Solunan Havada Tehlikeler

Transkript

1 Derlemeler Solunan Havada Tehlikeler N. ÇOBANOĞLU*, S. PEKCAN*, A. ASLAN*, N. KİPER* * Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Çocuk Göğüs Hastalıkları Ünitesi, ANKARA Sağlık açısından tehdit edici düzeydeki hava kirliliği yüzyılımızın en önemli sorunlarından biridir. Akciğerlerin gelişimi büyük oranda doğum sonrasında ve erken çocukluk döneminde gerçekleştiği için ve fizyolojik yapılarından dolayı çocuklar hava kirliliğinden erişkinlere göre daha çok etkilenir. Hava kirliliği bina dışı ve bina içi olarak iki bölümde incelenir. Çocuklar zamanlarının çoğunu bina içlerinde geçirdikleri için okul ve ev içi hava kirliliği de bina dışı hava kirliliği kadar öneme sahiptir. Yüzseksendokuz adet tehlikeli hava kirletici madde ve altı adet kriter hava kirletici madde tanımlanmıştır. Astım ekzaserbasyonları, preterm doğumlar, düşük doğum ağırlıkları, akciğer gelişim defektleri, infant ölümleri, kanser ve pek çok immünolojik, nörolojik, üremeyle ilgili ve solunumsal hastalıklar ile hava kirliliği arasında önemli bir ilişki bulunmaktadır. Anahtar Kelimeler: Hava kirliliği, Bina içi, Bina dışı. Outdoor and Indoor Air Pollution Air pollution increasing to dangerous levels for health is one of the important problems of this century. As most of the lung maturation is completed during the postnatal period and in early childhood, and because of the physiological nature of infancy and childhood, air pollution affects children more than adults. Air pollution is classified in two categories: Outdoor and indoor air pollution. As children spend most of their times indoors, their primary exposure to air pollution comes from breathing the air inside homes and schools rather than the air outdoors. One hundred eighty nine hazardous air pollutants and six criteria air pollutants are defined. There is an important relation between air pollution and asthma exacerbations, preterm biths, low birth weights, lung development defects, infant deaths, cancer, many immunological, neurological, reproductive and pulmonary diseases. Anahtar Kelimeler: Air pollution, Indoor, Outdoor. Yazışma Adresi: Dr. N. ÇOBANOĞLU Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi, Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Anabilim Dalı, Çocuk Göğüs Hastalıkları Ünitesi, Sıhhiye, ANKARA e-posta: drncobanoglu@yahoo.com 77

2 Son yüzyılın önemli sorunlarından biri güvenli düzeyin üzerine çıkmış olan hava kirliliğinin yaratmış olduğu sağlık problemleri ve tehlikeleridir. Çocuklar hava kirliliğinin olumsuz etkilerine erişkinlere göre daha açıktır. Çünkü alveollerin %80 i postnatal olarak oluşur ve akciğerlerin tam gelişimi altı-sekiz yaşına kadar devam eder [1,2]. Çocuklar bir dakikadaki solunum sayılarının daha hızlı olması ve fiziksel aktivitelerinin daha çok olması nedeniyle erişkinlere kıyasla daha fazla solunumsal toksik maddeye maruz kalır [3]. Son zamanlarda yapılan pek çok çalışma ile hava kirliliği ve astım ekzaserbasyonu ve astıma bağlı hospitalizasyonların artışı arasındaki ilişkiden başka hava kirliliği ve preterm doğumlar, düşük doğum ağırlıkları, infant ölümleri ve akciğer gelişim defektlerinin artışı arasındaki ilişki de gösterilmiştir [4-6]. Amerika Birleşik Devletleri nde 1971 yılında Temiz Hava Hareketi (Clean Air Act) oluşturulmuş ve altı adet kriter hava kirletici madde (criteria air pollutant): Ozon, partikül madde, sülfürdioksit, nitrojendioksit, karbonmonoksit, kurşun ve 189 adet toksik veya tehlikeli hava kirletici madde (hazardous air pollutants) tanımlanmıştır [7]. Bu hava kirletici maddeler kusma gibi akut hastalıklara, kanser gibi kronik hastalıklara, ayrıca immünolojik, nörolojik, üremeyle ilgili, gelişimsel ve solunumsal hastalıklara yol açar. Hava kirliliği bina içi (indoor) ve bina dışı (outdoor/ambient) olarak iki bölümde incelenebilir. BİNA DIŞI (OUTDOOR/AMBIENT) HAVA KİRLİLİĞİ Bina dışı hava kirliliği