Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas

Transkript

1 TÜBA Kültür Envanteri Dergisi 5 / 2006 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas Fatih SATIL*/ Gülendam TÜMEN*/ Tuncay D RMENC **/ Ali ÇEL K***/ Y lmaz ARI****/ Hulusi MALYER***** ANAHTAR SÖZCÜKLER / KEYWORDS Etnobotanik, yararl bitkiler, g da, t bbi bitkiler, el sanatlar, Kazda, Bal kesir-edremit, Türkiye: B1 karesi Ethnobotany, useful plants, food, medicinal plants, handicrafts, Kazda, Bal kesir-edremit, Turkey: B1 square ÖZET/ SUMMARY Bu çal flmada, Kazda Milli Park (Bal kesir) ve çevresindeki halk n g da, ilaç, yem, yakacak ve di er amaçlarla yararland ve geçmiflte kulland bitkilere iliflkin geleneksel bilgiler ortaya konmufltur. Marmara ve Ege bölgeleri aras ndaki s n rda yer alan araflt rma alan iklim, jeolojik yap, topografya ve co rafi konumundan dolay zengin bir bitki varl na (flora) sahiptir. Çal flma, y llar aras nda, Kazda Milli Park ve çevresindeki 24 yerleflim yeri ve buralarda kurulan 8 yerel pazarda yürütülmüfltür. Bu süre içinde araflt rma alan nda 118 kifliyle görüflme yap lm flt r. Bölgede kullan m belirlenen toplam 243 bitki taksonu ve bunlara ait yerel bilgiler toplanm flt r. Toplanan bitkiler aras nda 153 g da, 130 ilaç, 16 yakacak, 25 yem, 41 el sanatlar nda kullan m n yan s ra 66 bitki türünün de farkl alan- In this study, plants used for food, medicine, animal food, heating, and other purposes by the residents in the vicinity of Kazdagi National Park (Bal kesir) along with the accumulated knowledge of the residents, have been documented. The study area is located in the border of Marmara and Aegean regions. The region has a rich flora on account of its climatic properties, geological structure and location. Surveys were carried out in 24 villages around Kazda National Park and in 8 local street marketplaces in the region, during in During this period interviews were conducted with 118 informants within research area, and 243 plant species together with related information were collected. With respect to their uses, 153 of the plants are used for food, 130 for medicinal purposes, 16 * Yrd. Doç. Dr. Fatih SATIL (Proje Yürütücüsü); Prof. Dr. Gülendam TÜMEN (Proje Yürütücü Yrd.)/ Bal kesir Ünv. Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, BALIKES R ** Yrd. Doç. Dr. Tuncay D RMENC (Proje Yürütücü Yrd.)/ Bal kesir Ünv. Necatibey E itim Fakültesi Biyoloji Bölümü, BALIKES R *** Yrd. Doç. Dr. Ali ÇEL K (Proje Yürütücü Yrd.)/ Pamukkale Ünv. Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, DEN ZL **** Yrd. Doç. Dr. Y lmaz ARI (Proje Yürütücü Yrd.)/ Bal kesir Ünv. Fen-Edebiyat Fakültesi Co rafya Bölümü, BALIKES R ***** Prof. Dr. Hulusi MALYER (Proje Yürütücü Yrd.)/ Uluda Ünv. Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü, BURSA 171

2 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER larda yararl olduklar belirlenmifltir. Ayr ca alanda 26 bitkisel kökenli ürün saptanm flt r. Örnekleri toplan p tan mlanan bitkiler ve bunlar n kullan m na iliflkin bütün bilgiler, Türkiye Bilimler Akademisi- Türkiye Kültür Sektörü (TÜBA-TÜKSEK) veritaban na aktar lm flt r. Araflt rma Eylül 2006 tarihine kadar Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araflt rma Kurumu (TÜB TAK) Sosyal ve Befleri Bilimler Araflt rma Grubu (SOBAG) deste i ile devam etmifltir. for fuel, 25 for fodder, 41 for handicrafts, and about 66 for miscellaneous purposes. In addition 26 products of plant origin were recorded in the area. All information and plant identifications were transferred to TÜBA- TÜKSEK database. The study continued until September 2006 year with the support of TÜB TAK-SOBAG. G R fi Araflt rma alan m z, Marmara ve Ege bölgeleri aras ndaki s n rda ve Edremit Körfezinin kuzeyinde, Biga Yar madas n n güney kenar nda yer almaktad r. En yüksek zirvesi Karatafl Tepe (1774 m), olan Kazda, Marmara Bölgesinin, Uluda dan sonra en yüksek ikinci da d r (lev. 1: res. 1). Araflt rma alan n n yüksek kesimlerinde yer alan Kazda Milli Park, Kazda lar üzerinde ve hektarl k bir alan kapsayacak biçimde 1993 y l nda milli park ilan edilmifltir (lev. 1: res. 2). Kazda Milli Park tamam yla Bal kesir ili Edremit ilçesi s n rlar içerisinde yer almaktad r. Milli Park, güneyde Akçay ve Güre, do uda Edremit, güneybat da Alt noluk yerleflmeleri ile s n rlanmaktad r (lev. 1: res. 3). Milli Park n y ll k ziyaretçi kapasitesi kiflidir. Kazda, bitki co rafyas aç s ndan Avrupa-Sibirya ve Akdeniz fitoco rafik bölgeleri aras nda, izole konumu ve de iflik iklim özelliklerinin etkisi alt nda olmas ve ola anüstü bitki zenginli i nedeniyle Önemli Bitki Alan (ÖBA) durumundad r. Yaklafl k 800 taksonun kay tl oldu u Kazda floras nda, baz lar yaln zca bu da a özgü olmak üzere ülke çap nda nadir birçok bitki yer almaktad r (Özhatay et al. 2003). Çal flma ekibimizin TÜB TAK n deste i ile gerçeklefltirdi i bu çal flmayla, Kazda floras nda, 30 u yaln zca bu da a özgü olmak üzere, ülke çap nda en az 78 endemik ve 31 nadir bitkinin varl saptanm flt r (Tümen et al. 2000; Dirmenci et al. 2006). Bu özellikleriyle, yaln z Türkiye nin de il, tüm Avrupa k tas n n en önemli bitki alanlar ndan biridir. Araflt rma bölgemiz, tarihi ve kültürel de erler aç - s ndan da çok zengindir. Bu maddi kültür ö elerinden baz lar park n hemen yan bafl nda Alt noluk yerleflmesinin birkaç kilometre do usunda bulunan Antandros (lev. 1: res. 4) gibi arkeolojik alanlar ve eski dönemlerden kalma mimari yap lard r. Troia Savafllar n bafllatan güzellik yar flmas n n burada yap ld na (Thanos 2001) ve Odysseus un bu savafllar sonland ran tahta at Kazda göknar kerestesinden yapt rd na inan l r (lev. 1: res. 5). Böylece Troia Savafllar n n hem bafllamas hem de bitifli Kazda lar ile ilgilidir (Ar 2005). Kazda ve yak n çevresinde Thebe, Killa, Khyrsa, Antandros, Anderia, Pedosos ve Astrya antik yerleflimleri bulunmaktad r. Milli park n bat s nda yer alan ve Roma devrine ait oldu- u bilinen Zeus Altar (Zeus Suna ) 250 m yükseklikte bir tepe üzerinde yer almaktad r. Her ne kadar bölgedeki bu kültürel zenginlik tarihi, arkeolojik ve mitolojik yönlerden çeflitli araflt rmac - lar taraf ndan incelenmiflse de etnobotanik aç dan yeterince çal fl lmam flt r. Bölgede art k unutulmak üzere olan bitki kullan m na ait uygulamalar n ortaya ç kart larak yeni kuflaklara aktar lmas son derece önemlidir. Bu amaçla araflt rma alan içinde yer alan Tahtakufllar köyünde Türkmenlerin kültürünü tan - tan bir etnografya galerisi faaliyete geçirilmifltir (lev. 1: res. 6; lev. 7: res. 38; lev. 8: res. 46). Bal kesir il s n rlar içerisinde yap lm fl etnobotanik çal flmalar oldukça s n rl