CENSİYANIN (Gentiana lutea L.) YERİNDE KORUNMASI, YETİŞTİRİLMESİ, KİMYASAL ANALİZLERİ VE EKONOMİK ÖNEMİ ARA SONUÇ RAPORU ( )

Transkript

1

2

3 O.D.C.: CENSİYANIN (Gentiana lutea L.) YERİNDE KORUNMASI, YETİŞTİRİLMESİ, KİMYASAL ANALİZLERİ VE EKONOMİK ÖNEMİ ARA SONUÇ RAPORU ( ) Determination of Chemical Structures of Gentian (Gentiana lutea L.) In-Situ Protection, Cultivation, Chemical Analyses and Economic Importance of Gentian Preliminary Results ( ) A. Sermin ÖZER Rag p AKDEMİR Prof. Dr. Neşet ARSLAN İÇ ANADOLU ORMANCILIK ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ YAYINLARI Central Anatolia Forestry Research Institute Teknik Bülten / Technical Bulletin No: 292

4 ISBN

5 İÇİNDEKİLER Sayfa ÖZ...III ABSTRACT...III ÖNSÖZ...IV TEŞEKKÜR...VI 1. GİRİŞ Genel Bilgi ve Gerekçe Censiyan n Dünyadaki Doğal Yay l ş Bitkinin tan m ve Botanik Özellikleri Bitkinin Yetişme Muhiti Özellikleri Bitkinin Halk Aras nda Bilinen ve Diğer Dillerdeki Adlar Bitkinin Tarihçesi Kullan lan Bölümleri ve Kullan m Alanlar Bitkinin Kimyasal Yap s T bbi Özellikleri Yetiştirilmesi Bitkinin Yetişme ve Gelişme Biyolojisi Censiyan için Tehlike s n flar ve Tehdit Faktörleri Tehlike S n flar Tehdit faktörleri Ülkedeki Mevcut Duruma İlişkin Gözlemlere Göre Koruma S n flar ile İlgili Olarak Getirilen Öneriler Bitki ile İlgili Olarak Al nan Koruma Tedbirleri Diğer Bitkilerle Kar şt r lmas Ekonomik Önemi Toplanmas ve İhracat na İlişkin Kanuni Çerçeve LİTERATÜR ÖZETİ MATERYAL VE METOT Materyal Tohum ve Tohum Haz rlama Tohumlar Ekim İşlemine Haz rlama...30 I

6 Ekim Zaman Arazi Çal şmas Program Metot ARAŞTIRMA BULGULARI VE TARTIŞMA Gözleme Dayal Olarak Türkiye deki Mevcut Durumla İlgili Tespitler Kütahya-Radar Kütahya-Domaniç (Domuzkertiği, Ac su) Bursa-Uludağ Ödemiş-Bozdağ Sinop Toprak Özellikleri Toprak Özellikleri ve Analiz Sonuçlar n n Değerlendirilmesi Materyal ve Yöntem Toprak Analiz Sonuçlar n n Değerlendirilmesi Yetiştirme Çal şmalar ve Değerlendirme Deneme alanlar nda yap lan gözlemlere ilişkin veriler Kök Analizleri ve Sonuçlar Censiyan Köklerinin Analize Haz rlanmas Ekstraksiyon HPLC Analizleri Kromotogramlar SONUÇ VE ÖNERİLER...62 ÖZET...63 SUMMARY...64 KAYNAKLAR...69 II

7 ÖZ Censiyan n (Gentiana lutea L.) kökleri ve rizomlar kozmetik, alkollü içki sanayi ile eczac l kta baz ilaçlar n yap m nda ve alternatif t p alanlar nda kullan lmaktad r. Censiyan n ülkemizde Bursa Uludağ, Ödemiş Bozdağ, Kütahya Radar, Domaniç, Ac su ve Sinop Ayanc k da doğal yay l ş gösterdiği kaydedilmiştir. Önceki y llarda bu bitki ihraç edilmek üzere doğal alanlardan toplanm ş ancak büyük zarar görmesi sebebi ile doğadan sökümü yasaklanm şt r. Bu araşt rmada bitkinin yetiştiği doğal alanlarda tespit ve değerlendirmeler yap lm şt r. Bunun yan nda, Sinop-Ayanc k d ş nda kalan alanlardan toplanan tohumlarla 3 alanda (Kütahya-Radar, Kütahya-Domuzkertiği, Bursa- Uludağ) yetiştirme çal şmalar başlat lm şt r. Bu yay nda üretim çal şmalar nda ve doğal alanlardaki durum ve riskler üzerinde durulacakt r. Anahtar Kelimeler: Gentiana lutea L, alternatif t p, yetiştirme çal şmalar, hasar, koruma çal şmalar ABSTRACT The roots and rizomes of gentian (Gentiana lutea L.) plant are used in the fields of alternative medicine, pharmacy and alcoholic drink industry. It has been recorded that Gentiana lutea L. plant was found in Bursa Uludağ, Ödemiş Bozdağ, Kütahya Radar, Domaniç, Ac su and Sinop Ayanc k in our country. Formerly exporting of this plant that was collected from natural fields, had been prevented by the regulation of natural roots as it caused great damage. The examinations have taken place and situation was evaluated in the natural areas that the plant grows. Besides, with the seeds that was collected from these areas, except Sinop-Ayanc k, the production activities have also begun in other three places (Kütahya-Radar, Kütahya-Domuzkertiği, Bursa- Uludağ). The risks that the plant faces in its natural places and the situaiton on the production activites will be emphasized on this paper. Key words: Gentiana lutea L, alternative medicine, production activities, damage, conservation activities. III