gelişmekte olan ülkeler için büyük bir problemdir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) yaptığı çalışmalarla gelişmekte olan ülkelerin büyük şehirlerinin hava kalitesinin oldukça kötü olduğunu ve bu ülkelerde yaşayan insanların DSÖ nün belirlediği düzeyin çok üzerinde bina dışı hava kirliliğine maruz kaldığını göstermiştir. Bina dışı hava kirliliğine neden olan altı adet kriter hava kirletici madde (criteria air pollutant) vardır. Bunlar: Ozon, Partikül madde, Sülfürdioksit, Nitrojendioksit, Karbonmonoksit, Kurşun. Ozon Ozon (O 3 ), güneş ışığının motorlu taşıtlar ve endüstriyel kaynaklardan yayılan nitrojen oksitler ve uçucu organik bileşenler (UOB) üzerindeki fotokimyasal etkileri sonucunda oluşan ikincil bir kirletici maddedir. Diğer ikincil kirletici maddeler gibi ozon da bölgesel dağılım gösterir ve bir kere oluştuktan sonra rüzgarın etkisiyle daha uzak bölgelere gidebilir. Ozon oluşumu güneş ışığına bağımlı olduğu için bina dışı ozon konsantrasyonları yaz aylarında ve öğleden sonraları en yüksek seviyede bulunur. Ayrıca, ozon seviyeleri yükseklik artışı ile birlikte artma eğilimi gösterdiği için yüksek dağlık bölgelerde vadilere kıyasla daha yüksek seviyelerde bulunur [8]. Ozon, çocuklarda ve erişkinlerde güçlü bir oksidan ve solunum yolları irritanı olarak nefes darlığı, derin nefes alımı ile birlikte oluşan göğüs ağrısı, wheezing ve öksürüğe neden olur [9]. Ozon seviyesinin yüksek olduğu günlerde çocukların akciğer fonksiyonlarının azaldığı, solunum yolları semptomlarının ve astım ataklarının arttığı gösterilmiştir [10,11]. Ozon seviyesindeki artışlar solunumsal problemlerin, astıma bağlı komplikasyonların veya acil servis başvurularının ve solunum yolları hastalıklarına bağlı olarak okula gidilemeyen günlerin artmasına neden olmaktadır [12-14]. Ozonun kısa süreli etkilerini gösteren çalışmalardan başka çocukluk çağından başlayarak ozonun akciğer fonksiyonları özellikle de küçük hava yolları üzerindeki kümülatif etkisini gösteren çalışmalar da mevcuttur [15,16]. Partikül Madde Partikül madde (PM) bir kirletici madde karışımıdır. Solunabilir PM iki farklı ölçüde bulunur: Aerodinamik çapı 2.5 µm (PM 2.5 ) den küçük veya ona eşit olanlar (ince partiküller) ve aerodinamik çapı µm (PM ) olanlar (kaba partiküller). Her iki tip partikül farklı kaynak ve içeriğe sahiptir. İnce partiküller otomobiller, güç santralleri, odun fırınları gibi yanma kaynaklarından uçucu maddelerin yoğunlaşmasından veya atmosferde reaksiyona giren prekürsör gazlardan açığa çıkar. İnce partiküllerin majör komponentleri sülfatlar, 78

3 karbonik maddeler, nitratlar, eser elementler ve sudur. Kaba partiküller tersine, mekanik sürtünme, ezilme ve zedelenmeler sonucunda oluşur, rüzgar veya trafik ve kültürel aktiviteler gibi antropojenik aktivitelerle yayılır. Kaba partiküller primer olarak alüminosilikatlardan oluşur. Partikül kirliliği kardiyak ve solunum yolu hastalıkları nedeniyle hastaneye yatış ve ölüm sayılarının artmasına neden olur [17,18]. Dizel egzoz dumanı ince partiküllerin majör kaynaklarından biridir ve karsinojeniktir. Pek çok çalışma dizel egzoz dumanı ve akciğer kanseri arasındaki ilişkiyi göstermiştir. Okul servis araçları genellikle dizel motorlu araçlardır ve çocuklar bu nedenle dizel egzoz dumanına daha çok maruz kalabilirler [19-21]. Sülfürdioksit Yüksek sülfürdioksit seviyeleri büyük endüstriyel tesislerin (özellikle kömür yakılan güç santralleri) olduğu bölgede bulunur. Sülfürdioksit solunum yolu hastalıklarının ve astım ekzaserbasyonlarının artışına ve akciğer fonksiyonlarının azalmasına neden olur. Nitrojendioksit Nitrojendioksit yüksek ısılı yanma sonucunda oluşan gaz halinde bir kirletici maddedir. Bina dışı en önemli nitrojendioksit kaynakları dizel ve benzin motorlu araçlar ve güç santralleridir. Epidemiyolojik çalışmalar göstermiştir ki nitrojendioksit seviyelerinin artması ile solunum yolları semptomları ve astım