d r. Ali Duran ve ekibi taraf ndan yap lm fl olan ve 2001 y l nda yay mlanan Bal kesir Yöresinde Yenen Yabani Meyveler ve Etnobotanik Özellikleri bafll kl çal flma (Duran et al. 2001); Gülendam Tümen ve Orhan A. Sekendiz in birlikte gerçeklefltirdikleri, Bal kesir ve Merkez Köylerinde Halk lac Olarak Kullan lan Bitkiler bafll ile 1991 y l nda yay mlanan çal flma (Tümen ve Sekendiz 1991); yine Tümen taraf ndan 1989 y l nda yay mlanan Bal kesir bölgesindeki t bbi amaçl kullan lan Labiatae familyas bitkileri konulu bir çal flma (Tümen 1989) bulunmaktad r. Kazda bölgesinde hangi bitkilerin kullan ld na iliflkin araflt rmalar ise yok denecek kadar azd r. Seda Saçl ve Emine Akal n n bölgede yapt klar bir etnobotanik ön çal flma (Saçl ve Akal n 2002) ile Tülay Tütenocakl ve smet Uysal taraf ndan yap lm fl Ayvac k ve Çevresinde (B1 Çanakkale) Etnobotanik Bir Çal flma (Tütenocakl ve Akal n 2004) d fl nda etnobotanik araflt rmaya rastlanmam flt r. Bununla birlikte Kazda ve çevresinde yay l fl gösteren t bbi ve ekonomik önemi olan bitkilerin botanik özellikleri ile 172

3 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas koruma önerileri konusunda yap lm fl birçok çal flma bulunmaktad r (Bafler et al. 1992; Bafler et al. 2000; 2000a; Dirmenci et al. 2004; Gemici et al. 1993; Karamano lu 1964; Öz et al. 1995; Özel 1998; Saçl 1996; Saçl ve Akal n 2002; Tümen et al. 2000). Milli park çevresinde yanl fl arazi kullan m, erozyon, afl r otlatma gibi etkenlerle bitki örtüsü h zla yok olmaktad r. K rsal alanlardan kente göç gibi nedenlerle, bitkiler konusunda geleneksel bilgi birikimine sahip kiflilerin say s da her geçen gün azalmaktad r. Eski kuflaklarca bilinen bilgilerin yeni kuflaklara aktar lamamas, bu konuda yeterli çal flmalar n olmamas gibi nedenlerle bu kültürel miras art k yok olmak üzeredir. Çal flman n amac, bölgede insanlar taraf ndan g da, ilaç, yem, yakacak ve di er amaçlarla kullan lan bütün yararl bitkilerin ve bunlar n kullan mlar na iliflkin bilgilerin tüm ayr nt lar yla araflt r lmas, belgelenmesi ve elde edilen verilerin yay na dönüfltürülmesi olarak belirlenmifltir. Projenin, kültürel miras m z n yeni kuflaklarca tan nmas ve devral nmas için e itim çal flmalar na öncülük etmesi de amaçlanmaktad r. Yöre halk taraf ndan kullan lan bitkileri belirlemek, bu bitkilerin bölgede da l mlar n ortaya koymak, ne amaçla ve hangi ifllemlerden sonra kullan ld n tespit etmek ve bu bilgileri yeni kuflaklara ulaflt rmak bu projenin kapsam içerisindedir. Bu amaca uygun olarak, öncelikle Kazda Milli Park çevresindeki köylerde etnobotanik çal flmalara bafllanmas, daha sonraki aflamalarda ise çal flman n Kazda n n Çanakkale taraf ndaki yerleflim yerlerine de geniflletilmesi öngörülmektedir. TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri Projesi çerçevesinde Füsun Ertug (Ertu 2003a; Ertu et al. 2003) tarafindan gelifltirilen, halk n bitki bilgisini envanterlemeye yönelik veritaban n n bu amaçla kullan m n n Türkiye çap nda yayg nlaflt r lmas, Türkiye nin özgün bilgi ve bitki potansiyelinin ortaya ç kar l p envanterlenmesi ülke tan t m na da katk da bulunacakt r. KAZDA I M LL PARKI ÇEVRES NDE YERLEfiMELER VE YAfiAM Kazda lar yöresi yaklafl k olarak 5000 y ld r insano lu taraf ndan iskân edilmektedir (Erden 2003). Bu tarihten önce de Edremit Körfezi k y lar nda ticari amaçl baz kolonilerin kuruldu u bilinmektedir. Eski ça larda Mysia olarak adland r lan yörenin ilk sakinleri Lelegler dir. Daha sonra Troia ya ba l flehir krall klar halinde varl n sürdürmüfltür. Alt noluk un hemen do usundaki Antandros antik kentinin MÖ 7. yy da Pergoslar taraf ndan kuruldu u bilinmektedir. Bölge MÖ 6. yy dan itibaren Lidyal lar n, ard ndan Perslerin daha sonra 334 ten itibaren de Büyük skender in kontrolüne geçmifltir. skender in ölümünden sonra Bergama Krall n n ard ndan Roma n n ve MS 395 y l nda Roma mparatorlu unun ikiye ayr lmas sonucu Bizans mparatorlu unun eline geçmifltir (Y lmaz 1995). Kazda lar tarih boyunca insanlar n yo un yararlanmas na sahne olmufl ve çok de iflik amaçlar için kullan lm flt r. Kazda lar tarihin bütün dönemlerinde önemli bir kereste kayna d r. Özellikle gemilerin yap m nda kullan lan katran a ac n n (Juniperus oxycedrus L.) elde edildi i önemli bir aland r. Ayr ca deri tabaklamak için kullan lan mefle palamudunun elde edildi i bir yerdir. Osmanl devrinde bir hassa avlak alan olan Kazda lar nda sadece Kazda avc bafl s ve yard mc lar avlanabiliyordu (Y lmaz 1995). Ayr ca da da yaz n so utma amaçl kullan lan kar, kar kuyular nda saklan rd. Da, zaman zaman eflk ya mekân da olmufltur. Bütün bu özellikleri nedeni ile insanlar bu da larla tarihin bütün dönemlerinde s k iliflki içerisinde olmufltur (Ar 2005). Bu bölge 13. yy da Karesi O ullar Beyli inin kurulmas ve 1336/1337 de Bal kesir ve Edremit in Orhan Bey taraf ndan al narak o lu Süleyman fiah a t mar olarak verilmesi ile Türklerin yerleflmesine sahne olmufltur (Y lmaz 1995). Dolay s yla Kazda lar n n eteklerinde kurulmufl olan Türk k rsal yerleflmelerinin ilk ortaya ç k fl bu zamanlara denk gelmektedir. Bu dönemde H ristiyanlar ile Türkler birçok yerde beraber yaflamaya bafllam fl ve bu birliktelik 1924 Türk-Yunan nüfus mübadelesine kadar devam etmifltir. Bu ilk yerleflmeler k y dan uzak tepeler aras nda toplu köyler fleklinde, özellikle denizden gelecek tehlikelere karfl k - y dan kolayca fark edilmeyen alanlarda kurulmufltur. Bugün de denizden bak ld nda birçok yerde sadece son zamanlarda infla edilmifl modern evler fark edilmekte, eski yerleflme çekirdekleri görülmemektedir (Ar 2005). Günümüzde ise Kazda Milli Park s n rlar d fl nda, ancak hemen parka bitiflik olarak konumlanm fl ve günlük hayat nda park n kaynaklar n kullanan 13 yerleflme vard r. On üç yerleflim biriminde, kültürel anlamda esas olarak iki farkl grup olmak üzere, yaklafl k 33 bin kifli yaflamaktad r. Bu gruplar yerel ölçekte Tahtac Türkmenleri ve Yörükler olarak bilinir. 1 Tahtac Türkmenleri Tahtakufllar, Kavlaklar, Ar tafl ve Mehmetalan yerleflmeleri ile Avc lara ba l K z lçukur ve Güre ye ba l Yass çal mahallelerinde yaflayan Alevilerdir. Tahtac Türkmenleri nin tarihi kökeni hakk nda de iflik varsay mlar varsa da Prof. Dr. Faruk Sümer in savundu u görüfl (Sümer 1993: 7, 8-12) daha geçerli kabul edilmektedir (Engin 2001). Buna göre bu grup Mo ol istilâs üzerine Türkistan dan Anadolu ya göç eden A açerleri nin torunlar d r. Orta Asya da a aç ifli yaparak yaflamlar n sürdüren Türkmenler, Güneydo u Toroslar n ormanl k alanlar na yerleflmifllerdir. 2 Bu tarihten sonra da Tahtac Türkmeni ya da Tahtac lar diye adland r lm fllard r. Fatih Sultan Mehmet stanbul u kuflatma- 173

