendirilmesi için elden düşürülmemesi gereken bir kılavuzdur. Editörler Prof.Dr. Mustafa KOÇ Doç.Dr. Mehmet Mahur TULUM

8 OSMANLI TÜRKÇESİNE GİRİŞ-I 1Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Osmanlı Türkçesi nin Türkçe nin hangi tarihî dönemi olduğunu açıklayabilecek, Yazı ve yazım arasındaki ilişki ve farkı ayırt ederek, Osmanlı Türkçesi yazımıyla ilgili ön bilgileri sıralayabilecek, Osmanlı Türkçesi alfabesini, bu alfabenin harflerinin yazıdaki biçimlerini tanıyabilecek, Türkçe yalın kelimeleri yazabilecek ve okuyabileceksiniz. Anahtar Kavramlar Konuşma Dili Yazı Dili Şehirli Dili Halklılaştırma Dil Kalıbı Süslü Söz Yazım Ses Değeri İçindekiler Osmanlı Türkçesine Giriş-I Osmanlı Türkçesi Alfabesi OSMANLI TÜRKÇESİ YAZI VE YAZIM OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ YAZI TÜRLERİ

9 Osmanlı Türkçesi Alfabesi OSMANLI TÜRKÇESİ Osmanlı Türkçesi, Oğuz Türkleri nin Anadolu da geliştirdikleri yazı dilinin ayrıldığı üç dönemden ikincisi için kullanılmaktadır. Bu üç dönemi belirleyici yönler, dilin iç ve dış yapısında meydana gelen değişme ve gelişmelerdir. Oğuz boylarının konuşma diline dayanan ve Batı Türkçesi, Batı Oğuzcası, Türkiye Türkçesi gibi adlarla anılan bu yazı dilinin ilk dönemine Eski Osmanlıca, Eski Türkiye Türkçesi ve Eski Anadolu Türkçesi gibi adlar verilmiştir. Zaman bakımından bu dönem Anadolu Selçukluları ve beylikler çağı ile Osmanlı Devleti nin XV. yüzyılın ikinci yarısına kadar uzanan kuruluş dönemini içine alır. Osmanlı Türkçesi ise, bu dönemin ardından, özellikle İstanbul un fethiyle birlikte bu kentin yeni bir bilim, kültür ve uygarlık merkezi hâline gelmesiyle gelişmeye başlayan bir yazı dilidir. XVI-XIX. yüzyıllar boyunca günlük dilden oldukça farklı olarak iki seviyede gelişme gösterdiği görülen bu yazı dilinin en belirgin niteliği kelime dağarcığının zengin, dolayısıyla anlam ve kavram çeşitliliği bakımından anlatım gücünün gelişkin ve ergin olmasıdır. Gelişme süreci içinde iki ayrı seviyeye yöneldiği izlenen bu yazı dilinin ilk seviyesi, kimi yönleriyle konuşma dilinden oldukça farklıdır; ancak geniş bir okur-yazar kitlesi tarafından kolayca okunup anlaşılabilir bir nitelik taşır; daha çok faydayı öne alan, anlatım dilini araç olarak gören bir anlayışa dayanır. Bu yüzyılların pek çok yazarı eserlerinin kolay anlaşılmasını, dolayısıyla geniş kesimlere ulaşmasını amaçladıklarından bu seviyede bir dili kullanmayı yeğlemişlerdir. İkinci seviye sanat amaçlıdır. Daha da zengin bir kelime kadrosu yanında, özellikle ortak İslam kültüründen beslenen bilgi ve kültür unsurlarına geniş yer verir. Yüksek kültürlü bir toplum kesimine, açıkçası zamanın seçkinlerine hitap eder. Kendine özgü bir zevk ve güzellik anlayışını öne çıkaran bu dil sanat amacı güder. Dil bu seviyede artık araç olmaktan uzaklaşmış, amaç hâline gelmiştir. Amaç sanatkârca yazmak, hüner sergilemek, ustalık göstermektir. Konuları bakımından öğretici kimi eserlerde bile böyle bir dilin kullanılmış olması, bu amacı açıkça ortaya koyar. Dil bu seviyede daha çok nesir (düz yazı) türünde kullanılmıştır. Konuşma dilinden büyük ölçüde uzaklaşmış olan bu özel dil, Arapça ve Farsça'dan alınma çok sayıda kelime, dil kalıbı ve kural ile yapıca çok ayrı bir görüntü yansıtır. Özellikle alıntıların sesçe niteliklerinin korunması kaygısı bu dile tam bir karma dil özelliği kazandırmıştır. Böyle bir dil kullanmış olan kimi yazarların yaptığı açıklamalar, gerçekten de, bu seviyedeki Osmanlı Türkçesi nin üç ayaklı bir dil yapısı olarak görüldüğünün göstergesidir. Günlük dil: Sözlü anlatım dilidir. Bir dili konuşanların günlük ilişkilerinde anlaşmak ve iletişim kurmak amacıyla kullandıkları dil seviyesidir. Yazı dili: Yazılı anlatım dilidir. Konuşma diline göre daha kurallı, düzgün, özenli, söz dağarcığı ve anlatım kalıpları bakımından zengin bir nitelik taşır. Edebiyat dili de denir. Alıntı: Bir dilin başka dillerden aldığı kelime ve gramer biçimlerine denir.

