Coğrafyacının Özel Sorularının Çözümleri

Transkript

1 LİSANS Coğrafyacının Özel Sorularının Çözümleri Bu soruları görün, KPSS sorununu çözün...

2 İÇİNDEKİLER Türkiye'nin Coğrafi Konumu... Türkiye'nin Yer Şekilleri... Türkiye'nin İklimi... Türkiye'de Toprak, Bitki ve Su... Türkiye'de Doğal Afetler... Türkiye'de Nüfus ve Yerleşme... Türkiye Ekonomisini Etkileyen Faktörler Türkiye'de Arazi Kullanımı... Türkiye'de Tarım..... Türkiye'de Hayvancılık... Türkiye'de Maden ve Enerji... Türkiye'de Sanayi... Türkiye'de Ulaşım ve Ticaret... Türkiye'de Kültür ve Turizm... Türkiye'de Bölgesel Kalkınma Projeleri.. Türkiye Bölgeler Coğrafyası (Bölge Sınıflandırması) Türkiye Bölgeler Coğrafyası (Kıyı Bölgeler).. Türkiye Bölgeler Coğrafyası (İç Bölgeler)... Deneme Sınavları

3 TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU - I 3 1 Bir bölgenin coğrafi koordinatları belirlenirken en doğusundan ve en batısından geçen meridyenler ile en kuzeyinden ve en güneyinden geçen paraleller kullanılır. Türkiye kuzey paralelleri ile doğu meridyenleri arasında yer aldığı için Türkiye nin kuzeydoğu köşesi 42 kuzey paraleli ile 45 doğu meridyeninin çakıştığı yer olur Aralık tarihinde Kuzey Yarım Küre de en kısa gündüz en uzun gece yaşanır ve gündüzler güneyden kuzeye gidildikçe daha da kısalır. Bu nedenle daha kuzeyde yer alan İzmit te gündüz süresi İzmir e göre daha kısa olur. 3 Türkiye de enlem etkisine bağlı olarak sıcaklıklar güneyden kuzeye gidildikçe azalır. Bu nedenle Türkiye de en düşük sıcaklıkların Karadeniz Bölgesi nde en yüksek sıcaklıkların Akdeniz Bölgesi nde ölçülmesi beklenir. Bu nedenle daha kuzeyde yer alan Rize nin sıcaklıklarının Erzurum dan yüksek olması enlem etkisi ile açıklanamaz. 4 Kış mevsiminde 30 Doğu meridyeninin yerel saati ortak saat olarak kullanılır. Bu nedenle daha uzakta yer alan Niğde de yerel saat ile ulusal saat arasındaki farkın daha fazla olması beklenir. 5 Aynı boylam üzerinde yer alan merkezlerde yerel saatler aynıdır. Bu nedenle yıl boyunca öğlen vaktinin, güneşin tam karşısına gelme anının gölge boylarının en kısa olduğu anın aynı olması beklenir. Ayrıca aynı boylam üzerinde yer alan kentlerde ekinoks tarihlerde Güneş aynı anda doğar. 6 Türkiye de saat dilimlerinin belirlenmesi boylam özellikleri ile yani matematik konumla açıklanabilir. ÇÖZÜM 1

4 4 7 Türkiye de kış saati uygulamasına geçildiğinde 30 Doğu meridyeninde bulunan İzmit in yerel saati ulusal saat olarak kullanılır. Bu nedenle bu meridyene en yakın yerde bulunan Sakarya da yerel saat ulusal saat farkının daha az olması beklenir. 10 Haritada gösterilen merkezlerden III. günde sıcaklığın I. merkezden düşük ölçülmesi yükselti farklılığının bir sonucudur. Aynı enlem üzerinde olan bu merkezlerin sıcaklıklarının farklı ölçülmesi coğrafi koordinatlardan kaynaklanan bir durum değildir. 8 Bir ülkenin boylam değerleri saat dilimlerinin de belirlenmesini sağlar. Bu nedenle saat dilimlerine bakılarak Ekvator a göre konum arasında bağlantı kurulamaz. 9 Türkiye nin yer şekillerine bağlı olarak kısa mesafelerde belirgin yükseklik farkları ve iklim farklılıkları görülür. Bu nedenle Türkiye de iklim çeşitliliğinin fazla olmasının temel nedeni yer şekilleri ile açıklanabilir. 11 Van ve İzmir yaklaşık aynı enlem üzerinde yer alır. Bu kentler güneş ışınlarını yaklaşık aynı açıyla alır fakat sıcaklıklarının farklı olması özel konumla ilgilidir. Samsun, Van ın kuzeyinde yer alır. Bu kente güneş ışınları daha eğik açıyla gelmesine rağmen sıcaklığın yüksek olması denizellikle açıklanabilir.

5 TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU - II 5 1 Gurup ve tan süreleri güneyden kuzeye gidildikçe artar. Bu nedenle Zonguldak ta gurup ve tan sürelerinin daha uzun ölçülmesi beklenir. 21 Aralık ta gece süreleri güneyden kuzeye gidildikçe artar. Bu nedenle en kısa gece süresinin Mersin de ölçülmesi beklenir. Dünya ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döndüğü için batıda yer alan merkezlerde güneş daha geç doğar. 4 Türkiye den kaynağını alan akarsuların (Fırat ve Dicle) kullanımı zaman zaman komşu ülkelerle sorunlara neden olabilmektedir. Bu nedenle su kaynaklarının paylaşımı siyasi coğrafyanın inceleme alanına girer. 5 Kentler arasındaki yerel saat farklarının fazla olması aralarındaki boylam farkının fazla olması ile ilgilidir. Bu nedenle Ankara nın kendisine en uzak yerde olan Iğdır la daha fazla yerel saat farkı meydana gelir. ÇÖZÜM 2 2 Türkiye de yıl içinde en uzun gündüz süresi 21 Haziran tarihinde ölçülür. Bu tarihte Güneş ışınları en büyük açıyla geldiği için Güneş ışınları en az tutulmaya uğrayarak gelir. 3 Türkiye nin doğusunda yükseltinin fazla olması akarsuların enerji potansiyelinin artmasına ve kış turizminin gelişmesine olanak sağlamaktadır. Bu özellikler Türkiye nin jeopolitiği ile ilgili bir durum değildir Aralık tarihinde geceler kuzeye gidildikçe uzar. Bu nedenle V. doğrultuda gidilirse gecelerin kısaldığı gündüzlerin uzadığı görülür Eylül de Türkiye de gece ve gündüz eşitliği yaşanır. 21 Aralık tarihinde ise en uzun gece en kısa gündüz yaşanır. Bu nedenle 23 Eylül ile 21 Aralık arasında gece ve gündüz süre farkı sürekli artar.

6 6 8 Orta kuşak ülkelerinde yıl içinde güneş ışınlarının düşme açısı belirgin olarak değiştiği için dört mevsim koşulları yaşanır. Bir ülkede yıl içinde dört mevsim koşullarının belirgin olarak yaşanması bulunduğu yarım küre hakkında kesin bilgi vermez. 11 Türkiye orta kuşakta yer aldığı için dört mevsim koşulları belirgin olarak yaşanır. Bu nedenle yıl içinde sıcaklık farklarının belirgin değişmesi Türkiye nin matematiksel konumu ile açıklanabilir. 9 Boylam değerleri aynı olan kentlerde sadece ekinoks tarihlerinde Güneş aynı anda doğar aynı anda batar. 21 Haziran da güneyden kuzeye gidildikçe gündüzler sürekli uzar. Bu nedenle Tekirdağ dan Diyarbakır a gidildiğinde gündüzlerin kısaldığı gözlenir. 10 Türkiye orta kuşak ülkesi olduğu için etkili hava sistemleri genelde batıdan sokulur. Ayrıca farklı karakterdeki hava kütlelerinin karşılaşma alanında yer alır. 12 Güneş ışınlarının yatay düzlemlere düşme açısı bir yörenin enlem özelliği ile ilgilidir. Bu nedenle İzmir, Uşak ve Afyon un güneş ışınlarını yaklaşık aynı açı ile alması aynı enlem üzerinde olduklarının göstergesidir. 13 Bir yörenin jeolojik yapısı enlem etkisi ile ilgili değildir. Jeolojik yapısı levha hareketleri ile ilgili bir özelliktir.