4 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER ya karar verdi inde gemileri üzerinde kayd raca kalaslar Kazda lar ndan kestirmifl ve bu ifli yapmak için de Toroslarda halen a aç iflçisi olarak çal flan Türkmenleri Kazda lar na getirtmifltir. Bunlardan bir k sm fetihte kullan lan keresteleri haz rlayarak, stanbul a göndermifllerdir. 3 Bu tarihten sonra Türkmenler Kazda lar na yerleflerek, konar göçer hayatlar na burada devam etmifllerdir. Bu grup Kazda lar na yerlefltikten sonra Düden alan nda yazlay p, daha afla lardaki Çampara mevkiinde k fll yorlard. Bu göç hareketine ba l olarak Düden alan nda yazl k mezarl klar, Manast r Çay boyunda da k fll k mezarl klar vard (Kudar 1999). Bu yaflam tarz, tarihte çad r y rtan pafla olarak bilinen Bursa valisi Ahmet Vefik Pafla n n konar-göçerleri zorunlu iskâna tâbi tuttu u 1862 y l na kadar sürmüfltür. Geleneksel olarak ormanc olduklar için Kazda lar onlar n günlük yaflam nda hep ola anüstü bir öneme sahiptir. Yerleflik hayata geçtikten sonra Kazda eteklerinde birçok köy yerleflmesi kurmufl olan Türkmenler (lev. 2: res. 7) bugün de buralarda yaflamaktad r (Ar 2005). slam n Sünni kesimiyle iliflkilendirilen Yörükler ise Avc lar, Çaml bel, K z lkeçili, Beyoba ve P narbafl yerleflmelerinde oturmaktad r (lev. 2: res. 8). Zeytinli ve Güre gibi beldeler ise esasen Yörük yerleflmeleri olmalar na ra men buralara baflka yerlerden göç edenler ile gittikçe karmafl k bir yap oluflmufltur. Güre ve Zeytinli belediyeli yerleflmeler olup orman d fl kategorisindedirler. Ar tafl orman içi, di er köyler ise orman kenar köyler grubundad r (Ar 2005). Güre ve Zeytinli 1530 tarihindeki kay tlarda; K z lkeçili ve Avc lar ise 1573 tarihli kay tlarda vard r (Y lmaz 1995). Bu ilk yerleflmelerin hepsinin bugün Yörük olarak bilinen gruplar n yaflad yerler oldu u düflünülürse, flimdi Türkmen olarak bilinen gruplar n bugün yaflad köylerin o zamanlarda henüz kurulmad, Türkmenlerin bölgede konar-göçer yaflad klar sonucuna var labilir y l için Osmanl salnamelerinde kay tl köyler ise Ar tafl, Avc lar, Güre, Kavurmac lar, K z lkeçili, Mehmetalan, Çaml bel ve Zeytinli dir (Mutaf 1995). KAZDA I M LL PARKI ÇEVRES NDEK YEREL HALKIN GEÇ M KAYNAKLARI Alanda, genellikle zeytin tar m hâkimdir (bkz. Çizelge 1). Zeytinlikler, Alt noluk-akçay aras nda geniflçe bir alanda yay l fl gösterir (lev. 2: res. 9). Hemen k y gerisinden bafllayan zeytinlikler hafif tepelik alanlar kaplayarak m yüksekli e kadar ç kar. Maki elemanlar ndan olan delicelerin afl lanmas yla elde edilen zeytinlikler içinde y ll k an t a açlar vard r. Yöreye özgü zeytin ürünü, kolayca eriyip çatlayan kabuklar nedeniyle uzun süre saklanamaz. Bu nedenle de zeytinya üretiminde kullan lan ya l k zeytin olarak de erlendirilir. Ancak bir k s m zeytinler siyah zeytin veya salamura yeflil zeytin fleklinde sofral k zeytin olarak piyasaya sürülür. Hasat edilen zeytinin bir k sm hemen hemen her köyde bulunan flah s veya kooperatif fabrikalar nda zeytinya haline getirilerek (lev. 2: res. 10) sat l rken, büyük bir k sm da Edremit, Havran ve zmir deki zeytinya fabrikalar - na gönderilir. Araflt rma yapt m z alanda zeytin a açlar aras nda çeflitli meyve a açlar da yer al r (bkz. Çizelge 1). Erik, fleftali, incir, elma, armut, ayva, nar, ceviz, badem ve özellikle son y llarda büyük geliflme gösteren satsuma cinsi mandalina bunlar n bafll calar d r. Bir a açtan ortalama 100 kg ürün al nan mandalina bahçelerinde bir dekara a aç dikilir (lev. 2: res. 11). Yörede sebzecilik ise sulamaya elveriflli alanlarda, akarsular n k smen geniflleyen vadi tabanlar nda ihtiyaca göre sürdürülen bir faaliyettir. Genellikle yaz sebzelerinin yetifltirildi i bu alanlardan elde edilen ürünler büyük yerleflim yerlerinde kurulan yerel pazarlarda sat l r. Araflt rma yapt m z alanda, özellikle Edremit e ba l Yaflyer ile Havran a ba l Çak rde- Çizelge 1: KAZDA I M LL PARKI ÇEVRES NDEK KIRSAL YERLEfiMELERE A T TARIM ARAZ LER KULLANIM DURUMU* Köyler Sulu tar m Kuru tar m Zeytinlik (ha) Meyvelik (ha) Sebzelik (ha) TOPLAM (ha) (ha) (ha) Avc lar Beyoba Çaml bel Kavlaklar K z lkeçili Mehmetalan Ortaoba P narbafl Tahtakufllar Toplam * Kaynak: Ar

5 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas re ve Kalabak köylerinde, önemli miktarda çilek tar - m yap lmaktad r (lev. 2: res a). Yörük olarak adland r lan Sünni nüfus aras nda keçi besleme geleneksel faaliyetlerden birisiydi. Ancak park n ilan yla yönetim, ormana zarar verdi i gerekçesi ile keçi sürülerinin ormanda otlat lmas n yasaklam flt r. Sürü sahiplerine ifl vaadedilerek birçok kiflinin sürüleri satt r lm fl, ancak vaadedilen ifller verilmemifltir. Dolay s ile sürü sahipleri ekonomik anlamda önemli bir gelirini kaybetmifltir. Ar c l k yörenin eskiden oldu u gibi bugün de önemli faaliyetleri aras ndad r. Orman varl, bitki çeflitlili i, büyük kentlerden gelenlerin talepleri bu faaliyeti canl tutmaktad r. Bugün Mehmetalan, P narbafl, Beyoba ve Ar tafl köylerinde ar c l kla ilgilenenler, bu faaliyeti tamamen kendi çabalar yla sürdürmektedirler (bkz. Çizelge 2). Ayr ca, bölge insan ot toplama kültürü çerçevesinde da ile iç içedir. Y l n de iflik mevsimlerinde da da yay l fl gösteren bitkilerden hem g da hem de t bbi amaçl yararlan lmakta. Özellikle Yörük köyleri da daki bu tür bitkileri toplay p yerel pazarlarda satarak aile bütçesine katk sa lamaktad r (Çizelge 2). Milli park ilan edilmeden önce, hem Yörük hem de Türkmen köylüleri için orman iflçili i, özellikle yaz aylar nda önemli bir gelir kayna yd. lk zamanlar daha çok hayvanc l k ve ormanc l kla geçinen Türkmenler, yerleflik hayata geçince bir yandan ormanc - l k yapmaya devam etmifl, bir yandan da ba c l k, meyvecilik ve zeytincili e bafllam fllard r. Geleneksel olarak ormanc olduklar için günlük yaflamlar ormanc l k ile ilgili ifllere göre planlanm flt r. Orman iflçili i genellikle mevsimlik olarak, orman amenajman planlar nda öngörülen y ll k t rafllama (gençlefltirme) ve bak m kesimlerinin gençlefltirilmesi, kuru dallar n ve kuru yer örtüsünün toplanmas ve koruma gibi aktiviteleri kapsamaktayd. Milli park ilan edilen bu sahada, yaklafl k 202 iflçi, 1 aydan 6 aya kadar de iflen sürede orman iflçisi olarak çal fl rd. Milli park ilan ndan sonra bu iflciler kendilerine baflka bir u rafl alan bulmak zorunda kald lar (Soykan 2001). Yüzy llard r yan yana yaflayan Türkmen ve Yörük köylüleri her ne kadar belirgin flekilde bir birlerinden ayr l yorlarsa da kaynak kullanma stratejileri bak m ndan belli ölçüde benzerlik göstermektedirler. Yörüklerde, di erlerinden farkl olarak ot toplama kültürü ön plandad r. Buna karfl l k Türkmen gruplar