10 4 Osmanlı Türkçesine Giriş-I Her dilde konuşma diliyle yazı dili arasında belli ölçülerde farklar bulunur; ancak sözünü ettiğimiz dilin, gününün konuşma diliyle ilişkisi, çok sayıda yazarın eserlerinde görüldüğü gibi, yalnızca dilin cümle yapısının büyük ölçüde korunmasından ibaret kalmıştır. Bir benzetmeyle söyleyecek olursak; iskelet korunmuş, ama beden dolgusu ve üzerine geçirilen süslü püslü giysiler onun kişiliğini örtmüş, doğal kılığını değiştirmiştir. Bu dili bütün özellikleriyle tanımaya girişmeden önce halk dili ve edebiyat dili terimleri üzerinde biraz daha durmak, bunların sınırlarını belirlemek açısından yararlı olacaktır. Halklılaştırma: Başka dillerden alınmış kelimelerdeki sesçe yabansı yanların bir dili konuşan halk tarafından kendi dilinin ses düzenine uygun hâle getirilmesidir. Halk Dili Halk dili terimiyle anlatılan, genel olarak günlük hayatta insanların iletişim kurmakta kullandıkları dil, yani konuşma dilidir. Buna sesli dil de denmektedir. Bir dilin gelişme tarihi içinde sesli dilin belirli bir zaman dilimindeki durumunu belirlemek kolay olmadığı gibi, gelişme basamaklarını izlemek de mümkün değildir. Bu yüzden dilin tarihî dönemleri bakımından bu terime yükleyebileceğimiz anlam, günlük konuşma dili değil de yazılı metinlerde niteliği belirlenebilen dil, demek ki bir bakıma yazıya geçirilmiş konuşma dili dir. Halk dili ortak anlaşma dilidir, bu yüzden herkesçe anlaşılır olmak zorundadır. Toplum içinde, eğitim seviyesi ve yeri ne olursa olsun, herkesin böyle bir dil kullanması hem olağan, hem gerekli, hem de kaçınılmazdır. Doğal olarak böyle bir dilin kelime dağarcığının ve anlatım olanaklarının çok da geniş olması beklenemez. Toplu yaşayışın gerekli kıldığı ilişkiler içinde kişiler arasında iletişim aracı olarak kullanılan halk dili, bu yüzden köküne daha bağlı, başka dillerin etkisine oldukça kapalı, hızlı değişime karşı ise dirençli ve korumacıdır. Halk dilinin kuşkusuz bir de edebiyatı vardır ve bu edebiyat kendi geleneğinden kopmadan yüz yıllarca geniş kesimlerin beğenip paylaştığı, titizlikle koruyup sürdürdüğü bir edebiyattır. Toplumların yeni kültür ve medeniyet çevreleriyle karşılaşmalarından doğan etkilerle ortaya çıkan değişimler kaçınılmaz olsa da, bu edebiyatın dilinin günlük konuşma diline göre çok da farklılaşmadığı bir gerçektir. Böyle bir dilde, değişen inanç, anlayış ve eğilimlerin ve bunların yön verdiği hayat tarzlarından doğan günlük ihtiyaçların zorlamasıyla alınmış olan kelimeler de halklılaştırılmıştır. Bununla birlikte, halk dilinin de, tıpkı yazı dili gibi, eğitim ve kültür alanlarındaki gelişmeye bağlı olarak sürekli bir gelişme, dolayısıyla da değişme göstermesi söz konusudur. Edebiyatı yalnızca belli toplum kesimlerinde yayılma ve gelişme göstermiş olsa da, Batı Türkçesi nin bütün dönemlerinde böyle bir dil, toplumu oluşturan bütün kesimler için gerekli ve geçerli olmuş, sultandan hiç okumamış köylüye kadar, belli seviye farklarını korumuş olarak, toplumda hem sesli dil olarak kullanılmış, hem de yazı dili olarak sürekli kullanımda kalmıştır. Batı Türkçesi nin ilk döneminde, özellikle beylikler çağında üretilmiş olan çok sayıda telif ve tercüme eserin dili bu halk Türkçesi olduğu gibi, Osmanlı Türkçesi döneminde de bu dille pek çok eser kaleme alınmıştır. Medrese eğitiminin yaygınlaşması, doğal olarak okur-yazar oranının artması sonucunu doğurmuş, buna bağlı olarak Arapça ve Farsça öğrenenlerin sayısı hızla çoğalmıştır. Bu arada Fars edebiyatına karşı geniş bir ilgi uyanmış, bu ilgi aruzla yazılmış birçok manzum eserin Türkçe ye aynı ölçü kullanılarak manzum çevirilerinin yapılması yolunu açmıştır. Öte yandan medrese eğitimi görmüş olanların edebiyat sanatı bilgileri de edinerek aruzla ve özellikle Fars edebiyatını örnek tutarak şiir yazma hevesi giderek artmış, bu arada edebiyata duyulan ilgi ve şaire verilen destek de bu hevesleri beslemiştir. İşte bütün bu sebeplerle yazı diline çoğalan ölçüde kelime girmeye başlamıştır. Türkiye Türkçesi nin ilk dönemi içinde başlayan bu gelişmenin XV. yüzyılın ortalarına kadar oldukça yavaş yol aldığı görülür. Özellikle beylikler döneminde ve Osmanlı Beyliği nin kuruluş çağında yapılan geniş çeviri çalışmalarının hazırladığı bu gelişme, beylerden büyük destek görmüş,

11 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 5 ancak bu dönemin beyleri halk dilinin sınırlarını aşan böyle bir dile ve bu dille kurulmaya çalışılan bir edebiyat akımına uzak ve yabancı kalmışlardır. XV. yüzyılın ikinci yarısından başlayarak özellikle büyük medreselerin bulunduğu, bu yüzden de birer bilim ve kültür merkezi olma yolundaki İstanbul, Bursa ve Edirne gibi şehirlerde söz konusu gelişme daha hızlı seyretmiştir. İşte bu hızlı gelişmenin etkisiyle giderek farklılaşan halk dili Osmanlı Türkçesi döneminde, şehirli dili denebilecek bir okumuş kesim dili niteliği kazanmış, özellikle İstanbul da eğitimli, aydın kimselerin konuştukları bu dil İstanbul Türkçesi adını almıştır. Geniş bir okumuş kesimin konuşma dili olan bu gelişmiş ve zengin dil, aynı zamanda yazı dili olarak da, özellikle edebiyatın nesir türünde yaygın olarak kullanılmıştır. Başlıca özelliği yabancı dil kalıplarına oldukça az yer vermek olan bu dilin daha çok geniş kitlelere ulaşmayı amaçlayan öğretici ve eğitici eserlerde kullanılmış olduğu görülür. Edebiyat Dili Edebiyat dili, daha çok yazı dili anlamında kullanılır. Bununla birlikte bu terim, dar anlamda Osmanlı Türkçesi döneminde toplumun yalnızca belli kesimlerine hitap eden, şiirde ve nesirde sanat dili olarak gelişmiş bir dil seviyesi için de kullanılmaktadır. Bu dilin sokak (konuşma) diliyle neredeyse hiçbir ilgisi bulunmadığı gibi, yukarıda tanıttığımız şehirli diliyle de pek yakınlığı bulunmamaktadır. Bu dili belirleyen ana nitelik, kullandığı söz malzemesinin büyük ölçüde alıntı olmasıdır. Bu alıntı malzeme içinde ilk sırada sayısı belirsiz denilecek ölçüde kelime yer alır, ikinci sırada kimi dil kalıpları ile ortak bir kültür coğrafyasının paylaşılan ve ortaklaşa kullanılan aktarma kültür unsurları bulunur. Öte yandan nesirde ve nazımda alıntı kelimelerin ait oldukları dildeki ses ve yapı özelliklerinin korunmasına büyük özen gösterilmiştir. Eskilerin fesahat dedikleri kullanım özelliğinin dayanaklarından biri sayılan bu tutum, giderek okumuşların konuşma diline de belli ölçüde yansımış, bu yansıma şehirli diline de bulaşarak Türkiye Türkçesi ne yeni bir ünlü değeri girmesine yol açmıştır. Bu dille yazanların anlayışı Sanat sanat içindir. anlayışıdır; bu yüzden dil, artık yalnızca bilginin, düşüncenin ve heyecanın aktarılma aracı değil, aynı zamanda hüner, beceri ve ustalık aracıdır; sonuç olarak, kendisi doğrudan bir amaç hâline gelmiştir. Özellikle XVI.-XIX. yüzyıllarda birçok yazar tarafından kullanılmış olan bu üst seviyeli dil, şüphesiz belli estetik kaygılara ve sanat anlayışı ölçülerine dayanmaktadır. Bu anlayışın temsilcilerinden biri olan XVI. yüzyıl yazarı Âlî ye göre söz, yani dil, güzel bir bakire kız gibidir. Sözün endamı, güzel bir kızın endamı gibi pürüzsüz, düzgün, ölçülü biçili olmalıdır. Bu, güzelliğin ilk şartı ve ayrılmazıdır. Ayrıca bu şarta ek olarak, tıpkı zarif ve işveli bir kızın duruş ve davranışlarındaki incelik gibi, sözün anlam ve anlatım bakımından ince, yani edalı olması da gerekir. Daha da önemsenen bir başka şart ise, bir söz güzelinin olanca güzellik malzemesiyle, yani söz ve anlam sanatlarıyla süslenerek daha da güzel bir görünüme sokulmasıdır. Buna göre güzel söz; açık, anlaşılır, yerinde olmakla birlikte etkileyici olan süslü sözdür. Bir şairin, bir nesir yazarının asıl amacı da sözü en süslü görünüme sokmaktır. Batı Türkçesi nin Osmanlı Türkçesi dönemini öğrenmeye çalışırken, dilin yukarıda kısaca özetlenen seviyelerindeki kullanımıyla ilgili bütün yapı ve kullanım özelliklerini göz önünde bulundurmak gerekir. Amaç bu dönemde yazılmış eserleri okuyup anlayabilmek, kendi insanımızın geçmiş zamanlardaki yaşamı, etkinlikleri, üretimleri, yaratıcılıkları hakkında ilk elden bilgi edinebilmek, onların yazı aracılığıyla aktarmış oldukları çok yönlü tarih bilgilerine, kültürel ve estetik değerlere ulaşabilmektir. Bir eski metin söyleyeceğini söyleyip susmuş, artık konuşmayan bir konuşmacıya benzer. Onu okurken sorularımıza sesli karşılık alamayız. Yapacağımız şey; ne demek, neleri anlatmak istediğini yazıya geçirilmiş olandan anlamaya çalışmak, sonuç olarak da yazı Dil kalıbı: Dilde birden çok kelimenin öbekleşmesi ile oluşmuş belli özelliklerle tanımlanan yapılardır. Fesahat: Sözün/bir kelimenin sesçe nitelikleri özenle gözetilip korunarak; akıcı, pürüzsüz, açık, anlaşılır biçimde söylenmesi ve kullanılmasıdır. Ünlü değeri: Bir ünlüyü diğer ünlülerden ayıran ve ses yolunda oluşması sırasında beliren nitelik ve nicelik özelliğidir. Süslü söz: Eskiler söze etkileyicilik kazandıran süslülük niteliğini belîğ diye adlandırmışlardır.

