sesli Kanun, Yarman-24 e ayarlı Yaylı Tanbur, Etkileşimli Ney Perdeleri Flash Uyg.

Transkript

1 Dr. Ozan Yarman Işık Üniversitesi ve Başkent Üniversitesi Mikrotonalist Girişimciler Uluslararası Buluşması (MELM) 9-10 Aralık, İstanbul / Aralık, Ankara 79-sesl sesli Kanun, Yarman-24 e ayarlı Yaylı Tanbur, Etkileşimli Ney Perdeleri Flash Uyg. IÜ Ayazağa Kampüsü Güzel Sanatlar Fakültesi Konferans Salonu, 9 Aralık 2011 Cuma BÜ Bağlıca Kampüsü İhsan Doğramacı Konferans Salonu, 13 Aralık 2011 Salı

2 SORUNLAR ve ÇÖZÜMLER Türk Makam müziğinde inde İcra-Teori uyuşmazl mazlığı: Hazırdaki kuram ve alternatifleri icrayı tam olarak karşı şılayamıyor. Kanun da şizofrenik vaziyet: 53 komma deniyor, 72-ton Eşit E Taksimat a göre imal ediliyor! Başta Kanun, diğer çalgılarımız z içini in de 79-sesli bütünsel bir temperaman & teori önerisi Gayri-müsavi (eşit olmayan) 24 perdeli Arel-Ezgi Ezgi-Uzdilek e alternatif, aynı arızi işaretlere i dayalı Yarman-24 perde-düzeni

3 İcra-Teori Uyuşmazl mazlığı: Üç-çeyrek eyrek tonlar! Dikit Grafiği Santisaniye Karaosmanoğlu & Akkoç: Musıkimizde Teori-İcra Birliğini Sağlama Yolunda Bir Girişim, Müz-Dak Müzik Araştırmaları ve Folklor Derlemeleri Sempozyumu, İTÜ Maçka Sosyal Tesisleri Konferans Salonu, İstanbul, 4 Aralık 2003 Gerdâniye Acem Hüseynî Dügâh Teori Segâh Nevâ Çargâh Frekans

4 Mevcut Kuram Arel-Ezgi Ezgi-Uzdilek Sistemi : Rauf Yekta tarafından temeli atılm lmış 24 perdeli Pithagoryen düzene dayanır. Her ikisi de Safiyüddin Urmevi nin 17 perdeli Ebced dizisinin devamı niteliğindedir. indedir. 53-tET içinden i inden ayıklanacak yirmi-dört rt ses ile örtüşmektedir. Kaba çargah olarak belirlenen başlangıç perdesinden hareketle, 11 beşli yukarı, 12 beşli aşağıa gidilerek ve tüm sesler oktav sahasına ötelenerek üretilir. Doktora tezimde de ortaya koyduğum üzere, icrada görülen, Saba, Uşşak, Karcığar, Hüseyni, Hüzzam gibi makamlara has kritik orta-ikili aralıkları karşılayacak perdelerden mahrumdur.

5 Arel-Ezgi-Uzdilek in açmazları Arel-Ezgi-Uzdilek Sistemi ve öncesinde Rauf Yekta nın aynı 24 perdeli düzeni, Alaturka müziğin tedrisatına son verilmesine ve radyodan yasaklanmasına ( ) varan bir süreçte, ideolojik cendereler içinde sanki çeyrek-seslerden bilhassa kaçınılarak, inşa edilmiştir. Mikrotonal polifoni denemeleri sözkonusu olacaksa, gayri müsavi (eşit olmayan) 24 perdeli Pithagoryen taksimat, zaten en başından makamsal çoksesliliğe elverişli olarak öne sürülmüş hiç değildir.