geleneksel olarak a aç iflleri ile daha fazla u raflmaktad r. ÇALIfiMANIN YÖNTEM VE B R ÖNCEK YILA GÖRE YAPILAN DE fi KL KLER YÖNTEM Etnobotanik envanteri kapsam nda yapt m z çal flmada, hem halkbilim hem de botanik yöntemleri kullan lm flt r. Yap lan çal flmalar ana bafll klar halinde flöyle s ralanabilir: Kaynak kiflilerden yararlanma Çal flmada kaynak kifli olarak orta yafl üstü kad nlar ve erkekler, çobanlar, belirli bitkileri kullanarak insanlar tedavi eden Lokman hekim ad verilen kifliler, ip, sepet ve has r gibi el sanatlar nda usta kifliler, yörede görevli ziraatçiler, ormanc lar ve ö retmenler seçilmifltir. Proje çal flmalar nda toplam 118 kaynak kifli ile görüflülmüfltür. Pazar yerlerindeki araflt rmalar s ras nda tan fl lan kiflilerin adresleri al nm flt r. Daha sonra randevu al narak bu kifliler köylerinde ziyaret edilmifl ve ayr nt l görüflme f rsat elde edilmifltir. Bu kiflilerle görüflme yap l rken köyde bu konuda bilgi sahibi olan baflka kifli- Çizelge 2. KAZDA I M LL PARKININ GELENEKSEL KULLANIMI* Yerleflme ad Ormanc l k Hayvanc l k Mantar fiifal ot Avc l k Ar c l k Bal k tutma Di er toplama toplama Ortaoba x x x x x kestane Mehmetalan x x x x x x kestane P narbafl x x x x x x Beyoba x x x x x x x Zeytinli x x x x x rekreasyon K z lkeçili x x x x x x Çaml bel x x x x x Yass çal x x x x x Tahtakufllar x x x x x Kavlaklar x x x x x Avc lar x x x x Ar tafl x x x x x x * Kaynak: Ar

6 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER lerin de haz r bulunmas sa lanm flt r (lev. 3: res. 13). Bazen kaynak kiflilerle görüflmeler köy meydan nda, bazen hay r yemeklerinde, bazen kendi evlerinde, bazen de köy kahvesinde topluca gerçeklefltirilmifltir. Böylece elde edilen bilgilerin birden fazla kifli taraf ndan do rulanmas sa lanm flt r (lev. 3: res 14). Kaynak kiflilere TÜBA-TÜKSEK Türkiye Kültür Envanteri Projesi çerçevesinde Füsun Ertug tarafindan gelifltirilen Etnobotanik Fifl Örne i ve Çerçeve Sorular (Ertu 2003) sorulmufl, verilen cevaplar not al nm flt r. Bazen bu görüflmeler, imkânlar ölçüsünde teybe kaydedilmifltir. Proje süresince 60 ar dakikal k toplam 3 adet ses kaseti doldurulmufltur. Eylül 2005 te TÜB TAK-SOBAG taraf ndan verilen destekle dijital ses kay t cihaz al nm fl, bundan sonraki çal flmalarda ses kay tlar bu cihazla yap lm flt r. Kaynak kifliler taraf ndan, bitkilerden elde edilen ürünler ve uygulama süreçleri (sepet yap m, çam sak z eldesi vb.) hem foto raflarla hem de video kayd ile belgelenmifltir. Pazar yeri araflt rmalar Bölgede kurulan Edremit, Gümrük (Edremit), Havran, Alt noluk, Akçay, Güre, Zeytinli ve Alt nkum pazarlar na ç k larak gözlemler yap lm flt r. Bu pazarlara gelen köyler ve bu köylülerin satt klar ürünler saptanm flt r (lev. 3: res ). Çal flmada kat l ml gözlem yap lm flt r. Köylülerin pazar tezgâhlar nda beraber çal fl lm fl, ürünlerini satmas nda yard mc olunarak olumlu diyalog kurulmufltur. Görüflme yap lan kiflilerin ürünlerinden de mutlaka sat n al nm flt r. Bu davran fllar, kiflilerin bize yak nl k duymalar n ve istenen bilgiler konusunda yard mc olmalar n sa lam flt r. Pazara getirilen bitkiler ile sepet, kafl k, nazarl k gibi malzemelerde kullan lan ürünlerin foto raflar çekilmifltir. Al nan örneklere birer numara verilerek, bitkinin yöresel ad, nereden, kim taraf ndan, ne zaman topland kaydedilerek kullan m tarifi not edilmifltir. Pazarlardan al nan örneklerin kesin tan m için, o bitkinin topland alana gidilerek, bitki çiçekli veya meyveli haldeyken taraf m zdan toplanm flt r. Verilerin bitki envanter formlar na kaydedilmesi Araziden ve pazarlardan toplanan bitkiler hakk ndaki bütün veriler, TÜBA-TÜKSEK Kültür-Kitap veritab n na kaydedilmifltir. Okullarda yap lan çal flmalar Etnobotanik envanter çal flmas n n bir di er parças da bölgede bulunan okullarda konu ile ilgili anket yapmakt r. Bu amaçla bölgede yer alan veya araflt rma bölgesinden tafl mal e itim için gidilen yak n yerlerdeki okullarda 5-18 Ekim 2004 tarihleri aras nda anket çal flmalar yap lm flt r. Anket yap lan okullar flunlard r: Tahtakufllar lkokulu, Çaml bel lkokulu, Ortaoba lö retim Okulu, Avc lar lkö retim Okulu, Güre Atatürk lkö retim Okulu, Zeytinli lkö retim Okulu, Alt noluk Çavuflo lu Lisesi. Envanter çal flmas n n yap ld yerlerden bu okullara gelen yaklafl k 80 kadar ö renciye bölgede kullan lan flifal bitkiler ve yenen bitkiler ile ilgili olarak 2 anket uygulanm flt r. Ö rencilerin, bu anketi aile büyükleri ile beraber doldurmalar istenmifltir. Böylece genç kuflaklarda merak duygusunun geliflmesi ve art k unutulmak üzere olan bu bilgileri ö renmeleri sa lanm flt r ki, bu da projenin hedefleri aras ndad r. Daha sonra, anketten elde edilen bilgiler s n fland r - larak de erlendirilmifltir. Ayr ca ankete cevap veren aile bireyleri tekrar ziyaret edilerek, daha ayr nt l bilgiler elde edilmifl ve önceki bilgiler do rulanm flt r. Arazi çal flmalar, bitki toplama ve presleme Projenin bafllama tarihi olan Eylül 2004 ten itibaren hemen hemen her ay araziye ç k lm flt r. Çal flmalar n bu flekilde tüm y la yay lmas yla hem bitkilerin çeflitli evrelerinde toplanmas, hem de toplanarak pazara getirilen ya da kullan lan bitkilerin izlenmesinde süreklilik sa lanmas amaçlanm flt r. Kaynak kiflilerin gösterdi i, kullan m belirlenen bitkiler hem pazarlardan hem de do al habitatlar ndan toplanarak herbaryum malzemesi haline getirilmifltir. Herbaryuma uygun hale getirilemeyen di er bitkisel kökenli malzemeler ise kurutulduktan sonra naylon torba ve kesekâ tlar nda korunmaya al nm flt r. Kullan m belirlenen her bitki ve etnografik malzeme için birer numara verilmifltir. Örneklerin toplanma tarihi, bulundu u köyün/mevkinin ad kaydedilmifltir. Toplanan yerin denizden yüksekli i ve koordinatlar belirlenirken GPS aletinden yararlan lm flt r. Ayr ca al nan örneklerin foto raflar da çekilmifltir. Kullan m belirlenen bitkilerin kesin tan m nda, baflta Flora of Turkey olmak üzere çeflitli yerli ve yabanc flora kitaplar ndan da yararlan lm flt r. Toplanan bitki örnekleri ekip elemanlar Prof. Dr. Gülendam Tümen, Yrd. Doç. Dr. Tuncay Dirmenci, Yrd. Doç. Dr. Fatih Sat l ve Yrd. Doç. Dr. Ali Çelik taraf ndan tan mlanm flt r. Mantar örneklerini ise Yrd. Doç. Dr. Tülin Aflkun ve Yrd. Doç. Dr. Ali Çelik tan mlam flt r. Herbaryum malzemesi ve di er bitkisel kökenli ürünler, Bal kesir Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Biyoloji Bölümü Herbaryumunda korunmaktad r. AYRINTILI ANLATIM Araflt rma yapt m z alan, kuzeyde Kazda Milli Park, güneyde Edremit Körfezi, do uda Köylüce, bat da ise Doyran köyü ile s n rlanmaktad r (lev. 1: res. 3). Toplanan ve kullan lan bitkiler bu alanda deniz seviyesi ile 1700 metre yükselti aras nda yay l fl göstermektedir. 176