12 6 Osmanlı Türkçesine Giriş-I aracılığıyla onu anlayabilmek, onunla anlaşabilmektir. Ama bu, uzunca bir yolda gerçekleştirilecek çalışma, gösterilecek çaba ve esirgenmemesi gereken sürekli bir ilgi ile başarılabilecek bir iştir. Doğu Türkçesi: XIII. yüzyıldan sonra ortaya çıkan yazı dillerinden biri. XV. yüzyıldan sonra Çağatayca adıyla anılmıştır. YAZI VE YAZIM Yazı, bilgiyi, duygu ve düşünceyi aktarmakta kullanılan bir araç, bir işaretler sistemidir. Bu işaretler konuşma dilinin zengin ses çeşitlerini yansıtmadığı gibi, vurgu ve tonlama gibi özel yanlarını da göstermez. Öte yandan yazı belli bir alfabenin işaretleri ile dilin ortalama seslerini karşılarken, bu seslerin zaman içinde geçirdiği değişikliklerle birlikte kendisi de değişebilen bir nitelik taşımaz. Tek şekilliliğe eğilimli ve bu eğilimlerin gelenekleştiği ölçüde onlara bağımlıdır. Bununla birlikte, Osmanlı Türkçesi döneminde görüldüğü gibi, yeni eğilim ve arayışların ortaya çıkmasıyla bu bağımlılığın gevşediği, ortaya çıkan gelişmelerin önceleri az, ama giderek çoğalan sayıda yazıya yansıtıldığı da görülür. Yazım ise, yazı aracılığıyla gerçekleştirilen bir uygulamadır. Bir dilin ses örgülerinden oluşan türlü birimlerini alfabe işaretleriyle yazıya dökmektir. Bu uygulama kimi zaman önceden belirlenmiş ve kabul edilmiş kurallara göre yapılır, kimi zaman ise bir geleneğe bağlı bulunur ve kullanım süreci içinde meydana gelen değişikliklerle birlikte şekillenir. Batı Türkçesi nde çok sayıda metinle gelişmesi izlenebilen yazılış (imlâ) ikinci durum için iyi bir örnek oluşturur. Arap asıllı alfabenin Türkçe ye uygulanmasında ilk dönemde görülen yazılış biçimleri daha çok ünsüz seslerle ünlü uzunluklarının gösterilmesine dayanan Arapça nın yazılış düzenine uydurulmuştur. Ancak sonraki süreçte Türkçe nin ünlülerinin birtakım harf işaretleriyle gösterilmesi yaygınlaşmış; tam olarak uygulanmamış olsa bile, büyük ölçüde belli kurallar ortaya çıkmıştır. Arap alfabesini kullanan, ama Uygur yazısı geleneğine bağlı Doğu Türkçesi yazımıyla karşılaştırıldığında, Batı Türkçesi yazımının Orta Asya geleneğine bağlı olmayan, kendi başına bir gelişme yolu izlediği görülür. Eski Osmanlıca nın en eski metinlerinde Uygur yazı geleneğine bağlı örneklerle karşılaşılırsa da, bunlar yaygınlık kazanamamıştır. Doğu Türkçesi yazımının Uygur yazı geleneğinden gelen en önemli yanı, kök sesleriyle bütün yapım ve çekim eklerinde ünlülerin harf işaretleriyle gösterilmesidir. OSMANLI TÜRKÇESİ ALFABESİ Osmanlı Türkçesi alfabesi Arap alfabesine dayanır. 28 harften oluşan Arap alfabesine Farslar kendi dillerindeki farklı üç ses için küçük değişikliklerle 3 işaret eklemişler ve harf sayısını 31 e çıkarmışlardır. Farsça nın bu sesleri Türkçe de de bulunduğu için, bu 31 harflik alfabe Türkler tarafından da aynen alınıp benimsenmiştir. Bu alfabenin harfleri Türkçe deki adlarıyla şunlardır: sin, س je, ژ ze, ز rı, ر zel, ذ dal, د hı, خ ha, ح çim, چ cim, ج se, ث te, ت pe, پ be, ب elif, ا و nun, ن mim, م lam, ل kef, ك kaf, ق fe, ف gayın, غ ayın, ع zı, ظ tı, ط dad, ض sad, ص şın, ش vav, ه he, ى ye. Bu harflere ل lam ile ا elif in birleştirilmiş biçimi olan ال (lamelif ) i de katmak gerekir. Kelimede hece olarak lâ okunan bu birleşik harf yazıda yalın bir harfmiş gibi değerlendirilir. Harflerin bu biçimleri yazıda büyük ölçüde değişikliğe uğrar. Yukarıdaki biçimler yalnızca birtakım harflerden sonra kelimede son ses olmaları durumunda korunur. Yazılış özelliklerine göre de harfler iki öbekte toplanmıştır.