7 TÜRKİYE NİN COĞRAFİ KONUMU - III 7 1 Ankara da yatay düzlem üzerinde dik duran bir cismin en kısa gölgesinin ölçüldüğü anda yerel saat 12:00 dir. Buna göre gölge boyunun değişimi yerel saat hakkında bilgi verir Aralık tarihinde Türkiye de en kısa gündüz en uzun gece yaşanır. Bu tarihten sonra gündüzler uzamaya geceler ise kısalmaya başlar. Bu nedenle 21 Aralık ile 21 Mart arasında gecelerin sürekli kısaldığı gözlenir. ÇÖZÜM Türkiye nin çevresindeki su yolları, enerji taşımacılığında koridor olması ve Güneydoğu Anadolu Projesi hem ekonomik yönden hem de siyasi açıdan Orta Doğu da jeopolitik konumda çok etkili olmuştur. Kuzey Afrika ülkelerinde turizmin gelişmesi diğerlerine göre daha az etkiye sahiptir Aralık tarihinde gündüzler kuzeye gidildikçe kısalır. Bu nedenle 21 Aralık ta daha kuzeyde yer alan Iğdır da gündüz süresi Başkale den kısa olur. Türkiye nin jeopolitiğinde yer alan su kaynakları, iklim, coğrafi konum, yer şekilleri gibi unsurlar değişmeyen unsurlardandır. Politik değerler, nüfus, yerleşme ve ekonomik unsurlar ise değişen unsurlardandır. 6 Antalya dan Çanakkale ye gidildikçe Güneş ışınlarının düşme açısı daraldığı için Antalya Çanakkale ye göre daha sıcaktır. Ege Denizi nde sıcaklıklar Karadeniz e göre daha fazla olduğu için denizlerin tuzluluk oranı Karadeniz den fazladır. Bu özellikler enlem etkisi ile açıklanabilir.

8 8 7 Türkiye nin jeopolitiğinde su kaynaklarının paylaşımı ve dünya bor minareli rezervelerinin %72 sine sahıp olması daha fazla öneme sahiptir. 10 Dünya ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döndüğü için doğuda yani Van da yerel saat daha ileri olur. 21 Haziran da kuzeye gidildikçe gündüzler sürekli uzar. Bu yüzden Kastamonu da gündüz süresi daha uzundur. Güneş ışınlarının yatay düzlemlere düşme açısı kuzeye gidildikçe azalır. Bu nedenle Gaziantep te güneş ışınları daha büyük açı ile gelir. 8 Türkiye de dağ sıralarının kıyıya göre konumu özel konumunun bir sonucudur. Bu özellikle jeopolitik konum arasında bağlantı kurulamaz Aralık ta Türkiye de kuzeyden güneye gidildikçe gündüz sürelerinin uzadığı gözlenir. Bu nedenle Ankara dan gidilen kent daha güneyde yer alan Muğla olabilir. 11 İstanbul Boğazı geçişini de kapsayan Marmaray Projesi diğerlerine göre Türkiye nin jeopolitik öneminde daha büyük öneme sahiptir.

9 TÜRKİYE NİN YER ŞEKİLLERİ - I 9 1 Kuzey ve Güney, Anadolu da dağ sıralarının meydana gelmesi Türkiye de III. jeolojik zamanda meydana gelen olaylardandır. 4 Türkiye de iç ve dış kuvvetlere bağlı yerkabuğunun şekillenmesi her yerde aynı özelliğe sahip değildir. Bu farklılık üzerinde yerkabuğunun jeolojik, jeomorfolojik ve litolojik yapısı ile iklim çeşitliliğinin fazla olması etkilidir. ÇÖZÜM 4 2 Haritada numaralanmış yerlerden, Ortalama yükseltisi az olan yer I Kalın kalker tabakaları ile kaplı olan yer III Akarsuların taşıdığı alüvyonlarla oluşan delta ovası II Volkanik materyaller yüksek plato yüzeyinde bir örtü oluşturur V Haritada IV numara ile gösterilen yerin yer şekilleri hakkında bilgi verilmemiştir. 3 Ardahan Platosu nun yükseltisi diğerlerine göre daha fazladır. 5 Şekilde yan basınçlar sonucunda yerkabuğunun kıvrılması sonucunda oluşan sıradağlar gösterilmiştir. Kuzey Anadolu Dağları ile Toros Dağları bu özelliğe sahiptir. Türkiye de Batı Anadolu da yer alan dağların oluşumu yerkabuğunun kırılması ile ilgilidir. 6 Bir yörede ışıma ile enerji kaybının daha az olması Güneş ışınlarının daha büyük açı ile gelmesine bağlıdır.

10 10 7 Ardahan Platosu nun oluşumunda lavların mevcut topoğrafyayı kaplaması etkili olmuştur. 10 Balat Ovası nın oluşumu Büyük menderes akarsu taşıdığı alüvyonlarını denizde birikmesiyle ilgilidir. 8 Türkiye nin platolarına dağılışına bakıldığında çoğunun iç bölgelerde karasal iklim sahalarında olduğu görülür. Türkiye nin iç bölgelerinde etkili iklim özelliklerinin de etkisiyle plato sahaları tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılık amacıyla kullanılır. 9 Gediz, Düzce ve Gönen Ovaları Türkiye nin aktif fay hatlarının çevresinde bulunur. Bu ovalar Türkiye de tarımsal verimliliği yüksek sahalardandır. 11 Batı Anadolu nun akarsuları graben sahaları içerisinde yatak eğimleri az olduğu için salınımlar yaparak akarlar. Bu nedenle menderesler Batı Anadolu da yaygın olarak bulunur.

11 TÜRKİYE NİN YER ŞEKİLLERİ - II 11 1 Zonguldak taki taş kömürü yatakları I. zamanda meydana gelmiştir. 4 Karacadağ ın oluşumu volkanik patlamalar sonucunda açığa çıkan lavların üst üste birikmesi ile ilgilidir. ÇÖZÜM 5 2 III. jeolojik zamanda farklı levhalar arasında sıkışan Türkiye de, gerilme ve sıkışma hareketleri meydana gelmiştir. Bu hareketler Türkiye de tektonik çukurluklar, dağ sıraları ve kırık hatları meydana gelmiştir. 3 Türkiye nin çevresinde bulunan levhaların hareket yönleri Türkiye de dağ sıralarına ve volkan konilerinin uzanış yönleri üzerinde etkili olmuştur. 5 Türkiye de II. zamanda düzleşen sahalar III. zamanın sonlarında ve IV. zamanın başlarında toptan yükselmiştir. Bu nedenle Türkiye nin iç bölgelerinde platolar ve ovalar geniş yer kaplar. 6 Türkiye de buzul dönemlerinde ısınma ve soğuma evrelerinde buzullar Batı Anadolu da 2200, Doğu Anadolu da 2500 metrelere kadar inmiştir. Bu nedenle Türkiye de yaklaşık 2000 m nin üstünde yükseltiye sahip alanlarda buzul aşınım izlerine rastlandığı söylenebilir.

12 12 7 Taşeli Platosu nun oluşumu kalın kalker tabakalarının çözünmeye uğraması ile ilgilidir. 10 Haritada numaralanmış yerlerden, Rüzgâr erozyonu ile toprak kaybı fazla olan yer III Akarsu vadilerinde çentik ve boğaz vadiler bulunan I Volkanik faaliyetlere bağlı oluşan dağlar II numara ile gösterilmiştir. 8 Türkiye de yer altından suların çekilmesiyle oluşan obruklar nedeniyle meydana gelen çevresel sorunlar daha çok İç Anadolu Bölgesi ndedir. Türkiye de platoların tamamında bu çevresel sorunlardan bahsedilemez. 9 Doğu Anadolu Bölgesi nin akarsularının havzalarında derine aşındırmanın etkili olması ve gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki farkının fazla olması bölgenin yer şekilleri ile ilgilidir. 11 Kuzeybatı Marmara, Ergene Bölümü dür. Bu bölümde volkanik faaliyetler etkili olmadığı için volkanik arazilere rastlanmaz. 12 Şanlıurfa da yer şekilleri sade ve düzdür. Bu nedenle bu ilin gerçek alan ile izdüşüm alan arasındaki farkın daha az olması beklenir.