8 ÖNSÖZ Ülkemiz uluslararas boyutta da bilindiği gibi biyolojik çeşitlilikçe çok zengindir. Biyolojik çeşitliliğin bir bölümünü teşkil eden flora zenginliği ise yaklaş k 1/3 ü endemik olan taksonlarla birlikte i aşan türden meydana gelmekte olup bu say yap lan yeni tespitlerle giderek artmaktad r. Flora zenginliğimizin çok önemli bir k sm da orman rejimine giren sahalarda doğal yay l ş göstermektedir. Ormanlar m zdan elde edilen ürünler, Orman Ürünleri (OÜ) ve Odun D ş Orman Ürünleri (ODOÜ) olarak iki ana gurupta toplanmaktad r. ODOÜ; asli ürün olan baz orman ağaçlar n n gövdelerinden elde edilen balzami yağlar ile onlar n yaprak, çiçek, sürgün ve gövde kabuğu gibi bölümleri ile orman alt floray meydana getiren otsu, odunsu, t bbi, aromatik ve soğanl bitkiler, mantarlar ile baz üretim art klar olarak k saca tan mlanmaktad r. ODOÜ nin önemli bir k sm n n kekik, adaçay vb. gibi ticareti yap lmakta olup yurt içi piyasalarda değerlendirildiği gibi önemli miktarlarda da d ş ticareti yap lmaktad r. Ancak baz bitki türlerinin nesli tehdit alt nda olduğu için ihracat kotaya bağl olarak yap lmakta veya bitki türünün özelliğine göre censiyanda olduğu gibi toplanmas ve ihracat yasaklanmaktad r. Proje kapsam nda üzerinde çal ş lan sar censiyan olarak da bilinen censiyan (Gentiana lutea L.) ülkemizde dar bir alanda yetişen ve yetişme alanlar nda uzun y llar önce bol bulunan türlerden birisiydi. Yap s nda bitkiye ilaç ve içecek imalat sanayinde geniş kullan m alan sağlayan önemli kimyasal maddeler bulunmas sebebiyle geçmişte doğal yetişme alanlar ndan toplanarak ihracat yap lan bitkiye olan talep 1980 li y llarda h zla artm şt r. Bu talep art ş sonucunda hatal ve aş r toplama ile ülkenin önemli bitkisel ihraç ürünlerinden biri olan bu tür yok olma tehlikesi ile karş karş ya kalm ş ve nesli tehdit alt na girmiştir li y llarda ilgili Orman Bölge Müdürlükleri nce gözlenen ve 1987 y l nda yap lan envanter çal şmas ile tespit edilen bu durum üzerine, Bakanl ğ m zca censiyan köklerinin doğadan sökümü yasaklanm şt r y l Ekim ay nda Çekoslavakya da yap lan CITES toplant s nda da censiyan n tehlike alt nda olduğu dile getirilerek, Türk delegelere censiyan için acilen IV

9 koruma ve çoğaltma tedbirlerinin al nmas n n yerinde olacağ bildirilmiştir. İlk iş olarak bitkinin ihracat yasaklanm şt r. Bu noktadan hareket edilerek; zaten dar bir alanda yetişen censiyan n yerinde korunmas ve sürdürülebilir faydalanma esaslar n n belirlenmesi yan nda yetiştirilerek yeniden ekonomimize katk s n sağlamak, yap s nda bulunan kimyasal maddelerin incelenmesi amac yla; Censiyan n (Gentiana lutea L.) Yerinde Korunmas, Yetiştirilmesi, Kimyasal Analizleri ve Ekonomik Önemi konulu projeli bir çal şma başlat lm şt r y l nda başlat lan bu proje kapsam nda, yetişme güçlüğü bulunan censiyan ekosisteminde ve ekosistemi d ş na ç kar larak yetiştirilmeye çal ş lm şt r. Baz alanlarda beklenilen gelişme sağlanamam ş olsa da Türkiye de ilk kez tohumdan yaklaş k 200 kadar bitki yetiştirilmiştir. Bu sonuç tarihleri aras nda Erzurum da yap lan BİHAT toplant s nda sözlü bildiri ile duyurulmuş ve ilgi çekmiştir. Bu yay n çal şman n ara sonuç raporudur y l ndan itibaren yetiştirme çal şmalar na Avusturyal bilim adam Prof Dr. C. FRANZ n uygulad ğ yetiştirme metodu da dahil edilerek devam edilecektir. Bu yetiştirme metodunda tohumlu bitkiler aras nda çok zor çimlenen az say daki bitki gurubunda bulunan censiyan tohumlar n n çimlendirilmesi esas olup, çimlendirme konusunda dünyada ilk kez patent al nan bitkidir. Proje başlat ld ğ nda patent süresi dolmad ğ ndan uygulanmam şt r. Projenin bundan sonraki bölümünde bu metot da denenecektir. V