13 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 7 Şekil 1.1 Osmanlı Türkçesi Alfabesi Bitişen ve Bitişmeyen Harfler Arap yazısının en önemli özelliği sağdan sola doğru yazılmasıdır. Harfler yazıda sağdan sola doğru dizilirken kimi harfler kendisinden sonraki harfle bitişmez, yalın durumunu korur. Kimi harfler ise önden ve sondan bitişir ve bunların yalın biçimi değişir; başta, ortada ve sondaki yazılış biçimleri küçük farklarla da olsa birbirinden ayrılır. Bu özellikleri yüzünden alfabe harfleri bitişmeyen harfler ve bitişen harfler olmak üzere iki bölük oluşturur. Yazı öğrenirken her şeyden önce hangi harflerin bitişen, hangi harflerin bitişmeyen harfler olduklarını bilmek gerekir: a. Bitişmeyen harfler. Bunlar yazıda yalnızca kendilerinden önce gelen diğer harflerle bitişir; içinde kendileri de yer almak üzere, sonra gelen harflerle ise bitişmez: he. ه vav, و je, ژ ze, ز rı, ر zel, ذ dal, د elif, ا Sonuncu harf ancak bir ünlü yerine kullanıldığı yerlerde bitişmez. Buna eski gramerlerde hâ-i resmiye (= şekilce he) denir. b. Bitişen harfler. Hem kendileriyle, hem kendilerinden önce ve sonra gelen öteki bütün harflerle bitişirler. Bu duruma göre, biçimleri özellikle başta ve ortada değişikliğe uğrayan harfler bunlardır. Bunlar, önceki harf bitişmeyen harfse baştaki şekliyle, bitişen harfse ortadaki şekliyle yazılır; sonda yer aldıklarında ise yalın biçimlerine kavuşur: tı, ط dad, ض sad, ص şın, ش sin, س hı, خ ha, ح çim, چ cim, ج se, ث te, ت pe, پ be, ب ye. ى he, ه nun, ن mim, م lam, ل kef, ك kaf, ق fe, ف, gayın غ ayın, ع zı, ظ Aşağıda bitişmeyen harflerden sonra bitişen harflerin değişmeyen biçimlerinin alfabedeki sırasına göre ilk üçü yazılarak yazma örneği olmak üzere verilmiştir. Sağdan sola doğru yazmak gerektiğini unutmadan kalan bitişen harfleri ekleyerek siz de bu harflerle ilgili yazı. وت رپ اب yapınız: çalışması Bitişmeyen harfler: Eski gramerlerde bunlara münfasıl harfler denmiştir. Bitişen harfler: Eski gramerlerde bunlar da müttesıl harfler diye adlandırılmıştır. Ünlü: Seslerin oluştuğu ses yolunun tamamen açık bulunduğu durumda alt çenenin, dilin ve dudakların hareketleriyle ağız boşluğunda şekillenen seslerdir. 1

14 8 Osmanlı Türkçesine Giriş-I Harflerde Şekilce Benzerlikler Bu alfabenin harfleri şekilce benzerlikleri bakımından da öbekleşirler. Bir öbek içinde yer alan harfleri diğerlerinden ayıran, üstlerine ve altlarına konulan bir, iki ya da üç noktadır. Aslında harflerin alfabedeki sırası da benzerlerin art arda gelmesiyle şekillenmiştir. Bu öbekler şunlardır: se. ث te, ت pe, پ be, ب ye harfleri de aşağıdaki tabloda (bak. Tablo 1.1) göreceğimiz gibi, başta ve ى nun ve ن ortadaki yazılış şekliyle bu öbekte yer alan diğer harflere benzer, dolayısıyla bu benzerlik yönüyle bu ikisini de bu öbek içine katmak doğru olur. hı; خ ha, ح çim, چ cim, ج zel; ذ dal, د je; ژ ze, ز rı, ر şın; ش sin, س dad; ض sad, ص zı; ظ tı, ط gayın; غ ayın, ع kaf. ق fe, ف Harflerin Bitişme Biçimleri Alfabe konusundaki bu tanıtıcı ilk bilgilerden sonra, yalnızca kendilerinden önce gelen öteki harflerle bitişen harflerin ortak bitişme biçimleri ile hem kendileri, hem de kendilerinden önce ve sonra gelen öteki bütün harflerle bitişenlerin ise biçimce uğradıkları değişiklikleri bilmek, bu alfabeyle yazı yazabilmek ya da yazılmış bir yazıda harfleri tanıyabilmek açısından çok önemlidir. Aşağıdaki tabloda yalnız bitişen harfler yer almaktadır. İlk sırada harflerin alfabedeki yalın biçimleri, ikinci sırada önden ve sondan bitişen harflerin başta, ortada ve sondaki biçimleri, üçüncü sırada ise bunların birbirine ulanmış biçimleri verilmiştir. Tablo 1.1 Bitişen Harflerin Yalın, Başta, Ortada, Sonda ve Birbirine Ulanmış Biçimleri Yalın biçimler Sonda Ortada Başta Ulanmış biçimler ببب ب ب ب be ب پپپ پ پ پ pe پ te ت ت ت ت تتت se ث ث ث ث ثثث cim ج ج ج ج ججج çim چ چ چ چ چچچ ha ح ح ح ح ححح hı خ خ خ خ خخخ sin س س س س سسس şın ش ش ش ش ششش sad ص ص ص ص صصص dad ض ض ض ض ضضض