13 TÜRKİYE NİN YER ŞEKİLLERİ - III 13 1 Toros Dağları III. zamanda meydana gelmiştir. 4 Türkiye de volkanik sahalarda turizm değeri yüksek olan yer şekilleri Kapadokya Yöresi ndeki peribacaları, Nemrut Dağı ndaki krater gölü, Konya daki Maar Gölü dür. Bu nedenle volkanik arazilerin tamamında turizm değeri yüksek şekillerin bulunduğu söylenemez. ÇÖZÜM 6 2 Erbaa, Taşköprü, Çerkeş ve Kızılcahamam Kuzey Anadolu fay hattında yer alır. Varto ise Doğu Anadolu fay hattında yer alır. 3 Türkiye de bazı akarsuların ağzında delta ovalarına rastlanması bu akarsuların bol alüvyon taşıdığının ve döküldükleri kıyılarda derinliğin elverişli ve gelgit genliğinin düşük olduğunun göstergesidir. 5 Doğu Anadolu daki madenler bölgenin jeolojik yapısı ve volkanizma ile ilgilidir. Bu durum bölgede yükseltinin fazla olması ile açıklanamaz.

14 14 6 Türkiye de yaz aylarının sıcak ve kurak geçmesi Türkiye nin Akdeniz iklim kuşağında yer almasının bir sonucudur. 9 Türkiye de buzul dönemlerinde buzullar 2000 m lerden daha aşağılara inememiştir. Bu nedenle Türkiye de kıyıların şekillenmesinde buzulların etkisinden bahsedilemez. 7 Karacabey Ovası, Bursa da yer alır. Bu ovanın yükseltisi 500 m nin altında olduğu için sözü edilen bitki yetiştirilebilir. 8 Türkiye de kısa mesafelerde yüzey şekillerinin belirgin bir şekilde değişiklik göstermesi, iklim çeşitliliğinin artmasına, tarım alanlarının dar ve parçalı olmasına neden olur. Bu durum ile maden çeşitliliği arasında bağlantı kurulamaz. 10 Yıldız Dağları nın ortalama yükseltisi 1000 m nin altındadır. Bu nedenle bu dağın zirvelerinde buzul aşınım izlerine rastlanması beklenmez.

15 TÜRKİYE NİN YER ŞEKİLLERİ - IV 15 1 Türkiye nin IV. zamanda toptan yükseldiği için akarsular dik ve derin yataklarda akar. Bu nedenle akarsular denge profilinden uzaktır. Yükseltisi doğuya doğru arttığı için doğu bölgelerde sıcaklıklar daha düşüktür. Ayrıca arazinin bu denli engebeli ve yüksek olması iklim ve bitki örtüsü çeşitliliğine yol açar. 4 Türkiye de çok eğimli ve yüksek araziler hidroelektrik enerji üretimi dağcılık ve kayak turizmi için elverişli koşullara sahiptir. ÇÖZÜM 7 2 Türkiye nin yüzölçümü içerisinde dağlık ve engebeli araziler geniş yer kaplar. Bu arazilerde akarsular dik ve derin vadiler içinde akar. Tarım alanlarında makineleşme oranı düşüktür ve tarım alanları dar, parçalı ve dağınıktır. Volkanizma yer yapısının kırıklı olması ile ilgilidir. 3 Türkiye kısa mesafelerde yükseklik farkları fazla olan bir ülkedir. Bu nedenle dağ eteklerine alüvyon taşıyan akarsular buralarda birikinti konileri meydana getirir. 5 Nevşehir çevresindeki tüflü arazilerdeki peribacaları volkanik arazilerde akarsu ve rüzgâr aşındırması ile ilgilidir. Tuz Gölü çevresindeki kum yığınları rüzgâr biriktirmesiyle Antalya ve Fethiye arasındaki falezler dalga aşındırmasıyla Van Gölü nün oluşumu ise tektonizma ve volkanizma ile ilgilidir.

16 16 6 Türkiye nin jeolojik devirlerde geçirdiği iklim ve yer şekilleri değişimlerine fay tiplerine bakılarak ulaşılamaz. 9 Haritada V numara ile gösterilen yer Ergene Bölümü dür. Ergene Bölümü nün gerçek alanı ile izdüşüm alanı arasındaki fark çok azdır. Yani yükselti en engebe azdır. Bu nedenle birikinti konilerine yaygın olarak rastlanması beklenmez. 7 Türkiye de rüzgâr erozyonunun iç bölgelerde etkili olmasında bitki örtüsünün cılız olması sıcaklık farklarının fazla olması ve karasallığın etkili olması ile açıklanabilir. 8 Türkiye de erozyonun şiddetli olarak yaşandığına kanıt olarak tarım arazilerinde verimin düşmesi, akarsuların bulanık akması, eğimli yamaçlarda ana kayanın yüzeye çıkması kanıt olarak gösterilebilir. Bu kanıtlar arasında bazı yerlerde taban suyu seviyesinin yüksek olması gösterilemez. 10 Haritada III numara ile gösterilen yerde kıyılar sığ ve kıta sahanlığı geniştir. Bu nedenle Batı Anadolu kıyılarında falezlere ve dalga düzlüklerine yaygın olarak rastlanması beklenmez. 11 Türkiye nin kıyılarında bazı yerlerde delta ovasının oluşması kıyılara sığ olması, gelgit ve akıntıların etkisinin zayıf olması ile açıklanabilir.

17 TÜRKİYE NİN YER ŞEKİLLERİ - V 17 1 Türkiye nin kıyı bölgelerinde nemli ve ılıman iklim özelliklerinin yaşanması denizellik etkisi ile açıklanabilir. Türkiye de yükseltinin artması yer şekillerinin özellikleri üzerinde doğrudan etkilidir. 4 Ova, çevresine göre alçak ve geniş düzlüklerdir. Bu nedenle Türkiye de farklı yükseltilerde yer alan ovaların makine kullanımı özelliği bakımından farklılık göstereceği söylenemez. ÇÖZÜM Türkiye de yaz aylarının sıcak ve kurak geçmesi bu dönemde Asor dinamik yüksek basıncın etkili olması ile ilgilidir. Bu durumun nedenleri arasında yer şekilleri ve yükselti gösterilemez. 3 Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin plato sahalarında rüzgâr ve akarsu erozyonuyla toprak kaybı çok fazladır. Sanayileşme nedeniyle ekolojik sorunların yaşandığı yer Marmara Bölgesi ndeki Çatalca Kocaeli Platosu dur. Amik Ovası nın alüvyonlarla kaplı olması azonal toprakların görüldüğü kanıtlar. Bu durum ise tarımsal verimin yüksek olduğunu gösterir. Ovanın batısında akarsu ağızlarında birikinti konilerinin sıralanmış olması batısında sıradağların bulunduğunu kanıtlar. 6 Mersin deki cennet ve cehennem obrukları, Pamukkale travertenleri ve Alanya daki mağaraların oluşumu kalker tabakaların çözünmesi ile ilgilidir. Karapınar yakınlarındaki Meke Gölü nün oluşumu ise volkanik faaliyetlerle ilgilidir.

18 18 7 Akdeniz Bölgesi nde karstik şekillerin oluşması kalın kalker tabakalarında kimyasal çözülmenin etkili olmasından kaynaklanır. 10 Erzurum, Kars platolarında volkanik faaliyetler sonucunda açığa çıkan lavlar kalın bir örtü oluşturmuştur. 8 Anadolu Yarımadası nın iç kesimlerinde çok sayıda ova ve platonun bulunması II. zamanda düzleşen arazilerin III. zamanın sonlarında ve IV. zamanın başlarında toptan yükselmesi ile açıklanabilir. 9 Haritada konumları gösterilen yerler Türkiye de volkanik dağlardır. Bu dağların uzanış yönü Türkiye nin çevresindeki levhaların hareket yönleri ile açıklanabilir. 11 Bolu, Yalova, Kütahya ve Denizli de yer yapısı kırıklı olduğu için kaplıca ve ılıcalar yaygın olarak bulunur. Bu durum sözü edilen yerlerin yer yapılarının benzer olduğunu kanıtlar. 12 Türkiye de kıyı ovalarının bulunması ve bu ovaların her geçen sene daha da genişlemesi akarsuların havzalarından bol miktarda alüvyonu kopartması ve sürüklemesi ile ilgilidir.