ekzaserbasyonları arasında korelasyon vardır [22]. Karbonmonoksit Karbonmonoksit karboksihemoglobin oluşturarak dokulara oksijen taşınmasını engeller. Karbonmonoksit düzeyleri trafiğin yoğun olduğu bölgelerde yüksek seviyelerdedir. Kurşun Yüksek kurşun seviyeleri metal-işleme fabrika ve atölyelerinin bulunduğu bölgede bulunur. Kurşun özellikle erken çocukluk döneminde nörotoksik bir maddedir ve mental retardasyona neden olabilir [23]. Bina dışı hava kirliliğine neden olan 189 adet toksik veya tehlikeli kirletici madde (Hazardous Air Pollutants) vardır. Bunlar kanser, doğumsal defektler, solunum yolu hastalıkları ve nörolojik hastalıklara yol açar. Bunların 33 tanesi geniş kullanımları ve karsinojenik ve teratojenik etkilerinden dolayı ayrıca listelenmiştir: 1. Asetaldehid, 2. Akrolein, 3. Akrilonitril, 4. Arsenik bileşikleri, 5. Benzen, 6. Berilyum bileşikleri, 7. 1,3-butadien, 8. Kadmiyum bileşikleri, 9. Karbon tetraklorür, 10. Kloroform, 11. Kromyum bileşikleri, 12. Kömür ocağı gazları, 13. 1,3-dikloropropen, 14. Dizel partikül madde, 15. Etilen dibromür, 16. Etilen diklorür, 17. Etilen oksit, 18. Formaldehid, 19. Hekzaklorobenzen, 20. Hidrazin, 21. Kurşun bileşikleri, 22. Manganez bileşikleri, 23. Civa bileşikleri, 24. Metilen klorür, 25. Nikel bileşikleri, 26. Perkloroetilen, 27. Polikloronize bifeniller, 28. Polisiklik organik madde, 29. Propilen diklorür, 30. Kinolin, 31. 1,1,2,2-tetrakloroetan, 32. Trikloroetilen, 33. Vinil klorür. Burada bu listedeki toksik maddelerden benzen ve formaldehid üzerinde durulacaktır. Çünkü bina dışı havada benzen kanser oluşturma riski düzeyinin 49 katı, formaldehid 72 katı düzeyinde bulunmaktadır. 79

4 Benzen Benzen gaz halinde kirletici bir maddedir ve çevrede yaygın olarak bulunur. Daha çok motor yakıtlarının bir bileşeni olarak bina dışı hava kirleticisi olarak etkili olur. Benzen insan vücudu üzerinde birkaç yolla etkili olur. Bunlar inhalasyon, dermal temas ve yutma yollarıdır. Düşük dozlarda bile benzene inhalasyon yoluyla maruz kalma birçok akut ve kronik sağlık problemlerine yol açar. Bunlar sersemlik, baş dönmesi, baş ağrısı, bilinç bulanıklığı ve yüksek dozlarda ölüm gibi çeşitli nörolojik problemlerdir [24]. Benzenin kronik veya uzun süreli inhalasyonu sonucunda hematolojik problemler oluşabilir, bunlar kemik iliği hasarı sonucunda oluşan kan hastalıklarıdır. Aplastik anemi, aşırı kanama ve immün sistem hasarı kronik benzen maruziyeti sonucunda oluşan kan antikor seviyesi değişikleri ve lökosit kayıplarına bağlı olarak oluşur. Ayrıca, kronik benzen maruziyetine bağlı olarak da lösemi insidansında artış görülür [25,26]. Formaldehid Formaldehid gaz halinde bir kirletici maddedir. Bina dışı majör formaldehid kaynakları güç santralleri, çöp fırınları ve otomobil egzoz dumanlarıdır. Ayrıca, orman yangınları da formaldehid oluşumuna neden olur. Formaldehid gözlerde, burunda ve boğazda irritasyona neden olur. Öksürük, wheezing, göğüs ağrısı ve bronşit oluşumuna neden olur. Formaldehidin kronik inhalasyonu da nazal epitelde ve diğer solunum yolu epitelinde hasara neden olur. Mesleksel çalışmalar göstermiştir ki kronik formaldehid inhalasyonu akciğer ve nazofarengeal kanser insidansında artışa neden olmaktadır [27]. BİNA İÇİ (INDOOR) HAVA KİRLİLİĞİ Çocuklar zamanlarının çoğunu bina içlerinde geçirdikleri için okul ve ev içi hava kirliliği bizim için daha da önem kazanmaktadır. Soğuk ülkelerdeki binalarda merkezi ısıtma sistemi ve sıcak ülkelerde soğutma sistemlerinin sık kullanıma geçmesi nedeniyle bina içi hava değişimi ve temiz havanın bina içine girişi kısıtlı hale gelmiştir. Bu nedenle bina içi hava kirliliğinin önemi artmıştır. Bina içi pek çok hava kirletici madde olmasının yanında bina dışı hava kirliliği de bina içi ortamı belirgin şekilde etkilemektedir. Bina içi hava kirliliğine neden olan etkenler yemek pişirmek için kullanılan yakıtlar, pişirme sonrasında açığa çıkan duman, modern