6 Hazırdaki diğer kuramların açmazları Müziğimizin belkemiğini oluşturduğunu gözlemlediğimiz ve 11/10, 12/11, 13/12, 14/13 biçiminde kesirlerle ifade edilebilecek bakiye ile minör tam ses arası mikrotonlar tayfını ( mücenneb bölgesini ) tam karşılamıyorlar. Özünde beşliler çenberi nden yoksunlar; yani beşliler zinciri ucu açık, sonu belirsiz perde-düzenleri. Yahut, tutarsız (diyezi-bemolü aynı boya raptedilmemiş) Batı ya aykırı dizek notasyonu ve diyapazon yazımı sebebiyle ise, makamsal geçkiler ile dizi göçürümleri sözkonusu olduğunda, alabildiğine sorunludurlar.

7 Bir taraftan oktavda 53 komma vardır deniyor Makam müziğinin inin karakteristik çalgılarından Kanun, aslında, sanılan lanın n aksine, bünyesinde Arel-Ezgi Ezgi-Uzdilek Sistemini herhangi perdede maksimum 1 sent mutlak hata ile sarmalayabilen oktavda 53 Holder komması (Mercator zinciri) seslerine göreg hazırlanm rlanmıyor. Özellikle son zamanlarda, Batı dan getirtilen akort aygıtlar tları referans alınarak narak, yarımses mandalları 100 sente göre çakılıp, arası (muhtemelen işlemin i farkında olunmaksızın) n) 5 e, 6 ya, 7 ye bölünüyor. Genellikle 6 ya. Böylece oktav pratikçe 72 eşit e parçaya aya taksim edilmiş oluyor. Atlamalı sıçramalı mandal dizilimi sebebiyle ise, bu çözünürl rlüğün n sunduğu u tüm t m sesler kullanılm lmıyor...

8 Öte yandan oktav 72 eşit parçaya aya bölünüyor Bu şizofrenik durum,, teori ile uygulama arasında yer yer yarım-komma yı aşan an farklar doğmas masına yolaçıyor yor. Kanun yanısıra, tam seste 9, oktavda 53 komma metodolojisiyle koşullanm ullanmış müzisyenlerden oluşan incesaz heyetlerinde işitilebilecek i itilebilecek perde bozukluklarını giderebilmek üzere, Kanuniler sürekli s ve radikal biçimde imde akortlarını bozmak durumunda kalıyorlar. Kanunda haliyle, geçkilerde ve göçüg öçürümlerde üstesinden kolay gelinemeyecek olumsuzluklar meydana geliyor.

9 Nostalji ilk nazari yaklaşımlarım

10 Bütünsel bir Temperaman & Teori Önerisi Önerilen, hazırdaki hiçbir perde-düzeni zeni, bana göre Türk Makam müziğinin in ses-iklimini hakkıyla yansıtam tamıyor. Bunlardan hiçbiri, tarihsel olarak Makamların n Anası sayılan Rast ın n başlıca diatonik modunu dizek notasında nda arızas zasız z natürel perdelere tutarlıca oturtamamaktadır. r. Ayrıca ca,, hiçbirinde tüm m ahenkler üzerinden bütün makamların göçürümü layıkıyla yla sağlanamamaktad lanamamaktadır.

11 Niçin 79-sesli Kanun? İhtiyaç duyulan sistem, en başta ahenk ve göçüg öçürüm (öteleme) meselesi yüzünden, y hayli yükly klü bir temperaman olmak durumundadır. r. Batı ile etkileşimlerin imlerin de dayatmasıyla, yla, beşliler b zinciri kesintiye uğratu ratılmaksızın,, pek çok derecede, Rast tan tan (armonik majör den) Mahur a a / Suz-i i Dilara ya (Pithagoryen majör e) geçki yapılabilmelidir. En önemlisi de, mücenneb bölgesi b perdeleri tahammül edilebilir bir yaklaşı şıklıkla kla tutturulabilmelidir abilmelidir.