19 TÜRKİYE NİN İKLİMİ - I 19 1 Türkiye de yer şekillerinin çok çeşitli olmasından dolayı kısa mesafelerde belirgin bir iklim farklılıkları görülür. Bu durum Türkiye de iklim ve bitki örtüsünün çeşitliliğinin fazla olmasına neden olur. 4 Akdeniz iklim koşullarına uyum sağlamış bitkiler kışların ılık ve bol yağışlı olmasına, yaz aylarının sıcak ve kurak geçmesine uyum sağlamıştır. Bu iklim bölgesinde çalılar ve ağaçlar doğal olarak yetişir. Bu bitkilerle ilgili olarak toprak yüzeyinde çok az yer kaplar bilgisi yanlıştır. ÇÖZÜM 9 2 Türkiye, orta kuşakta yer aldığı için ılıman iklim özellikleri etkilidir. Ayrıca sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşma alanında yer almasından dolayı kış aylarında cephe yağışları etkili olmaktadır. 3 Türkiye de iklim çeşitliliği ekonomik faaliyetlerde, toprak ve bitki topluluklarında, akarsu rejimlerinde etkilidir. Türkiye de iklim çeşitliliği jeolojik yapı üzerinde etkili değildir. 5 Soruda Akdeniz iklim özellikleri verilmiştir. 6 İndirgenmiş sıcaklık yükseltinin sıcaklığa yaptığı etkinin ortadan kaldırılması ile elde edilir. Bu nedenle gerçek sıcaklık ile indirgenmiş sıcaklık arasındaki farkın fazla olduğu yerlerde yükselti fazladır. Buna göre verilen merkezlerden yükseltisi en fazla olan Sivas doğru yanıttır.

20 20 7 Türkiye de temmuz ayında indirgenmiş sıcakların dağılışının gösterildiği bir harita incelendiğinde sıcaklıkların güneyden kuzeye gidildikçe azaldığı, iç bölgelerde yüksek sıcaklıkların olduğu görülür. Ancak bu dönemde aynı enlemde sıcaklıkların da aynı olduğu bilgisine ulaşılamaz. 10 Yaz aylarında karasallığın etkisiyle iç bölgelerde sıcaklar daha fazla ölçülür. Kıyı bölgelerin tamamında sıcaklıklar iç bölgelere göre daha fazla ölçülür bilgisi yanlıştır. 8 Sis, ılık ve nemli havanın soğuk zeminlere temas etmesi sonucunda meydana gelir. Bu nedenle kış aylarının ılık geçtiği Menteşe ve Taşeli Platosu nda sislere daha az rastlanır. 9 Harita numaralanmış yerlerden V de kış ayları ılık geçer. Bu nedenle bu yerlerde sis oluşumuna daha az rastlanır. 11 Trabzon ile Gümüşhane arasında kıyıya yakın ve paralel uzanan yüksek dağlar iç kesimlerle kıyı kesimler arasında belirgin iklim farklılığı ortaya çıkartmıştır.

21 TÜRKİYE NİN İKLİMİ - II 21 1 Türkiye, matematik konumunun da etkisiyle Akdeniz ikliminin yayılma alanında yer alır. Bu nedenle genellikle kış ayları bol yağışlı, yaz ayları sıcak ve kurak geçer. 4 Menteşe Yöresi nde nemlilik ve yağış fazladır. Bölgede sıcaklıkların da yüksek olması nedeniyle ağaçların büyüme hızı daha fazladır. Bu nedenle ağaçlar kendini daha kolay yenileyebilir. ÇÖZÜM Türkiye de kısa mesafelerde belirgin iklim farklılıklarının yaşanmasında denizellik, dağların uzanış yönü ve yükselti gibi özel konum faktörleri etkili olmaktadır. Türkiye nin boylam değerleri iklim çeşitliliğine neden olmaz. 3 Yaz aylarının bol yağışlı geçtiği yerlerde, Karadeniz kıyısında, güneşlenme süresi azdır. Bu nedenle bölgede ormanların kendini yenileme süresi daha kısadır. Fön karakterli rüzgarlar, yer şekillerine bağlı olarak oluşur. Bir yamaç boyunca aşağı inen hava sürtünmenin etkisiyle her 100 m de 1 0C ısınır. 6 Doğu Karadeniz kıyılarında dağ sıraları kıyıya yakın ve paralel uzandığı için denizden gelen nemli havanın yamaç boyunca yükselmesi ve içindeki nemini yağış olarak bırakması daha kolaydır.

22 22 7 Rüzgar frekans gülleri, bir bölgede yer şekillerinin uzanış yönüne bağlı olarak ortaya çıkar. Rüzgar frekans gülünün incelenmesiyle hakim rüzgar yönü bulunur. 10 Yağışın mevsimlere dağılışı incelendiğinde sonbaharda en fazla yağışın düştüğü görülür. Sonbaharda en fazla yağış alan bölge Karadeniz Bölgesi olduğundan Rize bu grafiğe uygun bir yağış rejimine sahiptir. 8 Köroğlu Dağları nın kuzey yamaçlarında gür ormanların bulunması nemli ve yağışlı iklim özellikleriyle açıklanabilir. Bu durum bakının bir etkisi ile açıklanamaz. 9 Türkiye nin iklim özelliklerinde Asor dinamik yüksek basınç ve İzlanda dinamik alçak basıncı daha etkilidir. 11 Meltem rüzgarları Dünya nın günlük hareketine bağlı olarak farklı ısınmaların etkisiyle oluşur. Kara ve deniz meltemleri kıyı bölgelerde gün içinde kara ve denizlerin farklı ısınmasıyla, dağ ve vadi meltemleri ise dağ ve vadilerde günlük ısınma farklılıkları sonucunda meydana gelir.

23 TÜRKİYE NİN İKLİMİ - III 23 1 Türkiye de yükselti farklarının fazla olması, Türkiye nin jeolojik yapısı ile ilgilidir. Asya, Arabistan ve Afrika levhaları arasında kalan ülkenin fiziki görünümü zamanla bu hale gelmiştir. 4 Yazları kısa, serin ve yağışlı, kışları çok soğuk uzun ve kar yağışlı geçen iklim tipi sert karasal iklimdir. Bu iklim tipi Kuzeydoğu Anadolu da etkilidir. Bu nedenle Ardahan Platosu nda bu iklim tipi etkilidir. ÇÖZÜM Türkiye, ortalama yükseltisi fazla olan bir ülkedir ve ortalama yükselti batıdan doğuya gidildikçe artar. Bu durum Türkiye nin doğusunda sıcaklık ortalamasının daha düşük olmasına ve bu yerlerde karlı ve donlu gün sayılarının çok olmasına neden olmaktadır. 3 İndirgenmiş sıcaklık haritaları yükseltinin sıcaklığa etkisinin ortadan kaldırılması ile elde edilir. Bu nedenle indirgenmiş yıllık sıcaklık haritasından kıyıların gerçek sıcaklıklarına ve sıcaklık değerlerinin arttığı ve azaldığı yönlere ulaşılabilir. Türkiye nin indirgenmiş ocak ayı sıcaklık haritası yükseltinin sıcaklığa etkisinin ortadan kaldırılması ile elde edilir. Bu haritada verilen bilgilere göre Türkiye nin doğusunda izotermler daha sık batısında daha seyrek geçer. Bu durum denizellik karasallık koşulları ile açıklanır. 6 Kış mevsiminde Sibirya da oluşan termik yüksek basınç bazı dönemlerde etki alanını genişletir ve Türkiye ye kadar sokulur. Bu durumda Türkiye de etkili hava sistemleri kuzeydoğudan sokulur ve çok soğuk, ayaz günler yaşanır.

24 24 7 Türkiye nin kıyı yörelerinin tümü, nemliliğin fazla olması, kışların ılık ve yağışlı geçmesi, sıcaklık farklarının az olması gibi ortak özelliklere sahiptir. 10 Poyraz, Türkiye de etkili olduğunda sıcaklıkları çok düşürür, soğuk ve kurak günlerin yaşanmasına neden olur. 8 Yaz aylarında Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde ortalama sıcaklıklar Akdeniz Bölgesi ne göre daha yüksektir. Bu durum Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde karasallık koşulları ve hakim rüzgar yönü ile açıklanabilir. 9 Türkiye de yıllık güneşlenme sürelerinin dağılışının gösterildiği bir harita incelendiğinde güneşlenme sürelerinin Karadeniz kıyılarında daha az, Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde daha fazla olduğu görülür. Kıyılardan iç kesimlere ve batıdan doğuya gidildikçe güneşlenme süresi artar ifadesi yanlıştır. 11 Balıkesir de kış ayları ılık ve yağışlı geçer. Bu nedenle Balıkesir de bu koşullara uyum sağlayabilen tarım ürünleri yetiştirilebilir. Kış aylarında düşük sıcaklıklar bölgede ekonomik açıdan daha büyük zarar ortaya çıkartır.