15 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 9 tı ط ط ط ط ططط zı ظ ظ ظ ظ ظظظ ayın ع ع ع ع ععع gayın غ غ غ غ غغغ fe ف ف ف ف ففف kaf ق ق ق ق ققق kef ك ك ك ك ككك lam ل ل ل ل للل mim م م م م ممم nun ن ن ن ن ننن he ه ه ه ه ههه ye ى ى ي ي يىي Bitişmeyen harflere gelince, daha önce de belirttiğimiz gibi, bunlar önceki harfe bitişir, ancak sonraki harfle bitişmez. Bunların bitişme biçimleri ortaktır. Aşağıda görüldüğü gibi, bitiştirme küçük bir ekleme çizgiyle sağlanır: elif ا dal د zel ذ rı ر ze ز je ژ vav و he ه ا د ذ ر ز ژ و ه Tablo 1.2 Bitişmeyen Harflerin Yalın, Ortada ve Sondaki Biçimleri Başta, ortada ve sondaki biçimler, kendileriyle birleşmelerinde olduğu gibi, başka bitişen harflerle birleşmelerinde de olağan olarak bu değişik şekilleri korurlar. Aşağıdaki örneklerde bulunan noktasız harflere nokta koyarak, noktalı olanların noktalarını değiştirerek on örnek yazınız: فقط غيب جيص تبز برت 2 El Yazısında Bitişmeyle İlgili Özel Durumlar Birçok yazı türünden günlük hayatta kullanımı en yaygın olan yazı rık a denilen yazıydı. Bu yazının harfleri çabuk yazmaya elverişli bir duruma getirilmiş; diş denilen çıkıntıları kaldırılmış, kimi harflerdeki iki nokta çizgiye, üç nokta da küçük bir ters v ye (ˆ) çevrilmiş, nun ve kaf ın noktaları ise sonlarına eklenen birer çizgiciğe dönüştürülmüştür. Bu arada bitişmeyen harfler bile bitişik yazılır biçimler kazanmıştır. Bunlar istenirse hattat deni-

16 10 Osmanlı Türkçesine Giriş-I len yazı ustalarından öğrenilebilir. Ancak el yazısıyla yazılmış bir metni okuyabilmek için bilinmesi gereken, özel biçimlerden çok, kimi harflerin bitişmelerindeki ortak biçimlerdir. Bunlardan başlıcaları şunlardır: a. ب be ve ona benzeyen harfler, م mim ile yukarıdan bir yuvarlak çizgicikle bitiştirilir ve mim harfinin baştaki biçimi (م) yuvarlaklığını kaybederek düzleşir: gibi. يم نم ثم تم بم ; يم نم ثم تم بم b. ج cim ve gövdesi ona benzeyenler ب be ve benzerleriyle bitişirken yukarıdan yapılan bitiştirmede bu harfler için ucu aşağıya bakan bir çizgicik kullanılır: gibi. يخ يح يج ; نخ نح نج ; تخ تح تج ; بخ بح بج Bununla birlikte el yazısında harfi gösteren bu çizgiciği birleştiren uzantı yuvarlak bir biçim kazandığı gibi, cim ve benzeri harflerin biçimleri de yuvarlaklık kazanır. c. ب be ve benzerleri ile ن nun, ى ye nin sondaki biçimiyle, birleşme noktasında ucu içe doğru kıvrılan düz bir çizgicikle birleştirilir: يى نى تي بى gibi. dolayı- ye sonda bulunduğunda diğer harflerle bitişme noktası da yukarıdandır, ى sıyla bu harflerin baştaki biçimleri üstte kalır: لى فى gibi. ç. ج cim ve benzerleriyle ه he harfi, م mim ile, gövdeleri yukarıda kalmak üzere bir çizgicikle bitiştirilir: gibi. هم خم حم جم Bununla birlikte, el yazısında çoklukla ج cim ve benzerlerinin açık olan ağız kısımları kapanır, م mim ise düz bir çizgiciğe dönüşür. d. س sin, ش şın, ص sad, ض dad, ط tı, ظ zı, ع ayın, غ gayın, ف fe, ق kaf harfleri م mim ile baştaki biçimleri yukarda kalmak üzere, yuvarlak bir çizgicikle bitişir: gibi. سم e. م mim harfi, ج cim ve benzerleriyle, düz bir çizgicikle bitiştirilir; ancak baştaki içi boş biçim değişikliğe uğrayarak kapalı bir görünüm kazanır: gibi. مخ مح مج Kendisiyle bitiştiğinde ise bu çizgicik yuvarlaklaşır: gibi. مم ج lam harfi bitişmede yukarıdan aşağı çekilen düz bir çizgi biçimindedir; ancak ل f. cim ve benzerleri ile م mim, ه he, ى ye ile birleşirken birleşme noktası bu harflerin üstündedir: gibi. له لم ; لخ لح لج ; لخ لح لج Kendisinden sonra yine yukarıdan birleşen bir harf geldiğinde, onunla da üstten birleştiği için, harfler arasında üst üste bir yığılma meydana gelir: gibi. lam+mim+ha لمح g. ب be ve benzerlerinden ikisi ر rı, ز ze, ژ je ile sonda bulunan ن nun harfinden önce birlikte geldiğinde, bitişme özel bir biçim kazanır: gibi. se+be+nun ثنب be+te+nun بنت be+te+ze بتز be+be+re برب h. ب be ve benzerlerinin sonda yer alan ى ye den önce ortadaki yazılışını, yuvarlakça bitiştirme çizgisi ile ى ye harfinin başlangıç noktasında oluşan diş biçimlendirir: gibi. ىي نى تى بى 3 Aşağıda el yazısında bitişme ile ilgili özel durumları gösteren örnekler verilmiştir. Dikkatlice inceleyiniz. ا راباجى ياپى ىي قالايلى ا يريلما اومچا اودونجى دالغين صاقين قانجه درهم محرر تميز محمود اوكوتمك ميراث ياغاجغنى