12 Ney Ahenkleri AHENK RAST A 4 =440 Hz NEY BOYU (mm) ÇAP 2 (mm) Bolahenk D4 (Re) Tiz Neva 1,027-1,040-1,053 39, ,5 Bolahenk-Davut Mabeyn D# / Eb Tiz Hicaz , Davud E4 (Mi) Tiz Çargah , Şah F4 (Fa) Tiz Segah ,5-34 Şah-Mansur Mabeyn F# / Gb Sünbüle , ,5 Mansur G4 (Sol) Muhayyer , ,5 Mansur-Kız Mabeyn G# / Ab Şehnaz ,5-29 Kız A4 (La) Gerdaniye , ,5 Kız-Müstahzen Mabeyn A# / Bb Evc , ,5 Müstahsen B4 (Si) Acem ,5-24 Sipürde (Mehtabiye) C5 (Do) Hüseyni , ,5 Sipürde-Yıldız Mabeyn C# / Db Hisar , ,5 Yıldız (Ahteri / B. Nısfiye) D5 (Re) Neva , ,5 Ölçüler, Ney yapımcısı ve Neyzen Gökhan Özkök ten alınmıştır.

13 Natürel Dizi ve Ton Aktarımı X Ahenk C Sipür. Db D Yıldız Eb E Davud F Şah F# G Mans. Ab A Kız Bb B Müst. RAST 1. Selende Rast dizisi çalındığında, A 4 =440 Hz Diyapazon Standartına göre işitilen yaklaşık sesler Do C 4 Db 4 D 4 Eb 4 E 3 F 3 F# 3 G 3 Ab 3 A 3 Bb 3 B 3 Re D 4 Eb 4 E 4 F 4 F# 3 G 3 G# 3 A 3 Bb 3 B 3 C 4 C# 4 Mi E 4 F 4 F# 4 G 4 G# 3 A 3 A# 3 B 3 C 4 C# 4 D 4 D# 4 Fa F 4 Gb 4 G 4 Ab 4 A 3 Bb 3 B 4 C 4 Db 4 D 4 Eb 4 E 4 Sol G 4 Ab 4 A 4 Bb 4 B 3 C 4 C# 4 D 4 Eb 4 E 4 F 4 F# 4 La* A 4 Bb 4 B 4 C 5 C# 4 D 4 D# 4 E 4 F 4 F# 4 G 4 G# 4 Si B 4 C 4 C# 5 D 5 D# 4 E 4 E# 4 F# 4 G 4 G# 4 A 4 A# 4 Do C 5 Db 5 D 5 Eb 5 E 4 F 4 F# 4 G 4 Ab 4 A 4 Bb 4 B 4 Adım 0 yerinde +1 yr. ses +2 T. ses -9 M.altılı -8 m.altılı -7 Beşli -6 E. beşli -5 Dörtlü -4 M. üçlü -3 m. üçlü -2 T. ses -1 yr. ses Diapazon La*= 440Hz La*= 464Hz La*= 495Hz La*= 520Hz La*= 278Hz La*= 293Hz La*= 310Hz La*= 330Hz La*= 348Hz La*= 372Hz La*= 390Hz La*= 418Hz

14 79 lu Perde-Düzeninin İnşası Tam dörtld rtlü aralığı (4/3)) logaritmik ıskalada 33 eşit e parçaya aya taksim edilir. Elde edilen komma 79 kere üst-üste ste bindirilir. Varılan ses oktava yakınd ndır. Oktava tamamlanır. 78 inci ila 79 uncu adımlar arasında böylelikle b ortaya çıkan büyük k (Holderyen) komma, dereceler arasına taşı şınır.

15 79 MOS 159-tET Elde edilen sistem 159-tET içinden i inden seçilmi ilmiş 79 ses ile pratikçe e aynıdır. Bu nedenle İngilizce 79-tone Moment of Symmetry out of 159-tone Equal Temperament deyişinin inin kısaltk saltılmışı olan 79 MOS 159-tET şeklinde anılır. Moment of Symmetry tabiri (E. Wilson),, hangi yöne y çevrilirse çevrilsin, sistemin bünyesindeki b iki boy komma aralığı ığından dolayı simetriyi koruduğunu unu anlatmak içindir. i indir.

