SANAL ALEMDE HAK ARAYIŞLARI: İnternette Telif Hakkı Sorununun Boyutları

Transkript

1 Başkent Üniversitesi İletişim Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü SANAL ALEMDE HAK ARAYIŞLARI: İnternette Telif Hakkı Sorununun Boyutları Mustafa SAĞSAN Ekim 2002, 19 Mayıs Üniversitesi Kongre ve Kültür Merkezi Samsun B.Ü.İletişim Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü 1

2 SUNUMDA NELER VAR? Fikri i Haklar Fikri Haklarla İlgili Yeni Kavramlar Fikri Haklarla İlgili Tartışmalar Fikri Mülkiyet Telif Hakkı Nedir? İnternet te Telif Hakkı Sorununun Ortaya Çıkış Nedeni Türkiye de Telif Hakları FSEK ve Değişimi İnternet in Telif Hakları Açısından Önemi Kolay çoğaltma ve dağıtım Eser türlerinin eşitliği Yeni eser türlerinin ortaya çıkması Etkileşimlilik ve Değişkenlik Doğrusal Olmama, Sınırlar üstü kapsam Gelişmiş Ülkelerde Tartışma ve Düzenlemeler Türkiye İçin Değerlendirme Öneriler Yararlanılan Kaynaklar 2

3 Fikri Haklar Fikir ve kültür alanında faaliyet gösterenlerin karşılıklı güven içerisinde yatırım ve ticaret yapmaları bakımından büyük ük önem taşımaktadır. İnternette bilginin küresel olarak paylaşımının kolaylaşması, fikri hakların önceden tahmin edilemeyen boyutta ihlal edilmelerine neden olmuştur. ş Bununla birlikte, sayısal filigran ve şifreleme ile haksız kullanımları kovuşturmaya ve bunlara karşı etkin bir koruma sağlamaya ilişkin çalışmalar başlatılmıştır. Dolayısıyla, fikri haklar yönünden yeni teknolojiler sayesinde geliştirilen dezavantajlar, bu teknolojilerden istifade edenler için bir avantaj oluşturmuştur. rmşt r 3

4 Fikri Haklarla İlgili g Yeni Kavramlar - bilgi toplumu (information society), - bilgi teknolojileri (information technologies), - bilgisayar programları (computer programs), - veri tabanları (data bases), - İnternet (Internet), - İntranet, - www (world wide web), - İnternet alan adları (Internet domain names), - elektronik posta (e- mail, electronic mail), - elektronik ticaret (e- com, electronic commerce), - biyoteknoloji (biotechnology) vb. 4

5 Fikri Haklar İle İlgili Tartışmalar WIPO, 1998 yılı raporunda, Amerika Birleşik Devletleri nde 1998 yılı içinde İnternet teknolojisi ile ilgili verilen patent sayısında %238 artış olduğunu ğ belirtmektedir İnternet t t ve elektronik ticaretin fikri hakların korunmasına etkileri konusunda yoğun tartışmalar yapılmaktadır. İnternet alan adlarının, elektronik posta adreslerinin ve elektronik ticaret sırasında kullanılan tanıtıcı işaretlerin, ticaret unvanları, Ticaret ve hizmet markaları, tanınmış markalar gibi kavramlar ile çatışması en önemli tartışma konuları arasındadır. 5

6 FİKRİ MÜLKİYET Telif Hakkı Patent Ticari marka Ticari sırlar 6

7 TELİF HAKKI NEDİR?...bilim ve sanat alanındaki faaliyetleri düzenleyen ve kurallar koymaya yarayan kanundur. Yazarlar ve sanatçıların özgün eserleri üzerindeki menfaatlerini koruma altına alır. Öte yandan da başkalarının bu fikirleri ve bilgileri kullanmalarını teşvik eder. 7

8 TELİF HAKKI NEDİR?...kişinin ş yarattığı ğ fikir eserlerinin her mülkten daha fazla o kişiye ait olduğu düşüncesine dayanır.[unesco ve ACUN]...yazar ve sanatçıların kendi eserlerine sahip olma haklarının kanunda ifade edilmesidir. Bu kanun ise çıkartılan bir diğer kanunla korunur ve ülkeden ülkeye değişiklik gösterir. İletişim, basım ve dağıtım teknolojilerinde ve bunlara bağlı olarak uluslararası hukukta meydana gelen gelişmeler l göz önüne alınarak zaman zaman güncelleştirilmektedir. 8