25 TÜRKİYE NİN İKLİMİ - IV 25 1 Akdeniz ve Akdeniz in kara içlerine sokulmuş uzantıları olan Ege Denizi, Marmara Denizi ve Karadeniz Türkiye de iklim üzerinde pek çok etkiyi ortaya çıkarmıştır. Ancak Akdeniz kıyılarında turizm sezonunun daha uzun sürmesinin bu durumla ilgisi yoktur. Bu durumu enlem etkisi ile açıklanabilir. 4 Ege Bölgesi nde dağlar kıyıya dik olarak uzandığı için denizden gelen nemli hava iç kesimlere daha fazla sokulabilir. Bu nedenle Ege Bölgesi nde Akdeniz ikliminin yayılma alanı Akdeniz Bölgesi ne göre daha geniştir. ÇÖZÜM 12 2 Türkiye de geniş bir iklim bölgesi içinde, o iklimin genel sıcaklık ve yağış karakterinden oldukça farklı küçük alanların belirebilmesi yani mikroklima alanların oluşması kısa mesafelerde belirgin yükseklik farklarının olması ile ilgilidir. 3 Yağışın yıl içerisindeki dağılışı bakımından en çok benzeyen kentler İzmir ve Mersin dir. İzmir ve Mersin, Akdeniz iklim bölgesinde yer alır. Bu nedenle kentlerde kışlar ılık ve bol yağışlı, yazlar sıcak ve kurak geçer. 5 İndirgenmiş sıcaklık değerleri yükseltinin sıcaklığa etkisinin ortadan kaldırılması ile elde edilir. Bu nedenle yükseklere çıktıkça sıcaklıkların her 200 metrede 1 C azalması dikkate alınır. Buna göre kentlerde indirgenmiş sıcaklıklar; Adıyaman da: 20,4 Sivas: 15,2 Trabzon: 14,7 şeklinde olur. 6 Konya Bölümü nde yıllık sıcaklık farkı karasallık etkisi nedeniyle daha fazladır.

26 26 7 Karadeniz Bölgesi nde her mevsim yağışlı geçtiği için ormanlar deniz kıyısından başlar. 10 Yıldız rüzgârı, kuzey sektörlü bir rüzgârdır. 8 Türkiye de temmuz ayı sıcaklık dağılışlarında denizellik ve karasallık, Ekvator a uzaklık, ortalama yükselti, nemlilik, rüzgârlar gibi etmenlerin etkisi görülebilir. 9 Türkiye nin değişik yörelerinde meydana gelen don olayları farkı tarihlerde başlaması ve bitmesi Türkiye de iklim çeşitliliğinin fazla olmasının göstergesidir. Türkiye de yükseklik farkları ve bakı etkisinde olmayan yamaçlarla ilgilidir Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü nün tüm yurtta sıcaklık ortalamalarının mevsim normallerinin altında olması ve yağışların etkili olması Türkiye de kuzeybatı yönünden bir hava kütlesinin yaklaşması ile açıklanabilir.

27 TÜRKİYE DE TOPRAK, BİTKİ VE SU - I 27 1 Doğu Anadolu Bölgesi nde akarsu havzalarında yatak eğimleri fazla olduğu için akarsuların akış hızları da fazladır. Bu nedenle akarsulardan enerji elde etmek için barajlar kurulmaktadır. 3 DSİ de yapılan bu çalışma ile su kaynaklarından etkili bir şekilde yararalanma ve kalkınma planlarında suyun etkili kullanımı dikkate alınmaktadır. Bu durumun amaçları arasında akarsuların akım düzenlerinin tespit edilmesi yoktur. ÇÖZÜM 13 2 Türkiye de sıcak su kaynaklarıyla ilgili olarak verilen bu parçada Türkiye nin sıcak su kaynakları bakımından zengin olmasına neden olarak üç tarafın denizlerle çevrili olması gösterilmiştir. Bu durum Türkiye de yer yapısının kırıklı olmasıyla açıklanabilir. Bu bilgi yanlıştır. 4 IV. jeolojik zamanda Türkiye de buzullar yaklaşık 2000 metrelere kadar inmiştir. Bu nedenle Türkiye de 2000 metreden daha yüksek yerlerde bu tür göllere rastlama imkanı vardır. Yıldız Dağları nın ortalama yükseltisi 1000 metreden daha az olduğu için bu göllere rastlanmaz.

28 28 5 Türkiye de kaplıca ve ılıcalar kırıklı yer yapısının sonucunda meydana gelmiştir. Bu nedenle Türkiye de sıcak su kaynaklarının dağılışı ile fay hatlarının ve deprem bölgelerinin dağılışı arasında bir paralellik olduğu görülür. 7 Haritada gösterilen I nolu alanda kahverengi step toprakları görülmez Türkiye Orta Doğu da tatlı su kaynakları bakımından en zengin ülkedir. Ayrıca sıcak su kaynakları bakımından Türkiye çok elverişli koşullara sahiptir. Türkiye de su kaynakları ile ilgili yapılan çalışmaların sonuçları değerlendirildiğinde su kaynaklarının ekonomiye yeterince yansımadığı ve yaz aylarının kurak geçmesinden dolayı yılın bazı dönemlerinde sulardan yararlanma imkanının yetersiz olduğu görülür. Tuz Gölü nün havzasında yıllık yağış miktarı az ve yaz aylarındaki etkili buharlaşma olduğu için seviyesinde yıllara göre değişimin daha fazla olması beklenir. 9 Akdeniz iklim bölgesinde doğal bitki örtüsü makidir. Kalkerli tabakaların etkisiyle kırmızı renkli topraklar (terra rossalar) yaygın olarak bulunur.

29 TÜRKİYE DE TOPRAK, BİTKİ VE SU - II 29 1 Türkiye nin üç tarafının denizlerle çevrili olması ve yer şekillerinin etkisiyle akarsular kısa boylu ve hızlı akışlıdır. 4 Akdeniz Bölgesi nde litolojik yapının etkisiyle akarsular yataklarında kimyasal çözülme yaparlar. Bu nedenle sularının içinde bol miktarda çözünmüş kireç bulunur. Bu nedenle Akdeniz e dökülen akarsularının birçoğunun ağzında delta ovası bulunmaz. ÇÖZÜM 14 2 Batı Anadolu da ve Marmara Bölgesi ndeki akarsuların yatak derinliği ve akış hızları çok azdır. Bu nedenle akarsularından enerji üretiminde faydalanma imkanı yetersizdir. 5 Türkiye de bazı yerlerde kapalı havzaların oluşması Akarsu havzalarındaki yer şekilleri, iklim özellikleri ve kayaç yapısı ile ilgilidir. 3 Büyükçekmece, Küçükçekmece ve Terkos (Durusu) göllerinin oluşumu, dalga ve akıntıların taşıdığı malzemelerin bir koy önünde birikmesiyle ilgilidir. Soruda verilen diğer gölleri oluşumu şöyledir: Abant ve Zinav: Heyelan set gölü Mogan ve Uzungöl: Alüvyon set gölü 6 Batı Anadolu daki dağların ortalama yükseltileri genellikle 2000 metreden azdır. Bu nedenle bu dağların yüksek yerlerinde buzul göllerine rastlanmaz.

30 30 7 Türkiye nin yer yapısının kırıklı olmasından dolayı kaplıca ve ılıcalar yaygındır. Türkiye nin yakın çevresindeki levhaların etkisiyle aktif fay hatları çok yaygın olarak bulunur. Bu durum Türkiye nin jeolojik yapısı ile açıklanabilir. 10 Kimyasal çözülme olayı sıcak ve nemli iklim bölgelerinde, kalkerle kaplı tabakaların bulunduğu arazilerde daha etkili olarak yaşanır. Bu nedenle Iğdır Ovası nda kimyasal çözülmenin daha az etkili olduğu söylenebilir. 8 Afyon Akarçay kapalı havzası ve Şanlıurfa Platosu nda yıllık yağış miktarı çok azdır ve yaz aylarında etkili buharlaşma nedeniyle kuraklık şiddeti fazladır. Bu nedenle sözü edilen yerlerde toprak yüzeyi kalın bir kireç ve tuz tabakası ile kaplıdır. 9 Türkiye, ortalama yükseltisi batıdan doğuya gidildikçe artan bir ülkedir. Ayrıca Doğu Anadolu da dağlık ve engebeli araziler geniş yer kaplar. Bu nedenle Doğu Anadolu da dış güçlerin yaptığı aşındırmalar sonucunda yamaçlarda yer yer ana kaya yüzeye çıkar ve toprak dağ eteğinde birikir. 11 Ürgüp ve Nevşehir çevresinde volkanik araziler geniş yer kaplar. Bu arazilerde ayrışmalar sonucunda kumlu topraklar bulunur. Taşeli Platosu, kalın kalker tabakaları ile kaplıdır. Bu arazilerde kimyasal çözünmenin de etkisiyle kırmızı renkli topraklar meydana gelir. Erzurum Kars Bölümü nde çayırlarla kaplı alanlarda çernezyom topraklar bulunur.