17 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 11 Osmanlı Alfabesi İşaretlerinin Latin Alfabesindeki Karşılıkları Harfler seslerin işaretleri olduğu için her harf bir ses değerini karşılar. Bu değer bir sesin ses yolunda kazandığı niteliktir. Demek ki bir alfabedeki her işaret ayrı nitelikteki bir ses içindir. Osmanlı alfabesi de böyledir. Aşağıda yalnızca Türkçe nin sesleri bakımından değerlendirilmiş olarak her harfin bugünkü Latin asıllı alfabemizin hangi harfine karşılık düştüğü gösterilecektir. Arapça nın sesleri için kullanılan harflerin ses değerleri ile bunların Türkçe deki söyleniş değerleri ise sonraki ünitede işlenecektir. 1. ا elif: a. Kelime başında e harfini karşılar. Hareke denilen yardımcı işaretler kullanıldığında başta ı, i, o, ö, u, ü ünlüleri için de kullanılmıştır. Ancak bu durumda kendisi harekelerin konuldukları yeri göstermek için kullanılmış bir dik çizgiden başka bir şey değildir, demek ki bir ses değeri taşımaz. b. Bir ünsüz ses işaretinden sonra hecenin kurucu ünlüsü yerindeki a sesinin karşılığıdır. و vav ve ى ye önündeki özel durumu ünlüler incelenirken ele alınacaktır. 2. ب be = b 3. پ pe = p : Bu harf Türkçe ve Farsça daki ortak sesin işaretidir. Arap alfabesine sonradan eklenmiştir. 4. ت te = t 5. ث se : Peltek se diye anılan bu ses yalnız Arapça kelimelerde bulunur. 6. ج cim = c 7. چ çim = ç 8. ح ha : Yalnız Arapça kelimelerde bulunur. 9. خ hı : Türkçe kelimelerde, bugünkü konuşma dilimizde bulunmayan, ancak Anadolu ağızlarında duyulan bir sesin işareti olarak kullanılmıştır. Bu harf kalın sıradaki kelimelerimizdeki tonsuz art damak ünsüzünün (bakmak taki k lar gibi) süreklileşmesinden doğmuş bir sestir. Özel değer gösteren bir sesin işareti olarak Arapça da ve az sayıdaki Farsça kelimede de yer alır. 10. د dal = d 11. ذ zel : Peltek ze diye adlandırılmıştır. Arapça ya özgü bir sesin işaretidir. Bununla birlikte XIV.-XV. yüzyıl metinlerinde kimi Farsça kelimelerde de geçer. 12. ر rı = r 13. ز ze = z 14. ژ je = j : Bugünkü Türk alfabesinde yer alan bu harf, Türkçe nin kökten gelen bir sesine karşılık değildir. Batı dillerinden alınma kelimelerdeki belli bir sesin işaretidir. Bu ses Farsça da da bulunduğundan Fars alfabesi yoluyla Osmanlı alfabesine de girmiştir. 15. س sin = s 16. ش şın = ş 17. ص sad = s : Arapça ya özgü bir sesin işaretidir. Türkçe nin kalın sıradan kelimelerinde س sin yerine kullanılmıştır. 18. ض dad : Arapça ya özgü bir sestir; dolayısıyla yalnızca Arapça dan alınma kelimelerde geçer. 19. ط tı = t : Arapça ya özgü bir sesin işaretidir. Birkaç Farsça kelimede de karşılaşılır. Türkçe nin kalın sıradan kelimelerinde ت te ve د dal yerine de kulanılmıştır. Daha çok kelime başında görülen bu kullanım sesin tonlu ve tonsuz okunması konusunda farklı değerlendirmelere yol açmıştır. 20. ظ zı = z : Arapça ya özgü bir sesin işaretidir. Kalın sıradaki birkaç Türkçe kelimede Ses yolu: Gırtlağın ortasında bulunan ses dudaklarından başlayıp dudaklara ve burun deliklerine uzanan yoldur. Hareke: Arapça da kısa ünlüleri göstermek üzere kullanılan yardımcı işaretlere verilen addır. Tonlu: Bir ünsüz sesin rengini belirleyen gürültünün gırtlaktan gelen havayla birlikte oluşan niteliğine denir. Tonsuz: Bir ünsüz sesin yalnızca gürültü olarak duyulma özelliğine denir.

18 12 Osmanlı Türkçesine Giriş-I Genizsi n: Bugün olağan n sesine dönmüş olan bir geniz sesi. Ağızlarda yaşamaktadır kullanılmıştır. ze yerine ز ayın: Arapça ya özgü ünsüz bir sesin işaretidir, demek ki yalnız Arapça asıllı ع 21. kelimelerde karşılaşılır. ünsüzü- gayın = g, ğ : Türkçe nin kalın sıradan kelimelerindeki tonlu art damak غ 22. nü karşılar. Bugünkü alfabemizde, biri süreklileşen (yumuşayan) değerini karşılayan iki ayrı işareti bulunmaktadır. fe = f ف 23. kelimelerin- kaf = k : Üç dilde ortak bir sesin işaretidir. Türkçe nin kalın sıradan ق 24. deki tonsuz art damak sesine karşılıktır. kef = k, g, ğ, n : Türkçe nin tonlu ve tonsuz iki ön damak sesi ve tonlu olanının ك 25. süreklileşmiş değeriyle yine bir damak sesi olan ve genizsi özelliğiyle ayrılan bir sesi karşılamaktadır. Farslar g yi k den ayırmak için bu harfi keşide denilen çizgisini ikileyerek yazmışlardır: گ گ. Bu iki çizgili biçime kimi ilk dönem Türkçe metinlerinde de yer verilmiştir. Öte yandan Türkçe'nin genizsi n sesini ayırt etmek için de, kimi metinlerde üstüne üç nokta ڭ ک konulmuş bir ayrı biçim kullanılmıştır. lam = l ل 26. mim = m م 27. nun = n ن 28. vav = v : Bu harf Türkçe kelimelerde aynı zamanda dört ayrı ünlü sesimiz için و 29. kullanılmıştır. Aşağıda ünlüler konusu işlenirken ele alınacaktır. he = h ه 30. kullanıl- ye = y : Bu harf de Türkçe kelimelerde aynı zamanda iki ünlü ses için ى 31. mıştır. Biraz sonra görülecektir. Bugünkü alfabemizdeki karşılıklarına göre Türkçe nin ünsüz seslerini karşılayan Osmanlı Alfabesi ndeki harfler hangileridir? Osmanlı alfabesinde Arapça, Farsça ve Türkçe kelimelerde ortak kullanılan ünsüz harfleri yazınız. Osmanlı alfabesinde bilhassa Arapça ya özgü kelimelerde kullanılan ünsüz harfleri yazınız. Yardımcı İşaretler Arap alfabesine dayanan eski Osmanlı alfabesinin, tanıdığımız harfler dışında, yardımcı işaretleri de vardı. Arapça da özellikle Kur an da kullanılmış olan bu işaretlerin en önemlileri kısa ünlü işaretleridir. Hareke denilen bu işaretlere Türkçe metinlerde özellikle XVI. yüzyıl sonlarına kadar geniş ölçüde yer verilmiştir: üstün, ـ 1. esre, ـ 2. ötrü. ـ 3. Üstün, Türkçe kelimelerde a, e ünlüleri için, esre ı, i ünlüleri için, ötrü ise o, ö, u, ü ünlüleri için kulanılmıştır. Üstünün bir de iki üstün denileni vardır: ـ. Türkçe kelimelerde bu işaretin özellikle kimi ilk dönem metinlerinde ayrılma durumu ekinin yazılışında kullanılmış olduğu görülür: د ا (-dan/-den) gibi. Diğer yardımcı işaretler ise şunlardır:

19 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 13 med ـ 1. şedde, ـ 2. cezm. ـ 3. Med Arapça da ünlü uzunluklarını göstermek için kullanılmış bir işarettir. Türkçe de, kelimede ön ses olan a için ا elif üzerine konulmuştur. Alfabeye katılan bu yeni işaret med-. آ anılır: li elif diye Şedde Arapça da kelime içinde yan yana gelen ve tek harf olarak yazılan bir ünsüz sesi iki kez okutmak için kullanılmış bir işarettir. Türkçe, kelimelerin yazımında bu işaret kullanılmamış, harf iki kez yazılmıştır: بللی belli gibi. Cezm Arapça da bir ünsüz sesin harekesiz okunduğunu, demek ki hecenin kapalı olduğunu gösteren işarettir. Türkçe metinlerde de aynı amaçla, yani kapalı hecelerde heceyi kapayan ünsüz ses işareti üzerine konmuştur. Harekesiz: Buna eski gramerlerde sakin adı verilmiş, söz konusu işaret de sükûn işareti diye adlandırılmıştır. Türkçe nin Ünlü ve Ünsüz Seslerinin Yazılışları Yukarıda alfabe işaretlerini tanıtırken koyduğumuz küçük açıklamalardan anlaşılmış olacağı gibi, Türkçe nin sesleri için bu alfabenin ancak belli işaretleri kullanılmıştır. Burada bu konu ele alınacak, dilimizin seslerini göstermek için kullanılmış işaretlerle ilgili tamamlayıcı açıklamalar verilecek ve bu alfabenin Türkçe nin seslerini karşılamakta ne derece elverişli olduğu konusuna ışık tutulmaya çalışılacaktır. Ünlülerin Yazılışı Türkçe nin ünlü seslerini yazıya geçirmekte bu alfabe çok yetersiz kalmıştır. Bu yetersizlik aynı işaretin birden çok ses için kullanılmış olmasından kaynaklanır. Dilimizin sekiz ünlüsü için şu dört işaret kullanılmıştır: ye. ی he ه vav و elif ا Bunlardan ا elif ve ه he a, e ünlülerini, ی ye ı, i ünlülerini, و vav ise o, ö, u, ü ünlülerini göstermek içindir. Türkçe kelimelerde bir ünlünün yazılışı kelimenin başında (ön ses), içinde (iç ses) ve sonunda (son ses) oluşuna göre değişebilir. Bunun yanında, ilk hecede ya da sonraki hecelerde bulunup bulunmamasına göre de harfle belirtilip belirtilmemek gibi ikili durumlar söz konusu olabilir. Bu durum başlangıçta Türkçe ünlülerin yazılışı için açık ve kesin kurallar konmamasından ya da zaman içinde bu türlü kurallar oluşmamasından kaynaklanmakta, bu da bu yazıyı yeni öğrenmeye başlayanlar için zorluklara yol açmaktadır. Aşağıda her ünlü için kullanılmış olan birden çok yazılış biçimi örneklerle gösterilecektir. Ancak bunlar yine de son dönem yazımı ile ilgili yaygınlık kazanmış biçimlerdir. Eski dönem metinlerinde değişik yazılış biçimleri bulunur. İleride bunlara da değinilecektir. 1. a ünlüsünün yazılışı. Kelime başında, içinde ve sonundaki yazılışları bakımından kurallı değildir, çeşitlenmiştir: آ Kelime başında ön ses olarak bu ünlü çoklukla medli elif ile yazılır: gibi. ay آی at, آت Bununla birlikte metinlerde elif in yalın, demek ki medsiz biçimiyle yazıldığı örneklerle de karşılaşılır: gibi. at ات alay, االى Kelime içinde iç ses olarak yazılması farklılıklar gösterir: a. Kelime tek heceliyse ا elif ile gösterilir: gibi. dar دار bal, بال

20 14 Osmanlı Türkçesine Giriş-I b. Kelime iki heceliyse ve her iki hecenin ünlüsü a ise: ba. Her iki hecede de ا elif ile yazılır: gibi, yaban يابان batak, باتاق bb. Yalnızca ikinci hecedeki a sesi için bu işarete yer verilir: gibi. صقال batak, sakal بتاق c. İki heceli kelimenin yalnızca ilk hecesinde a varsa yazılır: gibi. tanık طانق d. İkiden çok heceli kelimelerde ikinci hecedeki yazılışı üç türlüdür: da. ا elif kullanılır: يازمادم yazmadım,, يازمهدم yazılır: he ile ه ه db. dc. İşaret kullanılmaz: يازمدم gibi. Kelime sonunda ise iki ayrı işaretle yazılır: kula, قوال yara, يارا ile: elif ا gibi. oda اوطه baca, باجه yara, ياره ile: he ه 2. e ünlüsünün yazılışı. Belli bir kurala bağlı değildir. ا Kelime başında elif ile yazılır. Bu yaygın kullanım yanında, daha az olmak üzere, hemzeli elif denilen işaretle de ( ا ) yazılmıştır: ات ve ا ت et gibi. Harekeyle. ا değerindedir: üstün için dikine bir çizgi ـ gösterildiğinde üzerine konulan Kelime içindeki yazılışı da kurallı değildir: a. İlk hecede harfle gösterilmez: gibi. kes كس gel, كل ses, سس b. İkinci ve sonraki hecelerde kök ve gövde sesi olarak: ba. Gösterilmez: gibi, eledi الدی istedi, استدی kelebek, كلبك bb. ه ه he ile yazılır: gibi. diledi ديلهدی bezek, بزهك ه ه Kelime sonunda her zaman he ile yazılır: gibi. keçe كچه tepe تپه Bu ünlünün yapım ve çekim eklerindeki yazılışı daha düzenlidir. Bunlar 2. ve 3. ünitede tek tek ele alınacak, her ekin yazılışı orada gösterilecektir. Bir öbek Türkçe kelimede bugünkü söyleyişe göre e olan ses, i sesinin işareti ile, yani yazılmıştır: ile ي ي demek ديمك ermek ايرمك el ايل elçi ايلچی etmek ايتمك erte ايرته gece كيجه vermek ويرمك Bu durum sesin değerindeki değişmelerle ilgilidir ve Türkçe nin tarihî ses bilgisi üzerindeki çalışmaların belli başlı konularından biridir. 3. ı ve i ünlülerinin yazılışı. Türkçe nin ses değerleri farklı bu iki ünlüsünü göstermekte de bu alfabe yetersiz kalmıştır. Kelime başında iki ses arasında ayrım olmaksızın iki türlü yazılmıştır: a. ا elif ile: ıslak, اصالق ısırmak, اصرمق ıssız, اسسز, il ال