7 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas Kazda Milli Park ve Çevresinde Etnobotanik Envanter Çal flmas bafll kl projemiz (proje no. E3) kapsam ndaki çal flman n önce Kazda Milli Park çevresindeki 13 köy (Doyran, Tahtakufllar, Çaml bel, Avc lar, Ar tafl, K z lçukur, Güre, Yass çal, Kavurmac lar, Zeytinli, Beyoba, P narbafl, Mehmetalan, Ortaoba) ve çevresinde yap lmas düflünülmüfltü. Ancak daha sonra yap lan gözlemlerde, halk n bitki kullan m ve yerel pazarlara kat lma oranlar da göz önüne al narak, Edremit e ba l Çamc, Hac aslanlar, Yaflyer ve Dereli köyleri ile Havran a ba l Köylüce, Çak rdere ve Tepeoba köyleri de çal flma alan na dahil edilmifltir. Ayr ca, bu bölgede kurulan ve milli parka komflu köylülerin yo un olarak kat ld Havran pazar da çal flma alan içerisine al nm flt r. Bölgede daha önceden yerleflim alan olan, Güre ye ba l Kavurmac lar, günümüzde halk n flehirlere göç etmesi nedeniyle boflalm fl gibidir. Bu nedenle bu köyde pek fazla bilgiye ulafl lamam flt r. Sonuç olarak bu etnobotanik projesi, Edremit ve Havran ilçe merkezi ve bu ilçelere ba l 22 yerleflim biriminde gerçeklefltirilmifltir (lev. 1: res. 3). ARAZ ÇALIfiMALARI Proje süresince çal flma alan na 6 kiflilik bir ekiple dönüflümlü olarak 35 defa gidilmifl ve toplam 46 gün alanda kal nm flt r. Bu süre içinde Kazda n n güneyindeki 2 ilçe merkezi ve bu ilçelere ba l 22 yerleflim biriminde 118 kaynak kifliyle görüflülmüfl, kullan m belirlenen toplam 243 bitki ile bunlara ait yerel bilgiler ve kullan m reçeteleri derlenmifltir. Kullan m belirlenen bitkiler ve baz kullan m flekilleri foto raf ve video ile belgelenmifltir. Bunlar n yan s ra araflt rma yapt m z alanda sepet, kolye ve nazarl k gibi 26 bitkisel kökenli ürün saptanm flt r. Proje 2004 y l eylül ay nda bafllad için, 2004 y l - n n kalan son dört ay nda, çok s n rl alan çal flmas yap labilmifltir. Bu dönemde daha çok araflt rma alan m z içinde kalan köyler ve kurulan yerel pazarlar gezilerek genel bilgiler edinilmifltir. Köylerde irtibata geçilecek kiflilerle tan fl lm fl, proje hakk nda ön bilgiler verilmifltir y l içerisinde araflt rma alan na 10 kez (20 Eylül, Eylül, 2 Ekim, 7 Ekim, 14 Ekim, 25 Ekim, 17 Kas m, 24 Kas m, Kas m, 2 Aral k), gidilerek toplam 12 gün alanda bulunulmufltur y l n n sonuna kadar Edremit ten (Zeytinli, Çaml bel, Tahtakufllar, Ortaoba, Güre, K z lkeçili ve Mehmetalan, Yaflyer, Dereli) ve Havran dan (Tepeoba, Çak rdere) toplam 40 kaynak kifli ile görüflme yap larak kay tlar tutulmufltur. Kullan m belirlenen toplam 75 bitki taksonu ve bitkisel kökenli malzeme toplanm flt r y l, projenin hedeflerine ulafl lmas aç s ndan önemli bir y l olmufltur y l nda görülen eksiklikler ve elde edilen deneyimler, 2005 y l verilerinde büyük bir art fl sa lam flt r y l içerisinde araflt rma alan na 25 kez (12 fiubat, 22 fiubat, 18 Mart, 8 Nisan, Nisan, 27 Nisan, 26 May s, 31 May s, 9 Haziran, 23 Haziran, 30 Haziran, 12 Temmuz, 24 Temmuz, 31 Temmuz, 4 A ustos, 1 Eylül, Eylül, Eylül, 1-2 Ekim, Kas m, Kas m, 6 Aral k, 7-8 Mart, Mart, 3 Nisan) gidilerek, toplam 34 gün alanda bulunulmufltur y l n n sonuna kadar, Edremit ve bu ilçeye ba l Alt noluk, Akçay, Zeytinli, Mehmetalan, Beyoba, P narbafl, Güre, Çaml bel, Tahtakufllar, Doyran, Avc lar, Ar tafl, K z lçukur, Ortaoba, Çamc, Hac aslanlar, Dereli, Yaflyer köyleriyle, Havran ve Havran a ba l Tepeoba, Köylüce, Çak rdere yerleflim birimleri ziyaret edilmifl; buralarda 100 e yak n kaynak kifliyle görüflülmüfl; kullan m belirlenen 167 bitki örne i ve bunlara ait yerel bilgiler toplanm flt r. TÜBA destekli proje çal flmalar n n sona erdi i 2006 y l n n may s ay na kadar, geçmifl y llarda atlad - m z konular ele al nm fl, eksiklikler giderilmeye çal - fl lm flt r. Çal flmaya TÜB TAK-SOBAG deste i ile 2006 y l n n eylül ay na kadar devam edilmifltir. E T M VE VER TOPLAMA ÇALIfiMALARI Proje ekibinden, Prof. Dr. Gülendem Tümen, Yrd. Doç. Dr. Tuncay Dirmenci, Yrd. Doç. Dr. Fatih Sat l n son 4 y ld r alanda yürüttükleri yo un botanik çal flmalar s ras nda, bölge insanlar yla olumlu diyalog kurulmufltur. Buna ek olarak, Yrd. Doç. Dr. Y lmaz Ar taraf ndan yürütülen kültürel çevrebilim (ekoloji) projeleri ile yerel yaflam biçimleri konusundaki çal flmalardan elde edilen sonuçlar ve bilgi kaynaklar ndan baz lar da bu projede kullan lm flt r. Etnobotanik çal flmalar s ras nda çal flma ekibinin bu olanaklar sayesinde verimli sonuçlar elde edilebilmifltir. Bu ön bilgiler kullan larak hemen hemen her köyde irtibat kurulacak kifliler belirlenmifltir. Ayr ca bölgede kurulan yerel pazarlar da ortak buluflma noktalar olarak de erlendirilmifltir. Ziyaret öncesi telefon edilerek, köyde bitki kullan m konusunda bilgi alabilece imiz kiflilerin haz r bulunmas sa lanm flt r. Köylere bu kiflilerle görüflmeye gidilirken beraberimizde herbaryum örnekleri ve bitki resimleri de götürülmüfl, böylece bitkiyi kullanan kiflilerin bitkileri saptay p tan mlamalar sa lanm flt r. Bunun d fl nda bitki toplayan kiflilerle beraber araziye gidilerek bitki do al habitat ndan toplanm fl ve tan mlanm flt r (lev. 3: res. 17). Proje süresince yaklafl k 500 dijital foto raf, 4 ses kaseti (60 ar dakikal k) ve video ile belgeleme yap lm flt r. Ayr ca, toplanan bitkilerin koordinatlar GPS aleti ile belirlenerek kaydedilmifltir. Çal flmalarda 2006 y l n n May s ay na kadar, toplam 118 kaynak kifli ile görüflme yap lm flt r. Kaynak kiflilerin 60 kad n, 58 i erkektir. Kaynak kiflilerin yafllar aras nda de iflmekle birlikte, genelde orta yafl üzeridir. Kaynak kifliler aras nda erkeklerin de as l bilgileri anne ve ninelerinden alm fl olduklar saptanm flt r. Envanter çal flmas n n yap ld bölgede yer alan ve- 177