9 İnternet te Telif Hakkı Sorununun Ortaya Çıkış Nedenleri Basılı eserlerin sayısal ortamlara aktarılması sonucu çoğaltılabilmeleri kolaylığı Elektronik ortam ile eserlerin gittikçe daha küresel bir ortamda hizmete sunulması Elektronikleşme sayesinde, ticari çalışmalardaki engelleme anlaşmalarının giderek önemini yitirmesi Eser sahibi ve kullanıcı telif haklarının küresel ortamda farklı ulusal kanunlar ile yargılanması 9

10 TÜRKİYE DE sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ile telif hakları korumaya alınmıştır. Bu kanuna göre;... ilim ve edebiyat eserleri (bilgisayar programları dahil), musiki eserler, güzel sanat eserleri ve sinema eserlerini konu almaktadır ve bu alanlardaki eserlerin sahiplerine manevi ve mali olmak üzere iki grupta ele alınan haklar tanımaktadır. 10

11 FSEK de yer alan kavramlar: -eser, - eser sahibi, - eser sahibinin hakları, - ilim ve edebiyat eserleri, - musiki eserleri, - güzel sanat eserleri, - sinema eserleri, - işlenmeler, - fikri haklar, - manevi hak, - mali hak, - işleme hakkı, - çoğaltma hakkı, - yayma hakkı, - temsil hakkı, - radyo ile yayma hakkı 11

12 MANEVİ İ HAKLAR; eser sahibinin, eserinin sahipliğini üstlenme ve eserinin özelliğine ve bütünlüğüne saygı gösterilmesini talep etme hakları ile ilgilidir MADDİ HAKLAR; eser sahibinin i eserinden kazandığı para ile geçinebilmesini sağlayan haklardır ve işleme, çoğaltma, yayma ve temsil etme gibi işlemleri l i kapsamaktadır. Eser sahiplerinin izni olmadan başkaları bu hakları kullanamazlar. 12

13 Maddi Haklar: İşleme Çoğaltma Yayma Temsil Radyo İle Yayım Hakkı 13

14 TÜRKİYE DE KANUNU DEĞİŞİMİ 1951, 5846 no lu FSEK kabul edilerek yürürlüğe girdi ve 1995 yıllarında iki kez değişime uğradı. Son olarak 21 Ekim 2001 de yayma hakkı kısmına yenilikler getirildi yenilikler getirildi. 14

15 TÜRKİYE DE KANUNU DEĞİŞİMİŞ Madde 23. Bir eserin aslını veya çoğaltılmış ğ ş nüshalarını, kiralamak, ödünç vermek, satışa çıkarmak veya diğer yollarla dağıtmak hakkı münhasıran eser sahibine aittir. Eser sahibinin izniyle yurt dışında çoğaltılmış nüshaların yurt içine getirilmesi ve bunlardan yayma yoluyla faydalanma hakkı münhasıran eser sahibine aittir. Yurt dışında çoğaltılmış nüshalar her ne surette olursa olsun eser sahibinin ve/veya eser sahibinin iznini haiz yayma hakkı sahibinin izni olmaksızın ithal edilemez. Tüm bu kanunlara göre bilgisayar i programları yazılım hakkı sahibinin i izni i olmaksızın kopyalanamaz, bedelli ve bedelsiz dağıtılamaz, kiralanamaz, izinsiz bir başka ülkeden ithal edilemez. Yazılım korsanlığı yapan her kişi ve kuruluş aslında hırsızlık yapmış sayılır ve Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) gereğince cezalandırılır. Yazılım telif haklarını ihlal eden kişiler aşağıdaki yasal yaptırımlarla karşı karşıya kalırlar: Lisans başına 10 milyar TL den 150 milyar TL ye kadar para cezası 2yıldan 6 yıla kadar, para cezasına çevrilmeksizin hapis 3 yıla kadar meslekten men cezası. Çoğaltmada kullanılan veya kopya yazılımların yüklenmiş olduğu bilgisayar ve araçlara el konulması 15