31 TÜRKİYE DE TOPRAK, BİTKİ VE SU - III 31 1 Batı Anadolu nun akarsuları, geniş graben sahaları içinde menderesler oluşturarak akar. Bu nedenle bu akarsular yana aşındırma yaparlar ve enerji potansiyelleri düşüktür. 3 Türkiye de akarsuların akış hızları çok fazladır. Bu akarsular dar ve derin vadilerde akarlar. Bu nedenle akarsulardan ulaşımda ve taşımacılıkta yararlanma imkanları yoktur. ÇÖZÜM 15 2 Ergene Nehri, Marmara Bölgesi nde bulunur. Bu akarsuyun kaynak kısmı ile ağız kısmı arasında yükselti farkı çok azdır. Bu nedenle Ergene Nehri nin hidroelektrik enerji potansiyeli çok düşüktür. 4 Konya Ereğli, Karapınar ve Çumra çevresi, Şanlıurfa, Erzurum ve Iğdır Ovaları nda yaygın olarak bulunan toprakların oluşumu kapalı havza veya eski göl tabalarında tuzların birikmesiyle açıklanabilir.

32 32 5 Yıllık yağış miktarının düşük olduğu yerlerde doğal bitki örtüsü cılız olduğu için bu arazilerde humus birikimi de azdır. Bu nedenle iç bölgelerde ve Güneydoğu Anadolu da toprakta humus birikimi azdır. 8 Kolüvyal topraklar, Doğu Anadolu Bölgesi nde dağ eteklerinde daha yaygın olarak bulunan topraklardandır. 6 Kekik, lavanta, zeytin, defne ve zakkum gibi bitkiler maki bitki örtüsünün içinde bulunan türlerdendir. Bu bitkilere Akdeniz ikliminin etkili olduğu yerlerde yaygın olarak rastlanır. 7 Türkiye de fiziksel çözülme olayı yıllık yağış miktarının ve nem oranın düşük olduğu yerlerde etkili yaşanır. Bu nedenle yüksek dağlık alanlarda ve iç bölgelerde fiziksel çözülme daha etkilidir. 9 Türkiye de akarsuların akım miktarlarının yaz aylarında düşmesi, yaz ayları sıcak ve kurak geçen iklim özelliklerinin görülmesi ile ilgilidir. Bu özellik Türkiye nin akarsularının akış hızının fazla olması ile açıklanamaz.

33 TÜRKİYE DE TOPRAK, BİTKİ VE SU - IV 33 1 Ülkemizde topraklarda yıkanmanın en fazla olduğu yer Karadeniz Bölgesi nin doğu kıyılarıdır. Burada aşırı yıkanmış ve tuz, kireç gibi bileşiklerden arınmış topraklarda çay tarımı yapılır. 4 Karstik kaynaklar ülkemizde karstik kayaçların yaygın olduğu Akdeniz Bölgesi nde görülür. Suları soğuk ve kireçlidir bu nedenle sıcak ve kükürtlü suya sahiptir bilgisi verilemez. ÇÖZÜM Türkiye de Kuzeydoğu Anadolu da çernezyom toprakları çayır bitki örtüsü altında görülür. 3 Gittiği yerde bitkilerin yapraklarının bazılarının kadifemsi bazılarının cilalı ve parlak olduğunu; ağaççıkların kısa boylu olduğunu tespit eden araştırmacı bu çalışmasını doğal bitki örtüsü maki olan Akdeniz Bölgesi nde yapmış olabilir. Gayzer kaynakları aktif volkanların bulunduğu İzlanda, Yeni Zelanda, gibi ülkelerde görülür. Ülkemizde aktif volkan bulunmadığından gayzer kaynağı da yoktur. 6 Kolüvyal topraklar dağ yamaçlarından taşınan çeşitli boyutlardaki çakılların yamaç eteğinde birikmesiyle oluşurlar. İçerisindeki humus miktarı bölgeden bölgeye göre değiştiğinden koyu renklidir bilgisini vermek doğru olmaz.

34 34 7 Verilen haritada işaretlenmiş yer Erzurum Kars Platosu dur. Burada çayır bitki örtüsü altında verimli çernezyom toprakları görülür 9 Kayın haricindeki diğer ağaçlar iğne yapraklıdır Akdeniz Bölgesi nde en fazla yağış kış mevsiminde düşerken yazlar sıcak ve kuraktır. Ancak Karadeniz Bölgesi nde yağışın yıl içerisindeki dağılışı dengelidir. Bu nedenle bitki örtüsü Akdeniz Bölgesi nde yaz kuraklığına dayanıklı maki iken Karadeniz Bölgesi nde ormandır. Uzungöl Alüvyal set Eğirdir: Tektonik Ulubat Tektonik Tortum - Heyelan set Van Volkanik set Suğla Karstik Tuz Tektonik Sapanca Tektonik Beyşehir Tektonik Marmara Alüvyal set 11 Toprak tiplerinden zonal topraklar yani yerli topraklar iklim ve bitki örtüsüne göre oluşurlar. Ancak alüvyonlar azonal yani taşınmış topraklardır ve bulundukları yerin iklimi ile bitki örtüsü hakkında bilgi vermezler.

35 TÜRKİYE DE DOĞAL AFETLER - I 35 1 Türkiye nin levhaların karşılaşma alanında yer alması, yer yapısının kırıklı olmasına neden olmuştur. Bu nedenle Türkiye nin büyük bir kısmında tektonik deprem riski fazladır. Tuz Gölü nün güney kesimleri, Taşeli Platosu, Güneydoğu Anadolu nun güney kesimleri, Doğu Karadeniz kıyıları, Yıldız Dağları ve Ergene Bölümü riskin düşük olduğu yerlerdendir. 4 Sel ve taşkın meteorolojiden alınan bilgilerle önceden tahmin edilebilen doğal afetlerdendir. ÇÖZÜM Kuzey Anadolu Dağları nın kuzey yamaçlarında yer altına sızan sular, yer altındaki kil tabakasının üstünde birikir ve kütleleri kayganlaştırır. Bu nedenle sözü edilen doğa olaylarına yaygın olarak rastlanır. Bu durumun nedenleri arasında doğal bitki örtüsünün tahrip edilmesi gösterilemez. 3 Türkiye de yer şekilleri ve iklim özelliklerinin etkisiyle heyelanlara en çok Karadeniz Bölgesi nde rastlanır. Mardin, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde yer alır. Bu bölgede yaz ayları çok sıcak ve kurak geçer. Kış mevsiminde kar yağışlı gün sayısı azdır. Ayrıca yamaç eğimleri de az olduğu için çığ yaşanma riski çok düşüktür. 6 Düzce, Kuzey Anadolu Fay hattı üzerinde yer alan merkezlerdendir.

36 36 7 Çığı önlemek ve zararlarının en aza indirilmesi için yapılması gereken çalışmalar arasında yer altı suyu seviyesinin kontrol edilmesi gösterilemez. 10 Yerleşim yeri olarak dağ yamaçlarının seçilmesi yanlış arazi kullanımına örnek olarak verilemez. Bu nedenle sel ve taşkınların meydana gelmesinde öne çıkan sebepler arasında bu durum gösterilemez Türkiye de doğa olaylarının çoğu zaman afetle sonuçlanmasında çoğu zaman insan faaliyetleri öne çıkmaktadır. Bu nedenle göç alan yerlerde plansız kentleşme, alüvyal sahaların yerleşmeler tarafından işgal edilmesi etkili olmaktadır. 9 Türkiye de tektonik depremlerin sık ve etkili olmasında Türkiye nin levha sınırında olması, yer yapısının kırıklı olması etkili olmaktadır. Haritadaki bilgiler incelendiğinde Türkiye nin tamamında alüvyal düzlüklerde tektonik deprem riskinin yüksek olduğu söylenemez. 12 Tropikal siklonlar, tropikal kuşakta özellikle ilkbahar ve sonbahar aylarında meydana gelen olaylardandır. Bu nedenle tropikal siklonlar Türkiye de etkili olmaz.