8 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER ya araflt rma bölgesinden tafl mal e itim sistemi kapsam nda yak n yerlerdeki okullara gelen yaklafl k 80 kadar ö renciye bölgede kullan lan flifal bitkiler ve yenen bitkiler le ilgili olarak 2 anket uygulanm flt r. Ankete kat lan ö renci say s ve köylere göre da l mlar flöyledir: Ortaoba köyü 33, Doyuran köyü 12, Zeytinli 9, Avc lar köyü 47, K z lkeçili köyü 7, Mehmetalan köyü 2, Çaml bel köyü 3, Tahtakufllar köyü 17, Ar tafl köyü 10 ö renci. Anket sonuçlar na göre bölgede, bitkilerin en çok so- uk alg nl ve grip gibi hastal klara karfl kullan ld - belirlenmifltir. Bunu s ras yla mide rahats zl klar, öksürük ve fleker hastal izlemektedir. G da olarak tüketilen bitkiler ise kullan m s ras na göre en çok tatl ve ac hindiba, s rgan, tatl ve ac filiz, turpotu, arapsaç ve spanakt r. Ankete kat lanlar n, % 45 i ya da kavurma, % 30 u börek, %25 i ise de iflik yemekler yaparak g da olarak kullan lan bitkilerden yararland klar görülmüfltür. GENEL BULGULAR Eylül May s 2006 aras nda yap lan alan ve pazar araflt rmalar sonucu 83 familyaya ait toplam 242 kullan m belirlenen bitki taksonu saptanm flt r (bkz. Çizelge 3). En fazla kullan m tespit edilen ilk 5 familya (bkz. Çizelge 4) s ras yla Lamiaceae (33) (örnek no: 69), Asteraceae (22) (örnek no: 240), Rosaceae (19) (örnek no: 101), Fabaceae (12) (örnek no: 440), Apiaceae (9) (örnek no: 181). En fazla kullan m kategorisine sahip olan türler ise s ras yla Olea europea (12) (örnek no: 28, 65), Pinus brutia (7) (örnek no: 9, 10, 14), Rosmarinus officinalis L (7) (örnek no: 43, 235), Pistacia terebinthus subsp. terebinthus (7) (örnek no: 63, 226), Laurus nobilis (6) (örnek no: 21, 61, 157, 239, 283, 322), Mentha piperita (6) (örnek no: 209, 352), Origanum onites (5) (örnek no: 2, 97, 155, 198, 201) ve Origanum vulgare subsp. hirtum (5) (örnek no: 1, 25, 31, 34, 77, 156). Yararlan lan bitkiler, tar m yap lan türlerden daha çok, do adan toplanan türlerdir. Toplanan bitkiler aras nda 153 g da, 130 ilaç, 16 yakacak, 25 yem, 41 el sanatlar nda kullan m n yan s ra 66 bitki türünün de farkl alanlarda yararl olduklar belirlenmifltir (bkz. s. 188: EK 1, ve s. 194: EK 2). Çizelge 3: YILLARA GÖRE KULLANIMI TESP T ED LEN YEN TAKSON SAYILARI Genel toplam Familya Cins Takson Proje süresince toplanan bitkilerin y llara göre da - l m flöyledir: 2004 y l nda 35 familyaya ait 75 takson; 2005 y l nda 72 familyaya ait 205 takson; 2006 y l nda ise 42 familyaya ait 70 takson. Sonuçlardan da anlafl laca gibi en fazla bilgi ve kullan m olan bitki 2005 y l içerisinde toplanm flt r y l n n son 4 ay içerisinde 40 kaynak kifli ile görüflülmüfltür. Kullan m belirlenen 115 bitki örne i ve bitkisel kökenli malzeme toplanm flt r. Bunlardan 87 sinin t bbi amaçl, 18 inin g da, 10 tanesinin ise el sanatlar ve nazarl k gibi alanlarda kullan m n n oldu u belirlenmifltir y l nda yap lan çal flmalarla örnek al nan bitkilerin familya say s 72 ye (Sadece 2005 y l nda tespit edilen familya 62), takson say s ise 198 e (Sadece 2005 y l nda tespit edilen takson 110) ç km flt r. Baz örtüflen kullan mlar olmakla birlikte 98 g da, 108 ilaç, 11 yakacak, 41 yem ve 38 el sanatlar nda kullan m n yan s ra 46 bitki türünün farkl alanlarda yararl say ld klar belirlenmifltir. G da olarak yararlan lan bitkiler G da olarak kullan ld belirlenen toplam 153 bitkinin 116 s do adan toplanan, 37 si ise tar m yap lan bitkidir (bkz. s. 194: EK 2). Yapraklar yenen bitkiler (I01) Bölgede, yapraklar yenen bitkilerin g da olarak kullan m oldukça genifltir. Toplam 33 tür bu flekilde tüketilmektedir. Bahar aylar nda, tatl hindiba (Taraxacum sp.) ve ac hindiba (Cichorium intybus), alan maydanozu (Oenanthe pimpinelloides), kaymecik (Opopanax hispidus), gelincik (Papaver rhoeas), cicübücü (Stellaria media), ebegümeci (Malva neglecta), tatl filiz (Asparagus acutifolius) ve ac filiz (Tamus communis) sürgünleri, kazaya (Sium sisarum var. lancifolium), ekflikulak ya da kuzukula olarak adland r lan Rumex acetocella, labada (Rumex patientia), s rgan (Urtica dioica), arapsaç (Foeniculum vulgare) oldukça yayg n tüketilen bitkilerdir. Bölgede bahar ve sonbahar döneminde yukar da sözü edilen bitkiler ayr ayr tüketildi i gibi, kar flt r larak kar fl k ot ad alt nda da yayg n olarak sat ld dikkat çekicidir (lev. 3: res. 18). Bunlar n d fl nda, çetlemik/çitlembik a ac n n (Pistacia terebinthus subsp. terebinthus ve Pistacia terebinthus subsp. palaestina) ve özlemik filizi bitkisinin (Smilax aspera) taze sürgünleri bölgedeki yerel pazarlarda g da olarak sat lmakta ve sevilerek yenmektedir (lev 4: res. 19). Bu bitkilerin baz lar çi olarak salatalarda veya li- Çizelge 4: EN FAZLA KULLANIMI TESP T ED LEN LK 5 FAM LYA Familya ad Lamiaceae Asteraceae Rosaceae Fabaceae Apiaceae Takson say s

9 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas Çizelge 5: ARAfiTIRMA ALANINDAK BAZI YARARLI B TK GRUPLARI VE KULLANIMI TESP T ED LEN TAKSON SAYILARI Yaral bitki Do al Tar m Genel Baz alt kategoriler Takson gruplar bitkiler yap lanlar toplam say s G da olarak yapraklar yenenler 33 yararlan lanlar meyve ve tohumlar yenenler 52 mantarlar 8 çay olarak kullan lanlar 25 baharat olarak yararlan lanlar 15 bitki özleri 13 laç olarak insanlar n tedavisinde kullan lanlar 119 yararlan lanlar hayvanlar n tedavisinde kullan lanlar 11 Yakacak olarak yararlan lanlar Yem olarak yararlan lanlar El sanatlar nda do al boyamada kullan lanlar 6 yararlan lanlar sepet örme 3 süpürge 5 a aç iflleri 14 nazarl k 9 Di er yararl bitkisel ya elde edilenler 7 bitkiler süs bitkisi olarak de erlendirilenler 26 sosyal kullan m olanlar 8 Yararl /zararl güzel kokusuyla sevilenler 8 kabul edilen bitkiler monlanarak yenirken baz lar hafllan p so anla ya da kavrularak sade veya yumurtal olarak yenir. Yine bu bitkilerin kat ld börek ve pideler de yerli halk taraf ndan sevilerek tüketilir. Yöre mutfa na özel yemek tarifleri derlenirken, yöredeki köylülerden randevular al nm fl, yemeklerin haz rlan fl yerinde görülmüfltür. Ayr ca, bölgede eko-turizm çerçevesinde iflletmecilik yapan Çaml - bel deki Zeytinba tesisinin iflletmecilerinden Erhan fiener le özel görüflmeler sonucu yerel mutfak kültürü hakk nda uygulamal olarak ayr nt l bilgiler al nm flt r (lev. 4: res. 20). Bölgede özellikle Türkmen köylerinde bahar bafllang c nda ya mur ya mas için ya da kutsal olarak bilinen H d rellez gibi günlerde her mahallede derme ad verilen yemekler düzenlenmektedir. Bu faaliyete her ev mutlaka az da olsa tuz, fleker, pirinç, bulgur ve kuru fasulye ile katk sa lamaktad r. Yemekler sokakta hep beraber piflirilir ve yenir, yemek sonunda ise dua edilir. Ayn flekilde dü ün ve hay r yemeklerinde de dü ün evine gidilirken yukar da say lan g dalardan mutlaka götürülmesi Türkmen adetleri aras ndad r (lev 4: res. 21). Geçmiflte bulgurdan keflkek yap l rken kullan lan tafl dibekler ve ahflap tokmaklar n tümüyle kullan mdan kalkt görülmüfltür. Sebzeler Araflt rma alan m zdaki köylerin ço unda eskiden oldu u gibi günümüzde de patl can, biber, börülce, yeflil fasulye ve bakla gibi sebzeleri dilimleyerek ya da iplere dizerek kurutup k fla haz rlama gibi birçok etkinli in sürdürüldü ü gözlenmifltir (lev 4: res. 22). Ayr ca, tarhana ve salça haz rlama, turflu kurma, sumak ve erik ekflisi haz rlama gibi faaliyetler de sürdürülmektedir. Kültür bitkileri ve yabani meyveler (I01) Bahçelerde, ba larda en çok yetifltirilen meyve a açlar zeytin, elma, erik, muflmula, mandalin, i de, hünnap, kiraz, viflne, armut, ayva, ceviz, üzüm, incir, nar, beyaz ve kara duttur. Havran da sütçü eri- i, flameri i, söbe erik ve bekirolu u eri i olmak üzere 4 yerel erik çeflidinin yayg n oldu u saptanm flt r. Bölgede bol miktarda bulunan meyvelerden erik ve karaduttan elde edilen sular hem g da hem de t bbi amaçlarla yayg n olarak tüketilmektedir. Bu meyvelerden elma, ayva ve incirden reçel de yap lmaktad r (lev 4: res. 23). Do al bir çal olan sumak (Rhus coriaria) meyvelerinden elde edilen somak ekflisi ve toz somak çok yayg n olmamakla beraber yörede yemek ve salatalarda kullan l r. Bunlar n d fl nda, Dereli köyünde çitlembik (Celtis australis) meyvelerinin yendi i saptanm flt r. Bölgede baz yabani meyveler de yerel mutfaklarda kullan lmaktad r. Yabani erikler (Prunus türleri) kurutulup k fl n bamya yemeklerine kat l r, yabani ahlat 179