bina yapım maddeleri, izolasyon maddeleri, koruyucu maddeler, mobilya boyaları, temizlik maddeleri, kişisel bakım ürünleri, pestisitler, evde beslenen hayvanlar, iyonizan radyasyon ve hava temizleme cihazlarının kullanımıdır. Hava temizleme cihazları küfler, mantarlar, bakteriler gibi biyolojik ürünler yanında toz ve mineral lifler gibi çeşitli kirletici maddelerin ev içine yayılmasına neden olur. Ayrıca, bina içi hava kirliliğine neden olan ve sağlığı tehdit edici çok önemli bir faktör de çevresel sigara dumanıdır [28,29]. Bina içi hava kalitesi de insan sağlığı açısından büyük önem taşır. Bina içi hava kalitesine iyi diyebilmemiz için sıcaklığın C arasında, göreceli nem oranının %40-60 ve hava akım hızının 0.1 m/sn olması gerekir. Bina içi nem oranının %70 ten yüksek olması küf mantarı oluşma riskini artırır. Bina içi akım hızının da 0.3 m/sn nin üzerinde olması hava ısısında 1 C lik düşüşe neden olur [30,31]. Bina içi hava kirliliğine neden olan faktörleri ana başlıklar halinde verecek olursak: 1. Bakteriler, mantarlar ve diğer mikroorganizmalar, 2. Nitrojen oksitler, 3. Mineral lifler, 4. Radon 99, 5. Formaldehid, 6. Çözücüler, pestisitler ve poliklorinize bifeniller, 7. Besinsel tozlar, 8. Evcil hayvanlar ve laboratuvar hayvanları, 9. Çevresel sigara dumanı. Bakteriler, Mantarlar ve Diğer Mikroorganizmalar Bunlardan en iyi bilineni Legionella dır. İlk kez 1976 yılında Philadelphia otelinde toplantı yapan Amerikan lejyonerlerinden 182 tanesinin pnömoni olması ve bunlardan 29 tanesinin ölmesiyle tanımlanan mikroorganizma Legionella pneumophila olarak adlandırılmıştır. Legionella salgınları kontamine suların aerosol haline gelmesi ve bunların inhalasyonu sonucunda oluşur. Duşlar, musluktan suyun hızlı ve 80

5 çevreye sıçrayarak akması ve su fışkırtan düzenekler sonucunda su aerosol haline gelir. Ayrıca, oda nemlendiricileri de bir kaynak olabilir [32]. Bina içi havanın mikrobiyolojik kontaminasyonu sonucunda ekstrensek allerjik alveolit, nemlendirici ateşi, astım, allerjik rinit, hasta bina sendromu ve infeksiyonlar görülebilir. Bina içi havanın mikrobiyolojik kontaminasyon kaynakları nemlendirici cihazlar, soğutucu cihazlar ve su sızıntılarıdır [33]. Sık görülen etkenler: Micropolyspora faeni, Thermoactinomyces vulgaris, Aspergillus fumigatus. Daha az sıklıkla görülen etkenler: Penicillium türleri, Aureobasidium pululans, Bacillus subtilis, Sphaeropsidales türleri, Cytophaga allerginae, Trichosporon cutaneum, Merulius lacrymans, Stachybotrys chartarum (S. atra). Ekstrensek allerjik alveolit: Bu hastalık akut ve kronik olarak iki forma sahiptir. Akut formu altı-sekiz saat içinde başlar ve flu-like hastalık, ateş, titreme, nefes darlığı, öksürük ve genel yaygın ağrılar görülür. Kronik formu düşük düzeyde uzun süreli maruz kalma sonucunda oluşur ve kilo kaybı, nefes darlığı görülür. Alveol içindeki inflamasyon skar dokusunun oluşmasına neden olur [34]. Nemlendirici ateşi: Semptomlar ekstrensek allerjik alveolite benzer ve altı-sekiz saat içinde başlar, ancak ondan farklı olarak uzun süreli maruziyet toleransa neden olabilir. Genellikle uzun süreli bir sekeli yoktur ve tam iyileşme görülebilir [35]. Hasta bina sendromu (HBS): Belli bir binada yaşarken veya çalışırken ortaya çıkan ancak bu ortamdan uzaklaşınca kaybolan semptomlar HBS olarak adlandırılır. Ana semptomlar gözlerde yanma ve sulanma, burun tıkanıklığı, akıntısı ve hapşırma, boğazda kuruluk, letarji, baş ağrısı ve bazen astımdır. Baş ağrısı genelde alnın iki tarafında ve göz arkalarında, künt ve nonzonklayıcı karakterdedir. Son zamanlarda yapılan çalışmalarla HBS semptomları ve bazı mantar tipleri arasında korelasyon olduğu gösterilmiştir [36]. Küf mantarları en iyi bilinen allerjenlerdir fakat belli bazı mantarlar çok daha ciddi sağlık problemlerine yol açabilir. S. chartarum (ayrıca S. atra olarak da bilinir) 1993 yılında Cleveland Ohio da neden olduğu pulmoner hemoraji ve