37 TÜRKİYE DE DOĞAL AFETLER - II 37 1 Tektonik depremler ve volkanizma jeolojik yapıyla, kaya düşmeleri ve heyelan jeomorfolojik (yeryüzü şekilleri), çığ ve fırtınalar ise meteorolojik afetler grubundadır. 4 Soruda bazı yanlış arazi kullanımına örnekler verilmiştir. Göçlere bağlı plansız kentleşme, tarım alanlarının amaç dışı kullanımı, atmosfere salınan karbon gazlarının artması gibi olaylar doğal çevrede büyük sorunlar ortaya çıkarmaktadır. Bu sorunlar Türkiye de ve Dünya da erozyon ve küresel ısınma gibi küresel çevre sorunlarına neden olmaktadır. Ancak bu bahsedilen olaylar jeolojik kökenli afetler grubunda yer almaz. ÇÖZÜM Türkiye de doğa olaylarının zaman zaman afet boyutuna ulaşmasında daha çok arazilerin yanlış ve bilinçsiz kullanımı etkili olmaktadır. Örneğin gecekondulaşma, doğal bitki örtüsünün tahribatı, alüvyal düzlüklerin tarım dışı faaliyetler için kullanılması afetlere neden olmaktadır. 3 Türkiye de en çok can ve mal kaybına neden olan doğal afetler deprem ve seldir. Türkiye de orman yangınları riskinin en fazla olduğu yerler, Güney ve Batı Anadolu ormanlarıdır. Bu yerlerde orman yangını riskini yüksek olmasının temel nedeni güneşlenme süresinin yüksek olması ve yaz aylarının sıcak ve kurak geçmesidir. Ayrıca ihmal ve dikkatsizlikler orman yangınlarının meydana gelmesinde en önemli etkendir. 6 Adapazarı, Amasya, Erzincan ve Bolu Kuzey Anadolu fay hattında yer alan illerdendir. Malatya ise Doğu Anadolu fay hattı üzerinde yer alır.

38 38 7 Türkiye de iç bölgelerde yamaçlarda doğal bitki örtüsünün tahrip edildiği yerlerde erozyona bağlı toprak kaybı çok fazla olmaktadır. Bu şekilde erozyonun en az yaşandığı yerler Karadeniz kıyılarındadır. 10 Kuru dere yataklarında çarpık yerleşmelerin neden olduğu sel ve taşkınlar özellikle çarpık kentleşmenin yaşandığı yerlerdedir. (I) Yer yapısından dolayı tektonik depremlerin sık yaşandığı yerler ise Türkiye nin büyük bir kısmında etkili olmaktadır. (IV) Eğimli yamaçlarda suya doyan kütlelerin kaymasıyla oluşan heyelanlar en fazla Karadeniz Bölgesi nde etkili olmaktadır. (III) Çığ riskinin en fazla olduğu yerler Doğu Anadolu da bulunmaktadır. (V) 8 Anadolu Yarımadası nda gerilme ve sıkışmaya yol açması ve bu nedenle birçok fay hattının meydana gelmesi Arabistan levhasının Anadolu Yarımadası nı sıkıştırması ile ilgilidir. 9 Türkiye de deprem, sel ve taşkınlar, kütle hareketleri ve erozyon ile çığ etkili yaşanan doğal afetlerdendir. Kasırga, hortum, tayfun gibi doğal afetler tropikal kuşakta ilkbahar ve sonbahar aylarında etkili yaşanan afetlerdendir. 11 Türkiye de deprem riskinin düşük olduğu yerler; Tuz Gölü nün güney kesimleri, Konya ve Karaman, Güneydoğu Anadolu nun güney kesimleri, Doğu Karadeniz kıyıları, Yıldız Dağları ve Ergene Bölümü dür.

39 TÜRKİYE DE DOĞAL AFETLER - III 39 1 Anadolu Yarımadası nın üzerinde bulunan deprem kuşaklarının meydana gelmesi, Afrika ve Arabistan levhalarının Asya levhasına doğru sokulmasıdır. 4 Gediz grabeni ve Biga Yarımadası Batı Anadolu fay hattında, Armutlu Yarımadası Kuzey Anadolu fay hattı üzerinde, Muş ise Doğu Anadolu fay hattı üzerinde yer alır. Taşeli Platosu, aktif fay hatlarına uzak bir yerde bulunduğu için tektonik deprem riski düşüktür. ÇÖZÜM 19 2 Türkiye de fay hatlarının geçtiği yerlerde yer kabuğu kırıklı bir yapıdadır. Bu yerlerde gerilme ve sıkışma olayları etkilidir. Kaplıca ve ılıcalar yaygındır. 3 Türkiye; Asya, Afrika ve Arabistan levhalarının karşılaşma alanında yer aldığı için gerilme ve sıkışma faaliyetleri etkilidir. Bu nedenle kırıklı bir yer yapısına sahiptir. Türkiye bu özelliklere sahip olduğu için tektonik depremler sık ve etkili yaşanan doğal afetlerdendir. Kaplıcalar ve ılıcalar yaygın olarak bulunur. 5 Türkiye de akarsular bitki örtüsünden yoksun eğimli arazilerden geçtiği için bol miktarda alüvyon taşırlar. Akarsuların taşıdığı alüvyonlar baraj çanağında biriktiği için zamanla barajlar kullanılamaz hale gelir. Bu nedenle Türkiye de barajların ekonomik kullanma süresi kısadır. 6 Türkiye nin matematiksel konumundan dolayı kasırga, hortum ve tayfun gibi olağanüstü hava olaylarına rastlanmaz. Bu tür hava olayları daha çok tropikal bölgede etkilidir.

40 40 7 Verilen bilgiler dikkate alındığında III nolu bölgede yer altından aşırı su çekilmesi sonucu çöküntü depremleri yaşanır bilgisi doğru değildir. Çünkü III nolu alanda taban suyu seviyesi yüksektir. 10 Akarsular üzerinde kurulan barajlar akarsuların akımını düzenleyici etkide bulunur. Bu durum da aşağı çığırlarda akarsuların taşkın yapma riskini azaltır. Dere yataklarının daraltılması, tıkanması, akarsu havzalarında yerleşmelerin artması sel ve taşkınları artırır. 8 Haritada taralı olarak gösterilen yerlerin doğal koşulları dikkate alındığında yamaç eğimlerinin fazla olduğu ve eğimli yamaçlarında kar birikiminin fazla olduğu görülür. Ayrıca bu bölgede eğimli yamaçlar ağaç türü bitkiler bakımından yoksun olduğu için çığ riski daha fazladır. 9 Türkiye de meydana gelen yıkıcı depremler Türkiye nin jeolojik yapısı ile ilgilidir. Bu nedenle küresel ısınmanın artmasının sonucunda meydana gelecek çölleşmenin sonuçları arasında gösterilemez. 11 Aniden bastıran sağanak yağışlar ve ani kar erimeleri akarsu havzalarında zaman zaman taşkınlara neden olmaktadır. Bu durum sel ve taşkınların doğal nedenleri arasında sayılabilir.

41 TÜRKİYE DE NÜFUS VE YERLEŞME - I 41 1 Menteşe Yöresi ve Taşeli Platosu nda kışları ılık ve bol yağışlı, yazları sıcak ve kurak geçen iklim koşulları etkili olmaktadır. Bu bölgelerde iklim koşulları yerleşme için elverişli olmasına rağmen yer şekilleri yerleşme için elverişli değildir. 4 Türkiye de köy altı yerleşmelerinin kuruluş amaçları daha çok hayvancılık faaliyetleri ve küçük tarım alanlarının değerlendirilmesi ile ilgilidir. Bu tür yerleşmeler genellikle yılın belirli dönemlerinde geçici olarak kullanılır. Bu tür yerleşmelerin kurulmasında tarımda makineleşmeyle tarım alanlarının genişlemesi gösterilemez. ÇÖZÜM 20 2 Güney Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde tektonik oluklar sık nüfusludur. Bu ovaların sık nüfuslu olması alüvyal düzlüklerde tarımsal faaliyetlerin ve tarıma bağlı ticaretin gelişmesiyle ilgilidir. 3 Anadolu Yarımadası orta kuşakta insan yaşamı için en elverişli bölgede yer alır. Anadolu Yarımadası nda etkili ılıman iklim koşulları, yer altı ve yer üstü su kaynakları bakımından zengin olması, eski dünya karalarının karşılaşma alanında olmasından dolayı en eski yerleşim alanları arasındadır. 5 Verilen yerler incelendiğinde V nolu alanda turizm köyleri değil tarım köyleri görülür. 6 Türkiye de ormanlık alanlar genellikle koruma altında tutulduğu için sık nüfuslu yerlere örnek verilemez.