10 TEŞEKKÜR Bu proje bir TARP projesi olup, bütçesi Dünya Bankas taraf ndan desteklenmiştir. Dünya Bankas na ve projenin gerçekleştirilmesini uygun görerek, imkan sağlayan T.C. Çevre ve Orman Bakanl ğ na, Ar-Ge Dairesi Başkanl ğ na ve İç Anadolu Ormanc l k Araşt rma Müdürlüğü ne teşekkürlerimizi sunuyoruz. Çal şma alanlar m zdan biri Kütahya Radar mevkiinde olup bu alanda çal şmam za izin verip yard mlar n ve desteğini esirgemeyen Hava Kuvvetleri Komutanl ğ nezdinde Kütahya Hava Radar Mevzi Komutanl ğ na teşekkürlerimizi sunuyoruz. Deneme alanlar m z Kütahya ve Bursa Orman Bölge Müdürlükleri çal şma alan nda kurulmuş olup; Kütahya eski Bölge Müdürü Hürdoğan ÇELİK ve Kütahya Bölge Müdürü Yüksel GÜL e, Domaniç eski İşletme Müdürü Recep ATEŞ e, Domaniç İşletme Müdürü İhsan GÖNÜL e ve Bursa Orman Bölge Müdür Yard mc s Eşref DURMUŞ a yard m, destek ve katk lar ndan dolay şükranlar m z sunuyoruz. Projenin basamaklar ndan biri olan censiyan n kök analizlerinin gerçekleştirilmesinde bizlerle iş birliği yapmay uygun görerek, laboratuarlar nda bu analizlerin yap lmas na imkan sağlayan; Hacettepe Üniversitesi, Eczac l k Fakültesi Dekanl ğ başta olmak üzere Prof. Dr. İhsan ÇALIŞ a, Prof. Dr. Tayfun ERSÖZ e, Doç. Dr. Funda YALÇIN a ve emeği geçen laboratuar personeline de teşekkürlerimizi sunuyoruz. Toprak analiz sonuçlar n n yorumlanmas ndaki katk lar ndan dolay Dr. Havva KAPTAN a da teşekkür ediyoruz. Deneme alanlar na ulaş m m z sağlayarak, deneme alanlar n n belirlenmesi ve tesisinde, araşt rmada kullan lacak tohumlar n toplanarak haz rlanmas aşamas nda ve diğer arazi çal şmalar m zda gönüllü olarak bize yard m eden, her aşamada emeği geçen Enstitümüz elemanlar Alican YILMAZ a, Rahmi GÜLTEKİN e ve İsmail ÇALTEKİN e teşekkürü de vaz geçilemez bir borç biliyoruz. Proje Lideri 2008, ANKARA A. SERMİN ÖZER VI

11 1 GİRİŞ 1.1 Genel Bilgi ve Gerekçe Censiyan (Gentiana lutea L.), 87 cins ve yaklaş k 1650 türü olan Censiyangiller (Gentianaceae) familyas n n bir türüdür. Bu familyadaki Gentiana cinsine ait tür say s ise 360 kadard r. Projeye konu olan Gentiana lutea L. tedavi edici özelliği ve ekonomik değeri bulunan tür olup halk aras nda küşat, cimtiyen, defneyezit, kantaron-u kebir, sar ot, sar kök ve ac kök olarak da adland r lmaktad r. Günümüzde yayg n olarak kullan lmakta olan ad ayn zamanda İngilizce ad ve geleneksel Çin halk t bb ndaki ticari ad d r. Ülkemizde az miktarda ve lokal alanlarda yetişmektedir, Bursa (Uludağ), Kütahya (Radar, Domuzkertiği, Ac su ile Üçtepeler ve Dar tepe yang n kuleleri mevkii), Ödemiş (Bozdağ) de doğal olarak yetişmektedir. Censiyan zehirli olmayan ancak çok ac lezzette iyi bir ilaçt r. Sonbaharda toplanarak güneşte kurutulan kökleri birçok şifal çay ve şurubun da yap - m nda kullan lmaktad r. Uzun y llar önce ülkemizde bol bulunan türlerden birisiydi. Yap s nda bitkiye ilaç ve içecek imalat sanayinde geniş kullan m alan sağlayan önemli kimyasal maddeler bulunmas ve kullan m alanlar n n genişlemesi, 1980 li y llarda ihraç etmek üzere bitkiye olan talebi h zla artt rm şt r. Bu talep art - ş sonucunda bitki y llarca ticari amaçlarla sürdürülebilir faydalanma ilkelerine ayk r olarak, hatal ve aş r şekilde toplanm şt r. Sonuçta ülkenin önemli ihraç ürünlerinden biri olan bu tür yok olma tehlikesi ile karş karş ya kalm ş ve nesli tehdit alt na girmiştir. Bu olumsuz gelişme y llar aras nda yap lan ve aralar nda Censiyan n da bulunduğu 38 bitkinin ele al nd ğ envanter çal şmas s ras nda da tespit edilerek, bitki Radar ve Ac su da bulunan doğal yetişme ortamlar nda koruma alt na al nm şt r. Bu başlang çtan sonra koruma ile ilgili çal şmalar sürdürülmüştür y l nda Doğal Çiçek Soğanlar n n sökümü, üretimi ve ihracat na ait yönetmelik haz rlanarak, Resmi Gazetede yay nlanm ş ve yürürlüğe girmiştir. Censiyan n tehlike alt nda olduğu ayn zamanda 1998 y l nda Çekoslavakya da yap lan CITES * toplant s nda da dile getirilerek, Türk delegelere censiyan için acilen koruma ve çoğaltma tedbirlerinin al nmas n n yerinde olacağ bildirilmiştir. Söz konusu yönetmelik hükümleri ve CITES toplas nda yap lan uyar lar da dikkate al narak censiyan n (Gentiana lutea L.) toplanmas ve ihracat yasaklanm şt r. * CITES: Türkiye nin de taraf olduğu, 1973 y l nda ABD Washington DC. de imzalanan, Nesli Tehlike Alt nda Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararas Ticaretine İlişkin Sözleşme. 1