16 FSEK teki 1995 Değişikliğinin ğ ş ğ Gerekçeleri Türkiye-AB Gümrük Birliği mevzuat uyum çalışmaları çerçevesinde bilgisayar programları, veritabanları, sinema eseri sahipliği, ğ koruma süreleri, meslek birlikleri, eser sahiplerinin haklarının ihlaline ilişkin verilen cezalar Eser sahiplerinin mali ve manevi haklarına zarar vermemek kaydı ile fikir ve sanat eserlerini özgün bir şekilde yorumlayan y icracı sanatçılarla, 16

17 1995 FSEK teki Komşu ş Haklar kavramı Eser sahiplerinin mali ve manevi haklarına zarar vermemek kaydı ile fikir ve sanat eserlerini i özgün bir şekilde yorumlayan icracı sanatçılarla l Bir icrayı ya da sesleri ilk defa tespit eden ses taşıyıcı yapımcıları (fonogram), Radyo televizyon kuruluşlarının sahip olduğu haklar Bu kanun kapsamına alınmıştır. 17

18 Gel gör ki bu değişiklikler ğ ş de yetersiz kalmıştır: Çünkü, FSEK in 42. maddesine yer alan aynı alanda birden fazla meslek birliği ğ kurulabilir hükmünün ters etki yaratması ve Türkiye nin 1996 yılında taraf olduğu World Intellectual Property Organization (WIPO) gereğince 18

19 FSEK in Son Hali 3 Mart 2001 tarihinde 4630 sayılı kanun gereği Türkiye bugünkü halini oluşturan Yeni FSEK ine kavuşur. 19

20 Telif Hakları Açısından İnternet in Önemi Telif e hakları, a,sağlam a bir ekonomin o alt yapısı olmanın yanında mesela gelişmiş ülkelerde aynı zamanda büyük bir endüstri koludur da. Kolay çoğaltma ve dağıtım Klasik eser tanımının ortadan kalkması Yeni eser türlerinin ortaya çıkması Etkileşimlilik i lilik ve Değişkenlik Doğrusal Olmama Sınırlar üstü kapsam Yukarıdaki 6 madde Ramazan Acun un İnternet ve Telif Hakları adlı makalesinden alınmıştır. 20

21 Kolay çoğaltma ve dağıtım Basılı medya zamanında bir eseri çoğaltabilmek için i baskı makinesine i ihtiyaç duyulması Korsan yayının kolayca tespit edilebilir ve cezalandırılabilir olması Yeni tek. ile birlikte fotokopi, audio ve video kaydedicilerin di il i yaygınlaşması Kolayca çoğaltılabilmenin ğ yanında kolayca da iletilerek sayıca değerinin arttırılmasının gerçekleştirilmesi 21

22 Klasik eser tanımının kalkması Dijital medya sayesinde eser kategorileri eşitlenmiştir. Örneğin, ilim ve edebiyat eserleri, müzik eserleri ve sinema eserleri gibi... Dijital ortamdaki bütün eserler birbirinin aynıdır: *.bit uzantılı olarak sayılan eserlere ilişkin ayırım yasada olmadığından tekbiçimlilik ilkesi kabul edilmektedir. 22

23 Yeni eser türlerinin ortaya çıkması:...bilgisayar oyunları...sanal gerçeklik uygulamaları Web teknolojisi, sanal gerçeklik, bilgisayar oyunları, çoklu medya teknolojileri sayesinde elektronik dergi ve kitapların okunabilmesi, müzk dinlenebilmesi, canlı video ve TV yayınlarının izlenebilmesi, vb... 23

24 Etkileşimlilik ve değişkenlik Web sayfaları arasında gezilebilmesi, e-posta alınıp gönderilebilmesi, form doldurulabilmesi, kişilerin ş kendi bilgisayarlarına çekilebilmesi gibi işlemler, internetteki bilginin bütünlüğünü korumamaktadır. Örneğin, elektronik ortamda bir kitabın kolayca değiştirilip dağıtılabilmesi telif hakkı denetimini gittikçe zorlaştırmaktadır. 24

25 Doğrusal olmama... Web teknolojisinin i i diğer teknolojilere göre en önemli avantajı doğrusal olmamasıdır. Monograflar ve filmler tek yönlü olarak okunup/izlenirken dinamik olarak birbirlerine bağlanan web sayfaları etkileşimlidir. 25

26 Sınırlar üstü kapsam Telif hakları kanununda korunan eserlerin türleri ve korumanın kapsamı ülkeden ülkeye farklılık göstermektedir. İnternet in sınırlar üstü konumu, bu farklılıklardan doğan telif hakkı uyuşmazlıklarına yeni bir boyut getirmiştir. 26