hemosiderozis salgınıyla HBS arasında ayrı bir öneme sahip olmuştur. Araştırmacılar tarafından hastalığın Stachybotrys sporlarının inhalasyonu sonucunda oluştuğu düşünülmüştür [37,38]. Stachybotrys diğer mantarlar gibi çoğalmak için neme ve selüloz maddeye gereksinim duyar. Toksik etkisini trichothecenes olarak bilinen kimyasal metaboliti aracılığıyla oluşturur. Bu mantar pulmoner hemoraji ve hemosiderozisten başka immün hücre sayısında süpresyon, nörolojik ve solunumsal problemlere yol açar: Baş ağrısı, sersemlik, hafıza kaybı, kronik yorgunluk, döküntü ve konjunktivit. Nitrojen Oksitler Endüstriyel ortamlarda çalışanlar nitrik oksit ve nitrojendioksit, nitröz asit ve nitrik asite maruz kalırlar. Ev içi ortamlarda ise daha çok nitrik oksit ve nitrojendioksit maruziyeti görülür. Bina içi en iyi bilinen nitrojendioksit kaynakları yemek pişirmek için kullanılan gazlı ve benzinli ocaklar ve sigara dumanıdır. Kış aylarında bina içi nitrojendioksit düzeyleri bina dışı düzeylerin iki-üç katı miktarda bulunurken, yaz aylarında hemen hemen eşittir. Nitrojendioksit insolubl bir gazdır ve üst solunum yollarındaki mukus salgıları aracılığıyla az miktarda dışarı atılabildiği için inhale edildikten sonra alt solunum yollarına dek penetre eder. Yüksek düzeylerde inhale edilirse paroksismal öksürük, wheezing, kanlı balgam, bulantı, kusma, dispne, yorgunluk ve anksiyete görülebilir. Ayrıca, solunum yetmezliğine bağlı ölüm görülebilir. Yaşayan kişiler ikinci bir akut hastalıkla karşı karşıya kalırlarsa birincisinden daha ağır geçirebilirler [40]. Mineral Lifler Asbest yüksek lifli, basınca ve ısıya dayanıklı, kimyasal olarak inert ve yüksek elektriksel dirence sahip bir grup minerale verilen isimdir. İki gruptan oluşur: Serpentin (serpentine) ve amfibol (amphibol). Serpentin grubunda bir adet mineral vardır, bu da krizotildir (chrysotile) ve asbest olarak bilinen mineral 81

6 budur (beyaz asbest). Diğer grup mineraller amfiboldür. Bunlar: Crocidolite (mavi asbest), Amosite (kahverengi asbest), Anthophyllite, Tremolite, Actinolite. Asbest grubundan başka doğal mineral lifler de vardır: Attapulgite, Sepiolite, Mollastonite. Ayrıca bir grup yapay mineral lifler vardır, bunlara man-made mineral fibres (MMMF) denir. Mineral lifler en sık tekstil alanında ve ısı, elektrik ve akustik izolasyon malzemesi olarak kullanılır. Ayrıca, fren ve debriyaj balatalarında da kullanılırlar [41]. Mineral liflere maruz kalan kişilerde plevra ve periton tümörleri (mezotelyoma) ve akciğer kanserleri sık görülür [42]. Radon Radon bir soy gazdır ve uranyum yıkım ürünleri arasında bir ara basamaktır. Üç tip radyasyon vardır: Alfa, beta ve gama. Radon alfa radyasyona sahiptir. Radon bir binaya topraktan, bina temel malzemesinden ve bina yapımında kullanılan malzemeden girer. Bina içi havada bulunan partikül sayısının sigara içilmesi gibi bir nedenle artması durumunda daha fazla miktarda radon bu partiküllere tutunma ve inhale edilme riskine sahiptir [43]. Bina içi havada radon miktarının fazla olması akciğer kanseri görülme riskini artırır [44]. Formaldehid Formaldehidin bina içi kaynakları kereste ve kontrplak kullanılan ev ve mobilya malzemeleridir. Ayrıca sigara dumanından da bina içi havaya yayılır. Formaldehid medikal laboratuvarlarda prezervatif ve fiksatif olarak kullanılır. Ayrıca kozmetik malzemelerde, dezenfektanlarda, fotoğrafçılık malzemelerinde ve tahta ürünleri koruyucu malzemelerde bulunur [45]. Daha önceden bina dışı hava kirliliğinde de anlatıldığı gibi formaldehid gözlerde, burunda ve boğazda irritasyona, öksürük, wheezing, göğüs ağrısı ve bronşit oluşumuna neden olur. Formaldehidin kronik inhalasyonu da nazal epitelde ve diğer solunum yolu epitelinde hasara neden olur. Kronik formaldehid inhalasyonu akciğer ve nazofarengeal kanser insidansında artışa neden olmaktadır [27]. Uçucu Organik Bileşenler (UOB) ve Pestisitler Bina içi UOB konsantrasyonları bina dışı