10 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER (Pyrus amygdaliformis) ise turflulara at lmaktad r. Da elmas (Eriolobus trilobatus) ve garalt ad verilen bö ürtlen (Rubus sanctus) eylül ay nda pazarlarda bolca sat lan ürünlerdendir (lev. 4: res. 24). Bölgede zeytin tarlalar n n kenarlar badem a açlar ile çevrilidir. Yerel halk ilkbaharda taze olarak, sonbaharda ise iç badem olarak bu ürünleri pazarlarda de erlendirmektedir. Milli park n Çanakkale s n r na yak n kuzey taraflar nda yabani kestaneler yay l fl göstermektedir. Özellikle Ortaoba ve Yaflyer köylüleri, kuvvetli poyraz rüzgârlar ndan sonra bu alana giderek a aç alt na dökülen kestaneleri toplay p orada ay klayarak pazarlarda satarlar. Mantarlar (I01) lkbaharda ve özellikle sonbaharda, ya murlardan sonra çay rlarda ve orman alt nda yayg n olarak bulunan mantarlar, bölge insanlar için önemli bir g da ve gelir kayna olmaktad r. Sonbaharda ya murlardan sonraki güneflli havalarda toplanarak özellikle Edremit ve Havran pazar nda sat lan 7 tür mantar saptanm flt r. Bunlardan k rm z ve beyaz merki (Lactarius deliciosus), çim mantar (Agaricus campestris), yar m kulak (Pleurotus eryngii), çam göbe i (Ramaria condensata) ve cincile (Tricholoma sp.) yayg n olarak tüketilmektedir (lev. 5: res. 25). lkbaharda ise Morchella conica, göbek ya da kuzugöbe i ad yla toplanarak pazarlarda yüksek fiyatlarla sat lan en de erli mantar çeflididir. Bunun d - fl nda az da olsa kuzugöbe i olarak bilinen bir baflka mantar türü Gyromitra sp. dir. Bu tür di er Morchella türü ile beraber yenmektedir. Bölgede, Çaml bel ve Avc lar köylerinde, bahar n sonlar na do ru yüksek yerlerdeki orman alt ndan toplanan iri göbek mantarlar ndan dolma yap lmas dikkat çekicidir; sap k s mlar kesilen iri mantarlar, daha önce haz rlanm fl olan normal dolma içi ile biber gibi doldurularak haz rlan r (lev. 5: res. 26). Çay gibi kullan lanlar ve t bbi bitkiler (I02 ve II01, II02) Araflt rma alan nda, 25 türden çay gibi yararlan ld saptanm flt r. Yerel halk taraf nda, Lamiaceae familyas ndan da çay türleri (Sideritis trojana, S. athoa, S. perfoliata), adaçay (Salvia tomentosa), karabafl otu (Lavandula stoechas subsp. stoechas), kekik türleri (Origanum onites, O. vulgare subsp. hirtum, Satureja cuneifolia, S. pilosa, Thymbra spicata subsp. spicata), o ulotu (Melissa officinalis subsp. altissima, M. officinalis subsp. officinalis) ve biberiye (Rosmarinus officinalis) halk t bb nda kullan lan ve yerel pazarlarda çay yap lmak üzere en çok sat lan bitki türlerdir. Bu türler özellikle, so uk alg nl, öksürük ve haz ms zl k gibi belirli rahats zl klar n tedavisinde çay gibi kullan lmaktad r. Dedenin keki i (Acinos alpinus), Clinopodium vulgare subsp. vulgare, Micromeria juliana, kekik (Thymus sipyleus subsp. var. sipyleus) ve mentollü adaçay (Ziziphora tenuior) türlerinin de çok yayg n olmasa bile baz köylerde çay gibi kullan ld saptanm flt r. Yararlan lan bitkiler aras nda endemik ve nadir türlerin say s, alan n milli park s n r nda olmas nedeniyle oldukça azd r. Buna ra men, Kazda na endemik olan ve sar k z çay ad yla bolca tüketilen Sideritis trojana n n pazarlarda yayg n olarak sat lmas dikkat çekicidir (lev. 5: res. 27). Bunun yan nda yine Türkiye için nadir türlerden olan kedi kuyru u ya da kandil çay (Sideritis athoa) ve limon kekik (Saturaja pilosa) pazarlarda sat lan yayg n bitkilerdendir (lev. 5: res. 28). Ayr ca, Kazda Milli Park s n rlar içerisinde çok dar bir alanda yay l fl gösteren endemik Thymus pulvinatus un yayg n olmasa da yöredeki baz insanlar taraf ndan antibiyotik niyetiyle, çam keki i ad ile çay gibi içilmesi ilgi çekicidir. Bölgede pamukluk ya da pamukla denen Cistus creticus ve Cistus salviifolius yaprakl dallar kaynat larak ishale karfl çay gibi içilmektedir. Baharatlar (I03) Araflt rma yapt m z bölgede toplam 15 türden baharat olarak yararlan lmaktad r. Do al bitkilerden kekik olarak adland r lan baz türler (Origanum sp., Satureja sp., Thymus sp.) ve nane türleri (Mentha sp.) yayg n bir flekilde baharat olarak kullan lmaktad r. Araflt rma alan nda, yerel halk taraf ndan kekik olarak adland r lan toplam 11 bitki belirlenmifltir (bkz. s. 194: EK 2). Bunlardan bir k sm ticari amaçla yo un miktarda toplan rken bir k sm da baharat olarak yerel mutfaklarda kullan lmaktad r (lev. 5: res. 29). Tarhana otu (Echinophora tenuifolia subsp. sibthorpiana ve E. tournefortii) turflu yap m nda koku verici olarak kullan lmaktad r. Bölgede, defne (Laurus nobilis) yapraklar n n da yemeklerde koku verici olarak yayg n flekilde kullan ld görülmüfltür. Bunlar n d fl nda, sumak (Rhus coriaria) salatalarda kullan lmaktad r. Bitkilerden elde edilen sular (I07 ve I02) Araflt rma alan m zda saptad m z 13 türden bitki özü ve suyu ç kart lmaktad r. Bunlardan en yayg n olan kekik suyudur. Kekik suyu ç kar m n n en yo- un olarak Havran a ba l Köylüce köyünde yap ld - saptanm flt r. Ayr ca, Dereli köyünde de birkaç hanede kekik suyu ç kart lmaktad r (lev. 5: res. 30). Kekik suyu ç karma iflleminde kullan lan kekik türleri: Origanum vulgare subsp. hirtum ve Origanum onites tir (lev. 5: res. 29). Ayr ca Köylüce köyünde o ulotu Melissa officinalis subsp. altissima n n da suyu ç kart larak pazarlarda kalp rahats zl klar na karfl kullan lmak üzere kalp suyu ad yla sat lmaktad r. Kekik suyu yöresel yöntemler ile üretilmektedir. Bu 180