21 1. Ünite - Osmanlı Türkçesi Alfabesi 15 b. اي elif+ye ile: gibi. ısı ايسی il, ايل Kelime içindeki yazılışı da düzensizdir. İlk hecede: a. Çoklukla ünsüz sesin harfi önünde ي ye ile gösterilir: gibi, kir كري kır, قري b. Harf işareti kullanılmaz: gibi. sıçramak صچرامق şimdi, مشدی yıl, يل bir, بر İkinci ve sonraki hecelerde de aynı düzensizlik görülür: a. ي ye ile gösterilir: gibi. ılık ايليق silik, سيليك b. Harf işareti kullanılmaz: gibi. alım آمل gelir, كلر ی Kelime sonunda ye ile yazılır: كشی kişi, يكى yeni, باشی başı gibi. Bu iki ünlüyü karşılayan ی ye nin Türkçe ve alıntı kelimelerde aynı zamanda ünsüz bir sesi karşılamasıyla ilgili durum ve aruz vezninin uygulanması ile ilişkisi ileride değerlendirilecektir. 4. Yuvarlak ünlülerin yazılışı. Türkçenin dört yuvarlak ünlüsü (o, ö, u, ü) için Arap harfli eski Türk yazımında başlangıçtan beri biri harf, diğeri hareke olmak üzere iki işaret kullanılmıştır. Bunlardan harf olanı و vav, hareke olanı ise ـ ötrü dür. ye gibi, aynı zamanda hem alıntı kelimelerde uzun ی vav, aynen ı, i için kullanılan و ünlüler için, hem de üç dilde birden ünsüz v sesi için kullanılmıştır. Bu durum bu seslerin tarihî gelişimini ve geçirdikleri değişiklikleri izlemeyi imkânsız kılmıştır. Bu yüzden denilebilir ki, Arap asıllı alfabenin Türkçe sesleri karşılamak açısından en yetersiz kaldığı nokta budur. Kelimelerdeki dört yuvarlak ünlü yerine kullanıldığında و vav ın yazılışı belli bir düzene ve kurala bağlı değildir. او Kelime başındaki yuvarlak ünlüler çoklukla gibi yazılır: gibi. üzüm اوزوم un, اون ön, اوك ok, اوق Kelime içinde iç ses olarak yazılışı kararsızdır: a. İlk hecede çoklukla و vav ile yazılır: gibi. düz دوز kulak, قوالق kucak, قوجاق buz, بوز göz, كوز kol, قول Tek heceli kelimeler için bu yazılış hemen hemen kurallıdır. Birden çok heceli kelimelerde ikinci ve sonraki hecelerin de yuvarlak ünlü taşıması hâlinde, ilk hecede yazılmayabilir: gibi. buçuk بچوق büyük, بيوك b. Türkçe kelimelerin ikinci ve sonraki hecelerinde yalnız u, ü bulunabilir, bunlar çoklukla و vav ile yazılır: gibi. üstün اوستون boynuz, بوينوز boyun, بويون kabuk, قابوق Kimi zaman yazılmadığı da olur: gibi. buluş بولش yavuz, ياوز Kelime sonunda bu seslerin yazılışı oldukça düzensizdir. Osmanlı Türkçesidöneminde yüzyıllara göre farklılık gösterdiği gibi, aynı yüzyılda yazılmış bir metnin içinde de farklı yazılışlarla karşılaşılır. Çoklukla و vav ile gösterilir: gibi. kutu قوطو kuyu, قويو koyu, قويو Bununla birlikte aynı kelimelerde bu sesler ی ye ile yazılmış olarak da görülür:. قويی قوطی

22 16 Osmanlı Türkçesine Giriş-I 7 Sıra: Türkçe de yalın ve eklerle genişlemiş kelimelerde bütün hece ünlülerinin kalın ya da ince olmasıyla ortaya çıkan ayırımdır. 8 Ünsüz harflerle yazılı aşağıdaki harf dizilerini ünlü harfler katarak قط - قوطو kutu gibi an-. قش, در, يل, بل dönüştürünüz: lamlı kelimelere Ünsüzlerin Yazılışı Türkçe nin ünsüz seslerinin bu alfabenin hangi harfleriyle karşılandığını yukarıda görmüştük. Burada, Arap dilinin farklı ünsüz seslerinin değerlerini yansıtan kimi işaretlerin Türkçe kelimelerin yazımında kullanılmış olanlarına ve kullanılma sebeplerine kısaca değinilecektir. Önce şu önemli noktanın altını çizelim: Bu harflerin Türkçe kelimelerde kullanılmış olmasının bunların gerçek ses değerlerinin Türkçe ye geçmiş olmasıyla ilgisi yoktur. Örneklerden de anlaşılacağı gibi, bu harfler aslında Türkçe kelimelerde ünlülerin kalınlık-incelik değerlerini gösteren işaretler olarak kullanılmıştır; başka bir deyişle sıra belirleyici harflerdir. Aslında bunlar söyleniş özellikleri bakımından Arapça da bir öbek oluştururlar ve söylenişleri sırasında dil damağa doğru yükseldiğinden yükseltilmiş harfler (müsta liye harfleri) adını alırlar: خ hı, ص sad, ض dad, ط tı, ظ zı, غ gayın, ق kaf. İki damak sesini karşılayan ق kaf ve ك kef Türkçe kelimelerde, özellikle de birçok ekin yazılışında yer aldığı için ünlü değerlerini belirlemek açısından çok önemli harflerdir. İşte aralarında bu iki işaretin de bulunduğu yukarıdaki öbekte yer alan ص sad ve ط tı da aynı amaçla, kalın sıradan kelimelerde Türkçe nin s ve t sesleri için kullanılmışlardır. Böylece keli- tı kalın sırayı belirler. Türkçe ط sırayı, te ince ت sırayı; sad kalın ص sırayı, sin ince س melerin doğru okunması için yarar sağlayan bu kullanım, ne yazık ki, ق kaf ve ك kef gibi kurallaşıp yaygınlık kazanamamış, belli örneklerle sınırlı kalmıştır: tat, طات basmak, باصمق sağ, صاغ ıslak, اصالق soğuk, صوغوق sıcak, صيجاق su, صو saç, صاچ gibi. kanat قناط toynak طويناق taş, طش tavuk, طاوق yüzünden, dal harfinin de yanındaki ünlünün niteliğini tanıtmaya elverişli olmaması د kullanılmıştır: dal yerine de د tı kimi zaman kalın ünlüye işaret olmak üzere ط gibi. doğru طوغرو ve دوغرو dudak, طوداق ve دوداق dış, طيش ve ديش İşte ط tı nın hem ت te, hem de د dal yerine kullanılması yüzünden birçok kelimede bu harfin gerçekte hangi sesi gösterdiği konusunda ortaya bir değerlendirme sorunu çıkmıştır. Türkçe de ses değişmeleri arasında önemli bir yeri olan t den d ye geçiş, metinlerdeki bu tür örneklere dayandırıldığından, henüz çözülmemiş bir problem olarak dilcilerin önünde durmaktadır. Bu konu ikinci ünitede yeniden ele alınacak, ayrıntılı bir değerlendirme yapılacaktır. Aynı öbekte yer alan ظ zı da aynı amaçla, yani kelimede kalın ünlüyü tanıtmak için kullanılmış bir harftir, ancak örnekleri çok sınırlıdır: قاظ kaz gibi. Ünsüz sesler ve onları tanıtan harflerle ilgili bu bilgiler, ünlü ses işaretleri ile birlikte, Türkçe kelimeleri okuyabilmek ve doğru yazabilmek için bilinmesi gerekli ön bilgiler sayılır. Aşağıda Türkçe nin bütün ünlü ve ünsüzlerinin içinde yer aldığı bir öbek kelime verilmiştir. Bunları işlenen konuların uygulaması olmak üzere yazmaya çalışınız. abla, ayva, batak, bağ, patlak, pırpır, tarla, taş, ileri, taşı, cırlak, cırtlak, çocuk, çalış, çık, dışarı, dağ, zıpır, sis, süs, sağlam, saç, sığır, katık, fısıl fısıl, efe, of, öğren, eksilt, kişi, keşkek, emek, emmek, um, un, in, bin, ne, var, ver, vur, ev, davar, izle, iste, işle, ye, yaş, arı, kuru, deri, begüm.