12 Ayn y l TRAFFİC ** tehlike alt ndaki türlerle ilgili bir rapor haz rlad. Söz konusu bu raporda; T bbi ve Aromatik Bitkilerin (TAB) çoğunun ortak özelliğinin, censiyanda da olduğu gibi nesillerinin hatal ve aş r toplama ile tehdit alt nda olduğu belirtilerek, koruma alt na al nmalar gerektiği vurgulanmaktad r. TRAFFİC in Avrupa n n TAB denetim Geçici İşbirliği Gurubu, WWF ve IUCN nin TAB uzmanlar gurubu, TAB türlerinin Avrupa da toplanmas, hasad, kanuni yollarla yap lan ticareti ve koruma durumu ile ilgili elde edilebilen bütün bilgileri toplad. Bu geçici işbirliği gurubu toplanan verilerin analizini yaparak Avrupa da ticareti yap lan Avrupa türlerinin sürdürülebilir kullan m ve korunmas için Avrupa Hükümetlerine ana prensiplerde baz tavsiyelerde bulundu. Bütün bunlara ek olarak bu geçici işbirliği gurubu TAB lar n sürdürülebilir kullan m için pilot projeler haz rlanmas n ve yürütülmesini desteklemektedir. Bu bağlamda uzmanlar aras nda tart şmalar düzenleyerek araşt rmalar desteklediği gibi ticareti ve korumaya ilişkin bilginin paylaş m n /değişimini sağlad. Bir elektronik veri taban düzenleyerek elde edilen bilgilerin muhafazas n gerçekleştirdi. Bu raporda, sözleşmeye imza atan Türkiye nin haz rlad ğ Soğanl, Yumrulu Bitki Yönetmeliği nin, CITES listelerinde yer alan Gentiana lutea L. ile ilgili hükümleri tamamen yerine getirdiği ve bu türün kanun d ş yollarla toplanmas ve ihracat n n engellenmesini sağlad ğ belirtilmektedir. Yerinde (In-situ) ve d şarda (ex-situ) korumada genetik erozyonun önlenmesi, yaban hayat populasyonlar n n muhafazas ve TAB lar n bar nacağ doğal alanlar geliştirilmesi ve desteklenmesi önerilmektedir. Bu iş için bir öncelik s ras belirtilmiş olup; 1. S rada TAB ca zengin İspanya, Bulgaristan ve Türkiye yer almaktad r. Tehdit alt ndaki TAB türleri listelenmiş, Adonis vernalis için Rusya ve Romanya, Gentiana lutea için ise Türkiye nin önemli olduğu belirtilmiştir. ** TRAFFİC: (WWF Dünya Tabiat Geliştirme Fonu ve IUCN Dünya Koruma Birliği nin Yaban Hayat Koruma Program olup, CITES sekretaryas ile işbirliği içinde çal şmaktad r. 2

13 Bu bitkinin doğal bar nağ olabilecek alanlardan bahsedilerek Gentiana lutea için kaynak ve önemli alan olarak Türkiye gösterilmiştir. Türkiye de censiyan için yap lacak araşt rma ve kültüre alma çal şmalar n n desteklenmesi gerektiği belirtilmiştir (Traffic Anonimus 2002). Bu araşt rma çal şmas, Censiyan n bu güne kadar ülkemizde tohumdan yetiştirilememiş olmas ve tohumlar ndaki çimlenme güçlüğü dikkate al narak, censiyan doğal yetişme ortamlar ndan al nan tohumlarla ekosisteminde ve doğal yay l ş gösterdiği diğer ekosistemlerde yetiştirmek ve proje süresince doğal yetişme ortamlar ndaki mevcut durumu gözlemek üzere 1999 y l nda başlat lm şt r Censiyan n Dünyadaki Doğal Yay l ş Censiyanlar Himalaya lar, Karpat lar, Pirene ler ve Alp dağlar n n yüksek rak mdaki meral k alanlar nda doğal yay l ş gösterir. Harita 1: Censiyan n dünyadaki yay l ş. Map 1: Spread of gentian in the world. 3