42 42 7 Türkiye de turizm etkinlikleri içerisinde en çok gelişeni deniz turizmi ve doğa turizmidir. Bu nedenle Türkiye de turizme bağlı köyler daha çok Akdeniz ve Ege bölgesinde rastlanır. 10 Çiftlik yerleşmeleri geniş ve düz alanlarda tarım ve hayvancılık faaliyetleri birlikte yürütülür. Bu nedenle yıl boyunca kullanılır. 8 Haritada verilen II ve III nolu merkezlerin ikisi için turizme bağlı nüfus yoğunluğu bilgisi geçerli değildir. 9 Karadeniz Bölgesi nde dağlar kıyıya yakın ve paralel uzanır. Bu dağların ortalama yükseltisi fazladır. Bu nedenle bölgenin kıyı ve iç kesimleri arasında belirgin iklim farklarına neden olur. Bu nedenle bölgede nüfusun arttığı yerler kıyı kesimler ve iç bölgelerde tektonik oluklardır. 11 Haritada çok eğimli araziler nedeniyle seyrek nüfuslu olan bölge V numara ile, Dik yamaçların ormanlarla kaplı olduğu yer IV numara ile, Su kaynaklarının yetersiz olduğu yer I numara ile, Karstik kayaçlara bağlı nüfusun seyrek olduğu yer ise II numara ile gösterilmiştir.

43 TÜRKİYE DE NÜFUS VE YERLEŞME - II 43 1 Türkiye de kır yerleşmeleri dokularına göre toplu ve dağınık olmak üzere ikiye ayrılır. Bu yerleşmelerin ortaya çıkmasında yer şekilleri ve iklim koşulları etkili olmaktadır. Ayrıca arazinin engebeli ve düz olması da yürütülen ekonomik faaliyetler üzerinde etkili olmaktadır. 4 Kırsal kesimde konut yapımında en çok kullanılan malzeme doğal çevrede en çok bulunan malzemedir. Bu nedenle ahşap malzemeler daha çok ormanların geniş yer kapladığı yerlerde bulunur. Karadeniz ve Akdeniz Bölgesi nde orman köylerinde ahşap malzemelerin kullanıldığı evler bulunmaktadır. ÇÖZÜM Doğu Karadeniz Bölümü nde her mevsim bol yağışlı geçer. Arazileri dağlık ve engebelidir. Bölgenin bu özelliğinden dolayı tarım alanları dar, parçalı ve dağınıktır. Bu nedenle arazilerinde yerleşmeler birer, ikişer ev şeklinde dağınık bir halde bulunmaktadır. 3 Aydın da yürütülen sanayi ve ticaret etkinlikleri daha çok beşeri faaliyetlere bağlıdır. Türkiye de orman varlığının korunması, kaçak yapılaşmanın önüne geçilmesi için ağaçların konut yapımında kullanılmasını engelleyen kanunlar çıkartılmaktadır. Böylece doğal koşullara bağlılığın azaltılması düşünülmektedir. 6 Türkiye de geçici köy altı yerleşmelerinde en önemli ekonomik faaliyet hayvancılıktır.

44 44 7 Çiftlik yerleşmeleri tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin geniş ve düz arazilerde birlikte yürütüldüğü yerleşmelerdir. Bu yerleşmeler plato ve ovaların geniş yer kapladığı yerlerde bölgelerde bulunur. Dağlık ve engebeli arazilerde bu tür yerleşmelerin olması beklenmez. 10 Volkanik faaliyetler sonucunda çevreye yayılan küller toprak verimliliğini artırmaktadır. Bu nedenle volkanik araziler Türkiye de yerleşmeyi sınırlandıran bir etken değildir. 8 Kom yerleşmeleri, iç bölgelerde tahıl tarımı ve küçükbaş hayvancılığın birlikte yürütüldüğü yerlerde bulunur. 9 Türkiye de kırsal kesimde yürütülen ekonomik faaliyetler genellikle küçükbaş hayvancılık ve tahıl tarımıdır. Ancak iklim ve yer şekillerinin elverişsiz olduğu yerlerde bu durum değişebilmektedir. Örneğin yaz yağışlarının etkili olduğu yerde büyükbaş hayvancılık, dağlık arazilerin geniş yer kapladığı Doğu Karadeniz Bölümü nde balıkçılık temel geçim kaynağıdır. 11 Türkiye de kırsal kesimde ahşap malzemenin en çok kullanıldığı bölge Karadeniz Bölgesi dir.

45 TÜRKİYE DE NÜFUS VE YERLEŞME - III 45 1 Nevşehir, Ürgüp ve Göreme (Kapadokya Yöresi) volkanik materyallerin geniş örtü oluşturduğu bir yerdir. Bu nedenle bölgede volkanik taşlar yapı malzemesi olarak kullanılmaktadır. 2 5 Kırsal kesimde yerleşmeler doğal koşullara uyum sağlayan yerleşmelerdir. Örneğin Karadeniz Bölgesi nde dağlar kıyıya yakın uzandığı için yerleşmeler kıyı boyunca çizgisel olur. Ayrıca benzer durum bir yol boyunca ve akarsu boyunca da görülür. Konya ve Şanlıurfa gibi yerlerde yer şekillerinin sade olmasından dolayı yerleşmeler daireseldir. ÇÖZÜM 22 Anadolu da ilk yerleşim alanları olarak su kenarları ve mağaralar tercih edilmiştir. Bu durum öncelikle insanların yerleşim yeri olarak korunaklı bir yer seçmesi ve su kaynaklarının yakında bulunması ile ilgilidir. 6 3 Tuz Gölü nün çevresi ve Karaman Yöresi kuraklığın etkili olduğu bir bölgedir. Bu nedenle bölgede nüfusun seyrek olması yer şekilleriyle değil, iklim koşullarıyla açıklanabilir. 4 Türkiye de nüfus dağılışı fay hatlarına bağlı değildir. Türkiye nin büyük bir kısmında fay hatları olduğu için nüfus dağılışında fay hatlarıyla paralellik görülebilir. Ancak temel neden bu değildir. Çiftlik yerleşmelerine dağlık ve engebeli arazilerde rastlama imkanı daha azdır. 7 Türkiye de kırsal yerleşmelerde konut yapımında kullanılan malzeme arazilerin doğal koşullarına bağlı olarak farklılık göstermektedir. Örneğin Karadeniz Bölgesi nde ahşap, İç Anadolu ve Güneydoğu Anadolu da kerpiç, dağlık arazilerde ise taş malzeme kullanılır. Bu nedenle kırsal kesimde kerpiç malzemenin kullanılması ortak bir etken olarak gösterilemez.

46 46 8 Kom, oba ve yayla gibi köyaltı yerleşmelerde yürütülen ekonomik faaliyet mera hayvancılığıdır. 12 Türkiye de kırsal kesimde çiftlik yerleşmeleri ova ve platolarla kaplı alanlarda bulunur. Dağınık kır yerleşmeleri ise dağlık ve engebeli sahalarda bulunur. 9 Güney Marmara ve Orta Karadeniz Bölümlerinde tektonik ovalar tarım ve ticaret etkinliklerinin yürütüldüğü yerlerdir. 13 Çiftlik, mezra ve divan köyaltı yerleşmelerinde yıl boyunca ikamet edilmektedir. 10 Verilen yerlerden Edirne de dağ köylerinin oluşmasını sağlayacak bir topografya yoktur. 11 Orta Karadeniz Bölümü nde yer şekilleri bölgelerin diğer bölgelerine göre daha sadedir. Bu nedenle bölümde toplu yerleşmeler daha fazla bulunur. 14 Türkiye de geçici olarak kullanılan köy altı yerleşmelerinde yürütülen en önemli ekonomik faaliyet hayvancılıktır. 15 Yayla yerleşmeleri yüksekte bulunan serin, nemli ve yağışlı alanlardır. Bu nedenle yaylalar seracılık ve ticaret etkinlikleri için elverişli yerler değildir.