konsantrasyonlara göre iki kat daha fazladır. UOB nin bina içi kaynakları: - Kuru temizleme ile temizlenmiş giysiler (tetrakloroetilen), - Oda kokuları, mobilya koruyucuları ve güve öldürücü ilaçlar (para-diklorobenzen), - Bina yapım malzemeleri (formaldehid, stiren), - Tutkal ve daksil gibi büro malzemeleri (1,1,1-trikloroetilen), - Boya ve vernik (toluen, ksilen). Bu maddelerin akut maruziyeti santral sinir sistemi depresyonu, baş ağrısı, yorgunluk, konfüzyon, gözlerde, burunda ve boğazda yanma yaparken, kronik maruziyeti psikoorganik sendrom veya presenil demans tablosuna yol açar. Benzenin kronik maruziyeti kemik iliği hasarına ve buna bağlı olarak hematolojik hastalıklara ve lösemiye yol açabilir [29]. Pestisitler dört kimyasal gruptan oluşur: - Organofosfatlar, - Karbamatlar, - Piretroidler, - Organoklorinler. Diklorvos (organofosfat grubundan) ve para-diklorobenzen dışındaki pestisitler çok düşük buharlaşma basıncına sahiptir. Bu nedenle bina içi havasında az oranlarda bulunurlar. Diklorvos bir organofosfattır ve kolinesteraz inhibisyonuna neden olarak etki gösterir. İnhalasyonunda baş ağrısı, bulantı ve kusma görülür. Yüksek miktarlardaki inhalasyonunda bilinç bulanıklığı, solunum yolları sekresyonlarında artış ve ölüm görülebilir. Para-diklorobenzen ise katarakta ve karaciğer hasarına neden olabilir [46]. Besinsel Tozlar Buğday, mısır, pirinç, arpa gibi tahıllar (ve unları), tahta çeşitleri, kahve, şeker kamışı, çay 82

7 ve tütün yaprağı, saman, pamuk, keten, kenevir gibi maddelerden açığa çıkan tozlar akut ve kronik inflamasyon yoluyla pek çok solunum yolu hastalığına neden olur. Bunlar astım, hipersensitivite pnömonisi ve bronşit şeklinde ortaya çıkar. Besinsel tozlar daha çok meslek hastalığına yol açar. En sık maruz kalan kişiler çiftçiler, fırıncılar ve değirmencilerdir [47]. Evcil Hayvanlar ve Laboratuvar Hayvanları Hayvan tüyleri ve tüylerin arasında bulunan ölü cilt dokusu parçalarının en iyi bilinen etkileri allerjik reaksiyonlardır. Bunlar allerjik nezleden astıma kadar değişen bir yelpazede solunum yolu hastalıklarına neden olur. Bu konuyla ilgili yapılan çalışmalarda gösterilen hipersensitivite insidansları şu şekildedir [48] : Rat %56.5, Tavşan %37, Fare %37, Domuz %24, Kedi %12.9, Köpek %9.6, Hamster %1.6. Evde kuş besleyenlerde allerjik reaksiyonlardan başka görülebilen en önemli hastalık akciğer kanseridir. Yapılan bir çalışmada evlerinde kuş besleyenlerde akciğer kanserinin beslemeyenlere oranla 6.7 kez daha fazla görüldüğü gösterilmiştir [49]. Çevresel Sigara Dumanı Çevresel sigara dumanının üç spesifik kaynağı vardır: a. İçe çekmeler arasında sigaranın kendi kendine yanması sırasına açığa çıkan duman, b. Kişinin içine çekmesi sırasında dudaklarının kenarından dışarı kaçan ve daha sonra dışarıya doğru üflediği duman, c. Sigara kağıdı ve filtresinden yayılan gaz ve diğer maddeler. Bu kaynaklardan içeriği en toksik olanı sigaranın kendi kendine yanması sırasında açığa çıkan dumandır. Çevresel sigara dumanı 3800 den fazla çeşitte kimyasal bileşenden oluşur. Sigara dumanında bulunan toksik maddeler: - Katran, - Nikotin, - Karbonmonoksit, - Karbondioksit, - Amonyak, - Nitrojen oksitler, - Fenoller, - Katekol, - Benzo[a]pyrene. Bilindiği gibi sigara dumanı en iyi bilinen karsinojenik maddedir. Ayrıca, pek çok sistemi ilgilendiren önemli hastalıklara yol açabilir [50,51]. SONUÇ Özellikle gelişmekte olan ülkelerde yaşayan insanlar ve özellikle de çocuklar için hava kirliliği sağlığı tehdit eden önemli bir problemdir. Hava kirliliği ve hava kirliliğinin neden olduğu sağlık problemleri sadece sağlık çalışanları tarafından çözümlenebilecek bir sorun değildir. Ülkelerin hükümetlerinin belirleyeceği çevre ve halk sağlığını koruma politikalarının uygulanmasında doktorların yanı sıra mühendislere, eğitimcilere ve kanun yapıcı ve uygulayıcılarına da önemli görevler düşmektedir. KAYNAKLAR 1. Dietert RR, Etzel RA, Chen D ve