14 Censiyan n Türkiye d ş nda dünyadaki doğal yay l ş aşağ da gösterildiği gibi s n fland r labilir; Bat Asya: Türkiye Orta ve Doğu Asya: Çin Orta Avrupa: Avusturya, Almanya ve İsviçre Doğu Avrupa: Moldova, Ukrayna Güney-Doğu Avrupa: Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan, Sardunya Adas dahil İtalya, Romanya ve Yugoslavya, Güneybat Avrupa: Korsika adas dahil Fransa, Portekiz ve İspanya gibi Avrupa da doğal yay l ş gösterdiği baz ülkelerde de bitkinin yok olma tehlikesi göz önüne al narak Türkiye de olduğu gibi censiyan n ve köklerinin doğadan sökümü yasaklanm şt r Bitkinin Tan m ve Botanik Özellikleri Censiyanlar Censiyangiller (Gentianaceae) familyas n n bir cinsidir. Evrimleri ile ilgili olarak yap lan araşt rmalar censiyanlar n dünyada ilk kez Afrika ve Güney Amerika gibi tropik karakterdeki alanlarda geliştiğini ve daha sonra Kuzey iklimin hüküm sürdüğü alanlara yay ld ğ n göstermiştir. En yaşl censiyanlar tropik iklime sahip Latin Amerika da bulunmuştur. Bütün türlerin çoğunluğu Kuzey Amerika, Avrupa ve Asya da dağ l m göstermektedir ( Bu familya, son yap lan s n fland rmaya göre dünyada 87 cins ve 1650 kadar türle (gentian rutgers), ülkemiz de ise 7 cins ve 26 tür ile temsil edilmektedir. Gentiana cinsi Gentianaceae (Censiyangiller) familyas n n en büyük üyesi olup, dünyada yaklaş k 360 civar nda, ülkemizde ise bir tanesi endemik olmak üzere 12 tür ile temsil edilmektedir. Censiyan türlerinin büyük bir çoğunluğu çok y ll k olup, tek y ll k olan türlerde bulunmaktad r ancak bunlar n say s azd r. Bitkiler genellikle dallanm ş, sürünücü bodur kümeler şeklindedir. 4

15 Resim 1: Censiyan (Gentiana lutea L.) Picture 1: Gentian (Gentiana lutea L.) Bu araşt rmaya konu olan, Gentiana lutea L. subsp. symphandra (Murb.) Hayek. ise cins içerisinde en önemli tür kabul edilmektedir. Çünkü t bbi özelliği olan ve bu amaçla uzun y llard r kullan lan tek tür sar censiyan (Gentiana lutea L.) d r. Bu türün d ş nda ülkemizde doğal yay l ş gösteren 11 censiyan türü,ve özellikleri ile t bbi özellikleri aşağ da s ralanm şt r (Davis ). 1*Gentiana asclepiadea L.: 1 m.ye kadar boylan r. Kuzey ve Güney Anadolu da m. yükseltiler aras nda yetişir (Ordu, Giresun, K rklareli, Kocaeli, Bolu, Kastamonu, Hatay-Amanoslar). Çiçekleri mavi renklidir. Kuzey Anadolu da toprak üstü k s mlar iştah aç c ve ateş düşürücü olarak kullan lmaktad r. 2*Gentiana cruciata L.: 50 cm. ye kadar boylan r. Kuzey ve İç Anadolu da (Bolu, Zonguldak, Ordu, Gümüşhane, Tunceli, Van) m. yükseltiler aras nda yetişir. Çiçekleri mavi bazen morumsu ve d ş belirgin yeşildir. İç Anadolu ve Kuzey Anadolu da toprak üstü k s mlar iştah aç c ve ateş düşürücü olarak kullan lmaktad r. 5

16 3*Gentiana olivieri Griseb.(Afat): cm.boyunda tek y ll k, otsu bir bitkidir. İç, Doğu ve Güney-Doğu Anadolu da (Çank r, Sivas, Ş.Urfa, Siirt, Mardin Hakkari, Gaziantep, Erzurum, Urfa, Bitlis) m. ler aras nda kireçli topraklardaki otlaklarda, marnl ve killi topraklarda yetişir. Gaziantep civar nda t bbi amaçla şeker hastal ğ n tedavi etmek ve kan şekerini kontrol alt na almak amac yla kullan lmaktad r. Mavi çiçekli olup içe doğru beyaz ms renkte olup Nisan-Temmuz aylar aras nda açar. Yap s nda bulunan yüksek orandaki izoorientinden dolay G. olivieri nin ilaç sanayinde kullan m potansiyeli yüksektir. T bbi bir bitki olmas özelliğinden dolay ekonomik öneme sahip olan bu bitki, Türkiye nin, ilaç sanayiine ve ekonomisine katk s bak m ndan değerlendirilmesi gereken, potansiyel bir bitkidir. 4*Gentiana aquatica L.: Kuzey-Doğu Anadolu da (Trabzon- Sümela, Erzurum-Oltu, Rize) m.ler aras nda yetişir. Çiçekleri soluk-mat mavi renktedir. 5*Gentiana pyrenaica L:. Kuzey-Doğu ve Doğu Anadolu da (Giresun, Gümüşhane, Trabzon, Rize, Erzurum) m. ler aras nda yetişir. Çiçekleri koyu mavi ya da mavimsi menekşe renklidir. 6*Gentiana septemfiada. (Pallas.): İç, Kuzey, Güney Anadolu da (Ankara-K z lcahamam, Kastamonu, Amasya, Çoruh, Erzurum, Erzincan, Van, Kars, Kahramanmaraş) m. yükseltiler aras nda yetişir. Çiçekleri koyu mavi ya da mavimsi pembedir. 7*Gentiana boissieri Schott&kotschy ex boiss.: Güney Anadolu da (Niğde, Adana- Karaisal -, İçel) m. ler aras nda yetişen endemik türdür. 8*Gentiana gelida. Bieb.: Kuzey-Doğu ve Doğu Anadolu da (Erzincan, Gümüşhane, Ordu, Erzurum, Ağr, Trabzon, Hakkari, Kars) m.ler aras nda yetişir. Çiçekleri parlak sar, krem renklidir. 9*Gentiana verna L.: Kuzey-Bat, Kuzey-Doğu, İç, Doğu Anadolu da (Bursa-Uludağ, Kastamonu-Ilgaz, Niğde-Çamard, Trabzon, Rize, Erzurum, Çoruh, Ağr, Van, Kars, Hakkari, Tunceli, Bingöl) m. ler aras nda yetişir. Çiçekleri beyaz benekli çok koyu mavidir. 10*Gentiana brachyphylla Vill.: Niğde Bulgar-Maden de m.ler aras nda yetişir. 11*Gentiana nivalis L.: Rize de m.ler aras nda yetişir. Çiçekleri aç k mavi renktedir. CENSİYAN (Gentiana lutea L.): Ana yurdu kesin olarak bilinmeyen, Kuzey yar kürenin l man iklim bölgelerinde dağl k yerlerde ve güneşli ba- 6