27 Bunlara ek olarak... İnternet in hiçbir hukuki kişiliğe/kuruma ait yapısı ile yasal düzenlemeleri zorlaştırması, Uygulanacak hukukun tespiti yani Devletler Hususi Hukuku na ilişkin sorunların bulunması, İnternet üzerinde yapılan hak tecavüzlerinde, saldırıyı yapanın saptanması ve bu ihlalin önlenmesinin son derece zor olması, İnternet in bir özgürlük ortamı şeklinde nitelendirilmesinden doğan yasal ve teknik düzenlemelerin geliştirilmesinin engellenmesi... 27

28 İnternette Telif Hakkına İlişkin Aslına Uygunluk Tartışmaları Gerek yazarlar, gerekse yayıncılar, elektronik yayınların aslına uygun olup olmadığının tartışmasını yapmaktadırlar. Aslında elektronik yayınların çoğu zaman aslının mükemmel kopyaları olduğu söylenir fakat aslına uygun olup olmadığı saptaması mümkün değildir. ğ Aslına uygun olsa bile, elektronik yayınların erişilmek istenen özgün yayın y olup olmadığı, ğ,yayının y entelektüel tutarlılığının bulunup bulunmadığı tartışmalarını gündeme getirmektedir. 28

29 GELİŞMİŞ ÜLKELERDEKİ DURUM İnternet in yaygın olarak kullanıldığı gelişmiş ülkelerde hukuki zeminde telif hakkı sorununa ilişkin düzenlemeler devam etmekte ve söz konusu ülkelerdeki sorunlar bütün yönleriyle taraf olan kesimlerce henüz bir sonuca varılamamıştır. ABD DEKİ UYGULAMALAR VE TARTIŞMALAR 29

30 ABD DEKİ DEKİ TARTIŞMALAR TARAF OLAN KESİMLER KÜTÜPHANECİLER, EĞİTİMCİLER, YAZARLAR BİLİM ADAMLARI, YAYINCILAR. KABUL EDİLEN KANUN DIGITAL MILLENNIUM COPYRIGHT ACT(İnternet in kullanılmaya başlanmasıyla ) 28 EKİM 1998 DE BILL CLINTON UN İMZASI İLE KABUL EDİLİR) 30

31 ABD DE İKİ GÖRÜŞ VAR-1- John Berry Parlow... elektronik bilgi şaraba benzemektedir, telif hakkı rejimi ise şişeyi korumaktadır. İnternet'te şişe yoktur. Fikirleri fiziki iki hale getirmeden iletebilme kabiliyeti, korunma sağlanacak sınırları önemli ölçüde belirlemektedir. Telif hakkı rejimi, kitap gibi fiziki olarak tespit edilmiş eserleri korumaktadır. Barlow'a göre dijital çağda "bilgi özgür olmak istemektedir". İnternet bugün erişmiş olduğu olağanüstü büyüklüğe herhangi bir hukuki düzenleme olmadan gelmiştir; ş bundan sonra da böyle bir düzenlemeye ihtiyaç yoktur[barlow 1994]; (Acun, İnternet ve telif Hakları, s.16) 31

32 ABD DE İKİ GÖRÜŞ VAR -2- Mevcut telif hakları rejimi Internet için de geçerlidir. Bruce Lehman Fikri Mülkiyet Çalışma Grubu oluşturulur. (1994) 1995 yılında White Paper adlı raporlarında; İletim hakkı: Kopya yapmakla eşdeğerdir. Şifre, parola gibi izinsiz erişimi engelleyen tedbirleri aşmaya yarayan teknoloji yasaklanacak, İlk satış (first sale) doktrininin yalnızca fiziki eserlerle sınırlandırılacak, Servis sağlay layı cı ları n (ISS) potansiyel sorumluluğu artacak 32

33 World Intellectual Property Organisation (WIPO) 1996 yılı Aralık ayında İsviçre nin Cenevre kentinde toplanır. 150 ülke tarafından benimsenen iki antlaşma imzalanır. WIPO Copyright Treaty WIPO Performances & Phonograms Treaty ANTŞALMAYA Ş İMZA ATAN ÜLKELER BU KANUNU TELİF HAKLARI YASALARINA EKLER. TÜRKİYE BU ÜLKELER ARASINDA YOKTUR. 33