ark. Workshop to identify critical windows of exposure for children s health: Immune and respiratory systems work group summary. Environ Health Perspect 2000;108 (Suppl 3): Plopper CG, Fonucchi MV. Do urban environmental pollutants exacerbate childhood lung diseases? Environ Health Perspect 2000;108: Plunkett LM, Turnbull D, Rodnicks JV. Differences between adults and children affecting exposure assessment. In: Guzelian PS, Henry CJ, Olin SS (eds). Similarities and Differences Between Children and Adults: Implications for Risk Assessment. Washington, DC: ILSI Press, 1992: Bobak M, Leon DA. The effect of air pollution on infant mortality appears specific for respiratory causes in the postnatal period. Epidemiology 1999;10: Ritz B, Yu F. The effect of ambient carbonmonoxide on low birth weight among children born in Southern California between 1989 and Environ Health Perspect 1999;107: Ritz B, Yu F, Chapa G, Fruin S. Effect of air pollution on preterm birth among children born in Southern California between 1989 and Epidemiology 2000;11: Clean Air Act, 33 United States Code Sec Et Esq.,

8 8. Geyh AS, Xue J, Ozkaynak H, Spengler JD. The Harvard Southern California Chronic Ozone Exposure Study: Assessing ozone exposures of gradeschool-age children in two southern California communities. Environ Health Perspect 2000;108: American Thoracic Society, Committee of the Environmental and Occupational Health Assembly. Health effects of outdoor air pollution. Part 1. Am J Respir Crit Care Med 1996;153: Kinney PL, Thurston GD, Raizenne M. The effects of ambient ozone on lung function in children: A reanalysis of six summer comp studies. Environ Health Perspect 1996;104: Thurston GD, Lippmann M, Scott MB, Fine JM. Summertime haze air pollution and children with asthma. Am J Respir Crit Care Med 1997;155: White MC, Etzel RA, Wilcox WD, Lloyd C. Exacerbations of childhood asthma and ozone pollution in Atlanta. Environ Res 1994;65: Tolbert PE, Mulholland JA, MacIntosh DL ve ark. Air quality and pediatric emergency room visits for asthma in Atlanta, Georgia, USA. Am J Epidemiol 2000;151: Gilliland FD, Berhane K, Rappaport EB ve ark. The effects of ambient air pollution on school absenteeism due to respiratory illnesses. Epidemiology 2001;12: Kunzli N, Lurmann F, Segal M ve ark. Association between life time ambient ozone exposure and pulmonary function in college freshmen-results of a pilot study. Environ Res 1997;72: Galizia A, Kinney PL. Long-term residence in areas of high ozone: Associations with respiratory health in a nationwide sample of non-smoking young adults. Environ Health Perspect 1999;107: Dockery DW, Pope CA III. Acute respiratory effects of particulate air pollution. Annu Rev Public Health 1994;15: Samet JM, Dominici F, Curriero FC ve ark. Fine particulate air pollution and mortality in 20 U.S. cities, N Engl J Med 2000;343: Lipsett M, Campleman S. Occupational exposure to diesel exhaust and lung cancers a meta-analysis. Am J Public Health 1999;89: US Environmental Protection Agency. Health Assessment Document for Diesel Engine Exhaust. Washington, DC: Office of Research and Development NCFEA; EPA/600/8-909/057F. 21. International Agency for Research on Cancer. IARC Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans: Diesel and Gasoline Engine Exhaust and Some Nitroarenes. Vol 46. Lyon, France: International Agency for Research on Cancer; 1989: Hajat S, Haines A, Goubet SA ve ark. Association of air pollution with daily GP consultations eor asthma and other lower respiratory conditions in London. Thorax 1999;54: Schwartz J. Low-level lead exposure and children s IQ: A meta-analysis and search for a treshold. Environ Res 1994;65: Sittig M. Handbook of Toxic and Hazardous Chemicals and Carcinogens. 