17 y rlarda, çoğunlukla orman alanlar nda yetişen, yavaş gelişen çok y ll k otsu bir bitkidir y l kadar hatta bazen çok daha uzun yaşar. Ancak, gelişmesi özellikle ilk y llarda çok yavaş olup, kök gelişimini tamamlamas ve çiçek açabilmesi için 10 y l aşan bir süre gerekmektedir. Çiçekli bitkilerin boyu yetiştiği ortama göre cm aras nda değişir. Yetişme muhiti özelliklerine ve bak ya bağl olarak da 150 hatta 200 cm. ye kadar boylanabilenleri de vard r. Gövde dik, tüysüz silindirik yap da, içi boş sar ms parlak aç k yeşildir. Gövdede yapraklar karş l kl olup, üst 4-5 boğumda sar renkli çiçekler bulunur. Bir boğumda çiçek bir aradad r. Yapraklar enli ve karş l kl dizilişli olup, ilk y llarda rozet halinde, oval (eliptik) şekilli, uçuk mavimsi parlak yeşil renkli, saps z ya da çok k sa sapl - d r. Yapraklarda boydan boya uzanan say s 5 ile 7 aras nda değişen belirgin damarlar vard r. Karş l kl dizilişli yapraklar n bir sonraki diğeri ile çapraz konumda olup, alttaki yapraklar n eni cm. uzunluğu ise cm. kadard r. Yukar ya ç kt kça yapraklar n eni ve boyu küçülerek karş l kl dizilişlerinde daha bariz çanak görünümünü al r. Gövdenin hemen hemen yar s ndan yukarda olan küçük külah ms yapraklar n aras ndan çiçek durumlar gelişir. Uzaktan bak ld ğ nda içine sar çiçekler yerleştirilmiş çiçek sepetini and ran guruplar halindedir. Resim 2: Censiyan n tomurcuklar ve çiçekleri Picture 2: Buds and flowers of gentiana Parlak sar, boru yap l, toplu durumdaki gösterişli çiçekleri yetişme muhiti özelliklerine bağl olarak Temmuz-Ağustos aylar aras nda açar. Çiçeklerde dişi ve erkek organlar bir arada bulunmaktad r. Tozlaşma çoğunlukla tozlaşt r c görevi gören ar lar, sinekler ile baz uçucu böcekler, kelebekler, pulkanatl lar ve k nkanatl lar taraf ndan yap lmaktad r. Farkl tozlaşt r c lara 7

18 adaptasyonlar onlar n morfolojik çeşitliliğine bağl d r. Tohumlar Eylül-Kas m aylar aras nda gelişimini tamamlar. Kuru meyveleri ve tohumlar da rüzgar n etkisiyle etrafa saç l r. Kuru meyveleri ve tohumlar baz canl lar taraf ndan yenmektedir ( Resim 3: Tohuma kalkm ş bitki ve elde edilen tohumlar. Picture 3: Plant gone to seed and obtained seeds. Censiyanlar n kök gelişimleri 7-10 y l sürmektedir. Ana ve yan kökler kök sistemini oluşturur. Kök sistemi güçlü ve yay l c özelliktedir. Yetiştiği ortama bağl olarak bitkinin kökleri 1-2 m. kadar derine iner. Gelişmiş ana kök oldukça kal nd r. D ş yüzleri esmerimsi sar renkte ince lifli yap da bir Resim 4: Censiyan n kökleri. Picture 4: Roots of gentiana 8