34 Bilgi ile uğraşan araştırmacıların, kütüphanecilerin, her meslekten bilim insanlarının bilgiye, kolay, hızlı, adaletli ve yasal bir şekilde ulaşması ş için internet ortamındaki elektronik yayınlara ait eser sahiplerinin haklarının korunması ve kullanım sırasında ortaya çıkacak eğitimsel, teknolojik, hukuksal k ve idari i boyutların çözülmesi ile mümkündür. 34

35 Türkiye İçin Değerlendirme Eser sahibinin hakları ile komşu haklar ile ilgili elektronik ortamda kullanılan eserlerin ihlal edilmesine yönelik önlemlere kapsamlı bir şekilde mevzuatta yer verilmemiştir. Sadece yazılım sektörünün kopyalanmamasına ilişkin birtakım para ve hapis cezaları verilmiş fakat özellikle sanal ortamlardan indirilen bilgilere ilişkin bir düzenleme yapılmamıştır. Özellikle, internet ortamındaki fikri hakların korunmasına ilişkin uluslararası bir mevzuat eksikliğinin bulunmasından ötürü ü Türkiye de de bu alandaki düzenlemeler yetersiz kalmaktadır. 35

36 TÜRKİYE İÇİN Ö N E R İ L E R İnternet te fikri hakların korunmasına ilişkin mevcut yasal düzenlemeler öncelikle Türkiye nin iç mevzuatına yansıtılmalıdır. Bu mevzuatın uygulanmasında görev alacak kişilerin, internette telif hakkı ihlalleri konusunda eğitilmeleri gerekmektedir. Bilişim suçları ile ilgili özel cezai düzenlemeler yapılmalıdır. 36

37 TÜRKİYE İÇİN Ç Ö N E R İ L E R-2 Okullarda ve üniversitelerde internet kullanım etiğine ilişkin dersler verilmelidir. İnternet te telif haklarının ihlaline ilişkin cezalar bu derslerde anlatılarak caydırıcılık sağlanabilir. Türkiye de de telif haklarının korunmasına yönelik teknolojik çalışmalar ilgili örgüt/kurumlarca başlatılmalıdır. 37

38 YARARLANILAN KAYNAKLAR Acun, Ramazan, Internet ve Telif Hakları, Bilgi Dünyası Cilt:1 Sayı: 1, 5-26 ss., Acun, Ramazan, Yeni Fikir ve Sanat Eserleri kanunu,ilesam Bülteni 55, (Ocak-Mart, 2001), ss Kaplan, Yavuz, Internet Ortamındaki Telif Hakkı İhlallerine Uygulanacak Hukuk, Türkiye Bilişim Şurası, Green, David, Copyright: Dead or alive in a digital age?, National Inıtiative for a networked cultural heritage, Vol: 13, No: 1, Crews,Kenneth D., Copyright Law, Libraries and Universities, India University School Library and Information Science, October Tennant, Roy. Copyright and Intellectual property Rights, Library Journal, Vol: 124, Issue: 13, D Amico, Marie. Digital Copyrights In an Analog World, Digital Media, Vol: 4, No: 5, Dedeoğlu, Gözde Etik ve Bilişim Ankara: Türkiye Bilişim Derneği Yayınları,

39 YARARLANILAN KAYNAKLAR Andersen, Arthur, Değişim.tr: Internet'le Gelişimde Türkiye, İstanbul: TİB yayınları, [Kanun]: 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Telif Hakları ve Sinema Genel Müdürlüğü, 199?. Işıklı, Hasibe, Fikri Haklar ve Bilişim İzmir: IV. İzmir İktisat Kongresi, 20 mart Köseoğlu, Emine Nergiz, İnternet Ortamındaki Yayınlarda Telif Hakları Global Menkul Değerler A.Ş., İstanbul, Tonta, Yaşar, Elektronik Yayıncılıkta Son Gelişmeler Bilgi Dünyası, Cilt:1 Sayı:1, ss., T.C. Başbakanlık DPT. VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı:Fikri Haklar Özel İhtisas Komisyonu Raporu Ankara, DPT,

40 Yasalara, insana, kendine ve emeğe saygı, kopya yazılım kullanmaya son. Dr. Hüseyin Günerhan 40

41 SABIRLA DİNLEDİĞİNİZ İÇİN TEŞEKKÜR EDERİM. 41