2 nd ed. Noyes Publications, Park Ridge, NJ, Rinsky RA, Young RJ, Smith AB. Leukemia in benzene workers. Am J Ind Med 1981;2: Rinsky RA, Smith AB, Hornung R ve ark. Benzene and leukemia: An epidemiologic risk assessment. N Engl J Med 1987;316: Blair A, Stewart PA, Hoover RN ve ark. Mortality among industrial workers exposed to formaldehyde. J Natl Cancer Inst 1986;76: Sexton K, Adgate JL, Church TR ve ark. Children s exposure to environmental tobacco smoke: Using diverse exposure metrics to document ethnic/racial differences. Environ Health Perspect 2004;112: Wallace LA. Human exposure to volatile organic pollutants: Implications for indoor air studies. Annu Rev Energy Environ 2001;26: World Health Organisation. Air Quality Guidelines for Europe Copenhagen: WHO, Seifert B. Regulating indoor air. 5, Proceedings of the fifth International Conference on Indoor Air Quality. Conference Secretariat, Ottawa, Canada, Bartlett CLR, Macree AD, MacFarlane JT. Legionella Infections. London: Edward Arnold Ltd, Arundel AV, Sterling EM, Biggin JH, Sterling TD. Indirect health effects of relative humidity in indoor environments. Environ Health Perspect 1986;65: Van Assendelft A, Forsen RO, Keskinen H, Alanko K. Humidifier associated extrinsic allergic alveolitis. Scand J Work Environ Health 1979;5: Austwick PKC, Davies PS, Cook P, Pickering CAC. Comparative microbiological studies in humidifier fever. In: Molina C (ed). Maladies Des Climatiseurs et Des Humidificateurs. INSERM Symposium, 1986;135: Cooley JD, Wong WC, Jumper CA ve ark. Correlation between the prevalence of certain fungi and sick building syndrome. Occup Environ Med 1998;55: Etzel RA, Montana E, Sorenson WG ve ark. Acute pulmonary hemorrhage in infants associated with exposure to Stachybotrys atra and other fungi. Arch Pediatr Adolesc Med 1998;152: Flappan SM, Portnoy J, Jones P, Barnes C. Infant pulmonary hemorrhage in a suburban home with water damage and mold (Stachybotrys atra). Environ Health Perspect 1999;107: Johanning E, Biagini R, Hull D ve ark. Health and immunology study following exposure to toxigenic fungi (Stachybotrys chartarum) in a water- damaged office environment. Arch Occup Environ Health 1996;68:

9 40. Shima M, Adachi M. Effect of outdoor and indoor nitrogen dioxide on respiratory symptoms in schoolchildren. Int J Epidemiol 2000;29: Brown RC, Hoskins JA, Miller K, Mossman BT. Pathogenetic mechanisms of asbestos and other mineral fibres. Mol Aspects Med 1990;11: Peto J, Seidman H, Selikoff IJ. Mesothelioma mortality in asbestos workers: Implications for models of carcinogenesis and risk assessment. Br J Cancer 1982;45: Maghissi AA, Seiler MA. Enhancement of exposure to radon progeny as a consequence of passive smoking. Environ Int 1989;15: Kunz E, Serc J, Placek V, Horacek L. Lung cancer in man in relation to different time distribution of radiation exposure. Health Phys 1979;36: WHO. Environmental Health Criteria for Formaldehyde. Vol 89. Geneva: World Health Organisation, Landrigan PJ, Claudio L, Markowitz SB ve ark. Pesticides and inner-city children: Exposures, risks, and prevention. Environ Health Perspect 1999;107: Howarth RFB. Grain dust; some effects on health. HSE Research Paper 28. London: Health and Safety Executive, Agrup G, Belin L, Sjöstedt L, Skerfving S. Allergy to laboratory animals in laboratory technicians and animal keepers. Br J Ind Med 1986;43: Holst PA, Kromhout D, Brand R. For debate: Pet birds as an independent risk factor for lung cancer. BMJ 1988;297: Chilmonczyk BA, Salmun LM, Megathlin KN ve ark. Association between exposure to environmental tobacco smoke and exacerbations of asthma in children. N Engl J Med 1993;328: Klonoff-Cohen HS, Edelstein SL ve ark. The effect of passive smoking and tobacco exposure through breast milk on sudden infant death syndrome. JAMA 1995;273: AMERICAN COLLEGE OF ALLERGY, ASTHMA AND IMMUNOLOGY YILLIK BİLİMSEL TOPLANTISI 4-9 KASIM 2005 ANAHEIM, CALIFORNIA DERNEĞİMİZ BU TOPLANTIDA RESMİ KATILIMCI OLARAK TEMSİL EDİLECEKTİR. Meeting/Annual+Meeting.htm 85