19 mantar tabakas ile kapl, kök gövdesini oluşturan odunsu k sm sar ms renktedir. Ana ve yan köklere bağl çok say da kök saçaklar bulunmaktad r. Kök saçaklar da toprak alt nda metrelerce yay lmaktad rlar. Köklerin kendine has hoş bir kokusu olup taze iken tatl ms ancak daha sonra ac lezzetlidir. Bitki tohumlar ve kök sürgünleri ile çoğalabilmekte olup, yetişme güçlüğü söz konusudur. Bu sebeple aş r toplama ve faydalanmalar yetişme güçlüğü olan bu bitkinin neslinin devam n tehdit alt nda b rakmaktad r. Çiçeklenme bitkinin toprak yüzeyine ç k ş ndan y llar sonra başlar ve bu süre 10 (y l ) geçebilir. Her çiçek topluluğunda kadar parlak sar renkte her biri çok k sa sapl çiçek bulunur. Sar renkteki taç yapraklar 5 parçal olup kama şeklindedir. Anterleri ve yumurtal klar da ayn şekilde parlak sar renkte olup çiçekler döllenme tozluklar vas tas yla döllendikten sonra, yumurtal klar sar ms aç k kahve renkli sert ve şişkin yap l önceleri yeşil, olgunlukta aç k kahve renkli kapsüller halini al r. Bu kapsüllerin her birinde kadar tohum vard r. Tohumlar esmer, aç k kahverengi, sert kabuklu, yass ve yuvarlakt r dane ağ rl ğ 0,8-1,4 gr. aras nda değişmektedir. Tohumlar n kabuklar - n n sert ve canl l ğ n çabuk kaybeden tohumlular gurubunda olmas bitkinin çimlenme güçlüğünde etkili olmaktad r Bitkinin Yetişme Muhiti Özellikleri: Censiyan, tipik bir Orta-Güney Avrupa fitocoğrafik elementidir. Doğal olarak Pirene ler, Orta ve Güney Avrupa n n, Balkanlar n dağl k bölgeleri ile Anadolu nun kuzey ve bat s nda yay l ş göstermektedir. Yüksek rak m bitkisi olup m. yüksekliklerde doğal yay l ş göstermektedir. Daha genel bir ifade ile yetişme alanlar ; subalpin çay rl klar, taşl k-kayal k yerler ve çoğunlukla orman üst s n rlar n n hemen bittiği yerlerdir. 9

20 Resim 5: Censiyan n doğal yetişme alanlar. Picture 5: Natural growth areas of gentian. 1- Bursa-Uludağ 2- Kütahya-Domuzkertiği 3- Ödemiş-Bozdağ 4- Kütahya-Radar Kalkerli topraklar sevmekte olup ph s asidikten zay f baziğe doğru olan yumuşak, derin ve nemli topraklar, korunakl alanlar yetişmesi için çok uygundur. Ancak Uludağ da olduğu gibi taşl k ve kayal k alanlarda da yetişmektedir. Korunakl yerler yetişmesi için daha uygundur. Güneşli, yoğun parlak ş k alan, ancak yaz n çok s cak olmayan yerlerde yetişmektedir Bitkinin Halk Aras nda Bilinen ve Diğer Dillerdeki Ad Censiyan n halk aras nda en yayg n olarak bilinen adlar ; cimtiyane, cimtiyen, defneyezit, güşadotu, küşadotu, kantaron-u kebir, sar censiyan, sar ot, sivri kök, ac kök ve büyük kantarondur. İngilizce, Almanca ve Frans zca adlar da s ras ile gentian, enzianwurzel ve gentiane dir. 10

21 Bitkinin tarihçesi Bitkinin cins ad olan Gentiana, MÖ y llar nda şimdiki Dalmaçya ve Arnavutluk topraklar nda hüküm sürmüş olan İlrya Medeniyeti nin Kral Gentius dan (MÖ ) gelmektedir. Kral Gentius, Plinius taraf ndan yaz lm ş bir tarihçeye göre (MÖ ), bu bitkinin tedavi edici özellikler taş d ğ n bulmuş ve kullanm şt r. Daha sonralar Plinius ve Dioskorides censiyan şifa amaçl kullanm şt r. Ancak uzun bir aradan sonra 1790 l y llarda censiyanla ilgili ilk ciddi nitelikli araşt rma çal şmalar n yapan ve tedavi yollar üzerinde çal şan Hahnemann olmuştur. Censiyan Avrupa da bulunuşundan bu yana yaklaş k y ld r bitkisel kaynakl tedavilerde çeşitli şekillerde kullan lmaktad r. İlk y llarda basit usullerde kullan lan bitki günümüzde baz ilaçlar n bileşiminde yer almaktad r. Bunun yan nda iştahs zl k ve haz ms zl ğa karş Uzak-Doğu da kullan lmakta olan geleneksel ayurvedik tedavide de censiyan baz hastal klara karş tavsiye edilmektedir. Yabani censiyan ya da sar censiyan olarak bilinen bu bitki binlerce y ldan bu yana geleneksel Çin t bb nda da önemli yeri olan türlerden biridir. Orta çağda baz zehirlere karş antidot (panzehir) olarak kullan lm ş olup 1550 li y llarda yaralar iyi edici özelliğinin bilindiği baz kay tlarda yer alm şt r Kullan lan Bölümleri ve Kullan m Alanlar Tedavi amac yla bitkinin yaş ve/veya güneşte kurutulmuş köklerinden yararlan lmaktad r. Kökler çok keskin ac lezzette ancak zehirli olmayan bir ilaç kaynağ d r. Köklerden elde edilen ac madde, çaylar, tonikler, İsveç Şurubu gibi şuruplar ve tentürleri (alkoldeki çözeltileri) şeklinde kullan lmaktad r (viable). Bitkinin köklerinin veteriner hekimlikte de kullan ld ğ bilinmektedir. Ayr ca şarap, brendi ve likör gibi yemek öncesi ve sonras al nan baz alkollü içkilerin ve vermut un üretiminde tek ya da diğer baz ac bitkiler ile kar şt r larak kullan lmaktad r (Öztürk 1997). Fransa da likör endüstrisinde y lda yaklaş k ton kadar censiyan kullan lmaktad r. 11