16 Kesintisiz Beşliler Zinciri Sistemde 46 adet Pithagoryen, 33 adet tempere, 32 adet Süper-Pithagoryen beşli bulunur. Bunlar sayesinde, her derecede Rast tan tan Suz-i i Dilara ya / Mahur a kesintisiz geçki yapmak mümkm mkün n hale gelir. Göçürümler noksansızd zdır. Mücenneb bölgesi b perdeleri en çok 7 sent hata ile yakalanır.

17 NOTASYON Bildik diyezlere ve bemollere ilaveten yalnızca üç yeni işaret öğrenmek yetecektir. Bunlar komma, iki komma ve çeyrek-ton arızalar zalarıdır. r. Sözkonusu arızalar George Secor ve David Keenan tarafından geliştirilen Sajital Notasyon a a ait olup, uluslar- arası mikrotonal camiayı sarmaştırmakta rmakta köprk prü görevi üstlenebilirler.

18 SAJİTAL NOTASYON Tanini boyunca çıkarken Tanini boyunca inerken 3 adımda çeyrekses, 6 adımda diyez / bemol, 12 adımda çift diyez / çift bemol

19 79 sesli kanunun özellikleri Arel-Ezgi Ezgi nin tarihte karşı şılığıığı görülmeyen Çargah ı yerine, Rast temel makam sayılır. Portede, bunun perdeleri Süpürde S Ahenkte (Batı diyapazonu) natürel notalara denk düşürülmd lmüştür; Rast ın çıkıcı dizisinde segah and evc olarak bildiğimiz imiz 3. ve 7. dereceler, duysal tahammül l sınırındaki s ndaki beşliler ile kesintisiz bir zincir kurularak elde edilir; Bir nebze daha yüksek y 3. ve 7. derecedeki buselik ve mahur perdelerine yine kesintisiz beşliler zinciri üzerinden,, ulaşı şılarak, Mahur makamına direkt geçki yapılabilir labilir; Dügah-segah, çargah-saba ve neva-hisar gibi bildik perde- ikilisi konumlarına na gerek duyulan çeşitli orta ikili aralıklar yerleştirilmi tirilmiştir; Yukarıdaki işlem, i natürellerde olduğu u kadar, çok diyezli ve çok bemollü seviyelerde dahi tekrarlanarak, kanunun transpozisyon yönünden y nden kısıtlark tlarını tümden gidirmektedir.

20 79 içinden Arel-Ezgi Ezgi-Uzdilek

21 Zıt uçta: Yarman-24 Tek AhenkA özellikli, AYNI arızi işaretleri i kullanan Arel-Ezgi Ezgi-Uzdilek alternatifi tifi. 12-ses Modifiye Araton Temperaman anı çekirdeği bulundurur. Ayrıca içindei inde 17-sesli beşliler döngd ngüsü vardır. Uşşak, Hüseyni, H Saba, Karcığ ığar, Hüzzam H makamlarına has orta-ikili aralıklar kları,, perde esnetmeye dahi çok gerek kalmadan, tatminkar ölçüde temsil eder. Asgari düzeyded zenarmoni / mikrotonal çokseslilik yapılmas lmasına elverişlidir lidir. 9 makam kategorisinde 128 kayıttan üretilen perde histogramlarının n tepe noktalarıyla en çok örtüşme sağlad ladı (Bozkurt, Yarman, et al JNMR makalemiz).

22 Yarman-24 24: : veriler Bütün perdeler 12-ses Modifiye Araton Temperamanı Çekirdeği

23 Yarman-24 24: : veriler -- devam 12 sesten ibaret majör/minör akor doğruluğu 17 turda kapanan beşliler çenberi

24 Yarman-24 Saba örnek

25 Yarman-24 ile Nasır Dede ney perdeleri

26 Son olarak: Ney Perdeleri Etkileşimli imli Flash

27 Dinlediğiniz için teşekkür ederim!