22 Resim 6: Censiyan n ticari olarak kullan lan bölümü Picture 6: A part of gentian roots as commercial. Ünlü Frans z likörü Suze nin üretiminde de censiyan köklerinden yararlan lmaktad r ( Baz ülkelerde de jöle ve puding kar ş mlar na de 1-2 oran nda kat lmas na izin verilmektedir. Üretimde çoğunlukla suda y kanan köklerin fermantasyonu (mayalanmas ) ve bu fermentin destile edilerek son aşamada da alkol eklenip alkoldeki ekstrakt n n amaca uygun çeşitli şekillerde değerlendirilmesi şeklinde bir yol izlenmektedir Bitkinin Kimyasal Yap s Bitkinin kullan lan bölümü olan köklerinde özellikle sekoiridoitler (Amarogentin, Gentiopikrozit, Sverozit, Svertiamarin) ve flavonoitler ile az miktarda tanen, uçucu yağ, şeker ve müsilaj bulunmaktad r. Bitkiye as l tedavi edici özelliğini veren sekoiridoitler olup censiyan köklerinin ac ms buruk tad ndan sorumlu olan ac maddeler olarak tan mlan rlar. Ac maddeler çok keskin ve etkili olup yaklaş k kez seyreltiğinde bile bitkinin bilinen ac lezzeti al nmaktad r. İridoit ve sekoiridoitlerin censiyan köklerinin kurutulmas ile bozulup bozulmayacağ yönünde halen baz fikir ayr l klar bulunmaktad r. Ancak sekoiridoitleri izole etmek için taze materyal kullan lmas en doğru yöntemdir. Bitkilerin yaprak, çiçek gibi farkl yerlerinde bulunan iridoitler ve sekoiridoitler bitki üzerinde bulunan böcek ve larvalar n doğal düş- 12

23 manlar ndan korunmas n sağlamaktad r. Çünkü bu tip bileşikleri içeren bitki parçalar n yiyen larvalar ac bir tat almakta buda zararl lar na karş cayd r c olmaktad r. Yap lan araşt rmalarla baz böcek ve kar ncalar n da korunmak amac yla baz iridoitleri kendi organizmalar n da sentezledikleri anlaş lm şt r (Öztürk 1997) T bbi Özellikleri Censiyan n t bbi özellikleri aşağ da verilmiş olup, bu bilgiler çeşitli kaynaklarda yer alm şt r (Öztürk 1997, Baytop 1984, Komisyon E, ESCOP 2003, Tabata ve ark.1993, Duke 1985). * İştah aç c ve sindirimi kolaylaşt r c d r. Dispepsi olarak bilinen sindirim bozukluklar n ve mide gaz n gidericidir. Bu özelliği sinir uçlar n uyararak sindirim salg lar n artt rma özelliğinden kaynaklanmaktad r. Ancak peptik ülserde ve onikiparmak bağ rsağ ülserinde bu bitki kullan lmamal d r. Seyrek olarak kullan lsa bile uzun süreli kullan lmas sak ncal d r. Hamilelerde ve hipertansiyonu olanlarda da kullan lmamas gerekmektedir. * Safra kesesinde biriken safra ve midede oluşan mide asitlerinin giderilmesinde censiyan n yap s nda bulunan sekoiridoitlerden kaynaklanan ac madde etkilidir. Kal n bağ rsakta gaz toplanmas ve şişkinliği önlediği gibi kal n bağ rsakta yağ absorbe ederek hazm h zland r r. Bu amaçla kullan ld - ğ nda yağl yiyeceklerden önce al nmas tavsiye edilmektedir. * Kandaki alyuvar say s n artt rmaktad r. Bu özelliğinden dolay kans zl k tedavisinde kullan lan ilaçlar n bileşiminde yer almaktad r. * Bedeni güçlendirici, halsizliği giderici etkileri vard r. * Haricen yara iyileştirici olarak da kullan lmaktad r. * Son y llarda Kanada da yap lan baz araşt rmalar, veteriner hekimlikte kedi, köpek ve domuzlarda mide problemleri ve endoparazitlere karş kullan labileceğini göstermiştir. * Ağr kesici özelliğinden dolay halk aras nda çeşitli şekillerde mide ağr lar na karş kullan lm şt r. Yap lan araşt rmalar etanol ile haz rlanm ş kuru ekstrenin yara iyi edici, merkezi sinir sisteminde hafif uyar c ve ağr kesici etkilerini göstermiştir. 13