11 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas üretimde halk n gelifltirmifl oldu u imbik ad verilen basit bir düzenek kullan lmaktad r. Taze ya da kurutulmufl olan kekikler, içerisinde üç ayak fleklinde bir yükselti bulunan litrelik büyük bir kazan n dip k sm na yerlefltirilir. 10 litrelik bir kazana yaklafl k 1.5 kg kekik konur. Su kondu unda kekikler yukar ç kmas n diye kekiklerin üzerine tafl gibi bir a rl k yerlefltirilir ve üzerine su doldurulur. Daha sonra kazan içindeki yükseltinin üzerine büyük bir tencere oturtulur. çerisinde tencere bulunan bu kazan n a z derin ve iç bükey bir tepsi ile kapat l r. Hava almas n önlemek için de kazan n aç k kalan yerleri kepekli unla yap lm fl hamur ile kaplan r. Kapak olarak kullan lan bu derin tepsinin içine de so uk su dökülür. Haz rlanan bu düzenek ortalama 3-4 saat atefl üzerinde kaynamaya b rak l r. Kazan içinde kaynamaya bafllayan su, so utucu görevi gören tepsinin bombeli alt k sm na çarp p s v hale geçerek kazan içindeki tencereye birikir. Bu flekilde elde edilen kekik sular 1 litrelik fliflelere konarak pazarlarda sat lmaktad r. Bunlar n d fl nda, erik, dut ve k z lc k gibi meyvelerden haz rlanan flerbet ve fluruplar n çok yayg n olarak yap ld saptanm flt r. Özellikle karadut flurubu bölgede yaz k fl sevilerek içilen bir içecektir (lev. 6: res. 31). Karadut flurubu son y llarda bir geleneksel içeçek olarak bölgede yerini alm fl durumdad r. Sumak (Rhus coriaria) bitkisinden elde edilen su ise salatalarda kullan lmaktad r. laç olarak yararlan lan bitkiler (flifa bitkileri) (II01 ve II02) Araflt rma alan m zda tespit edilen 119 bitkinin insan tedavisinde, 11 bitkinin ise hayvan hastal klar n n tedavisinde kullan ld belirlenmifltir. laç olarak kullan lan bitkilerin büyük ço unlu u Lamiaceae familyas üyeleridir. Bunu Asteraceae familyas takip etmektedir. Halk t bb nda yararlan lan bitkilerden büyük ço unlu u çay gibi kaynat l p içilerek (dekoksiyon) mide a r s, so uk alg nl, öksürük ve ishal gibi rahats zl klar n giderilmesinde kullan lmaktad r. Pazar yeri araflt rmalar nda, yerel olarak yetiflen bitkiler d fl nda ithal baharatlar n ve t bbi bitkilerin de sat ld görülmüfltür. Yara kapatmada kullan lan bitkiler De iflik bitkilerin kar flt r l p dövülerek, merhem fleklinde, özellikle yara ve a r larda kullan lmas orta yafl üzeri insanlar aras nda epeyce yayg nd r (lev. 6: res.32). Yara kapatmada ve yara merhemi yap - m nda kullan lan bitkiler çirifllik otu (Asphodelus aestivus), k z lçam (Pinus brutia), kekik (Origanum sp.), kantaron (Hypericum sp.), kudretnar (Momordica charantia), ard ç (Juniperus communis var. saxatilis), gül (Rosa damascena), pamukla (Cistus sp.), güzellik otu (Anchusa azurea), anduz otu (Inula sp.), zakkum (Nerium oleander). Bunlar n hepsi veya birkaç zeytinya ve balmumu ile kar flt r larak merhem elde edilir. Çirifllik otu (Asphodelus aestivus / lev. 6: res. 33) ve k z lçam (Pinus brutia) reçinesi (sorguç) ile birlikte zeytinya, yerel halk taraf ndan gerek insan ve gerekse hayvan yaralar n n tedavisi için yara merhemi yap m nda ana bitki olarak kullan lmaktad r. K z lçam (Pinus brutia) kabuklar ndan toplanan reçine çam akmas ya da sorguç bölgede birçok yara türünün tedavisinde yayg n olarak kullan lmaktad r; Çam sorgucu ad yla da, a açtan topland haliyle, ifllenmeden, mide rahats zl klar nda yayg n olarak kullan l r (lev. 6: res a). Ayr ca, a açtan toplanan çam reçinesi, toprak testi içerisine konup ateflte eritildikten sonra s cak olarak bir bezden süzülür. Süzülen reçineye elle flekil verilip kat laflt ktan sonra pazarlarda sat l r (lev. 6: res. 35). Pamukla (Cistus creticus ve Cistus salviifolius) bitkisinin yapraklar kanamalarda kan durdurmak amac yla ezilerek kullan lmaktad r. Zeytinya içerisine konarak yaralar iyilefltirmede kullan lan bitkiler aras nda kantaron türleri (Hypericum perforatum, Hypericum triguetrifolium ve Hypericum olympicum), kudret nar (Momordica charantia) ve s rgan (Urtica dioica) say labilir (lev. 6: res. 36). Kudret nar bahçelerde yetifltirilerek yerel pazarlarda mide rahats zl ve yaralar için de sat lmaktad r. Ç ban ve si il tedavisinde kullan lan bitkiler Damar otu (Plantago sp.) ve labada (Rumex patientia) bitkisinin yapraklar ezilerek ç ban n patlat l p iyilefltirilmesinde kullan lmaktad r. Ayr ca, bölgede incir bitkisinin kesilen dallar ndan ç kan süt (Latex) si il tedavisinde yayg n olarak kullan lmaktad r. Hayvan hastal klar nda kullan lan bitkiler (II02) Zeytinya ile çam reçinesi kaynat larak elde edilen merhem, küçük ve büyük bafl hayvanlar n memelerinde görülen çatlaklar iyilefltirmek için sürülmektedir. Ayr ca hayvanlardaki uyuz hastal na da iyi geldi i halk aras nda bilinmektedir Hayvanlarda görülen yaralara, baz yerlerde zakkum (Nerium oleander) yapra ezilerek yara üzerine sürülmekte ve üzerine bir bez ba lanmaktad r. And z di er ad ile göknar (Abies nordmanniana subsp. equi trojana) a açlar üzerinden toplanan ve halk aras nda and z burcu (Viscum album subsp. album) olarak bilinen parazit bitki, kaynat ld ktan sonra suyu (1 çay barda ) keçilere sabahlar aç karn na içirilerek hayvandaki k l kurdunu düflürmekte kullan lmaktad r. Yakacak olarak kullan lan bitkiler (III) Araflt rma alan m zda saptad m z 16 türden yaka- 181

12 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER cak amaçl olarak yararlan lmaktad r. Bunlardan en yayg n kullan lanlar k z lçam (Pinus brutia), karaçam (Pinus nigra), kara davulga (Arbutus andrachne), ak davulga (Arbutus unedo), mefle türleri (Quecus sp.) ve zeytindir (Olea europea). Mefle türlerinden özellikle piynar ya da pelit olarak tan nan Quercus coccifera kullan m epeyce yayg nd r. Havran a ba l Çak rdere köyünde, mefle odunundan (Quercus cerris var. cerris) eskiden odun kömürü yap l rm fl. Ancak bu iflin, son y llarda çal flma alan m z n bat s n r ndaki Ayvac k köylerinde sürdürüldü ü gözlemlenmifltir. Yem olarak kullan lan bitkiler (IV) Araflt rma alan m zda saptad m z 25 bitki türü yem olarak kullan lmaktad r. Tar m bitkilerinden bu day n yan s ra arpa, m s r ve fi den hayvanlar n beslenmesinde yararlan lmaktad r. Mürdümük (Lathyrus sativus), efek (Vicia cracca subsp. gerardii), t rf l (Vicia sativa ve Trifolium pratense var. pratense) hayvanlar beslemede yararlan lan en yayg n do al türlerdir. Do al bitkilerden, yörede bol bulunan mefle türlerinin ve zeytinin yaprakl dallar n n özellikle keçilere verilmek üzere kesildi i görülmektedir (lev. 7: res. 37). Pinar (Quercus coccifera), davulga (Arbutus andrachne ve A. unedo), tesbihlik (Styrax officinalis), çal (Paliurus spina-christi), s rkuyru u (Verbascum sp.), pamukluk (Cistus creticus ve C. salviifolius), funda (Erica arborea) ve a açlar n üzerinde parazit olarak yaflayan bitkilerden burç Viscum album subsp. album hayvanlar n beslenmesinde yayg n olarak yararlan lmaktad r. Ayr ca, hayvanlar n sütünü art rmak amac yla yerel halk taraf ndan keçilere yayg n olarak bakla (Vicia faba) yedirilmektedir. El sanatlar nda yararlan lan bitkiler (V) Araflt rma yapt m z bölgede, has r, sepet, süpürge gibi neslerin yap m nda kullan lan ot ve çal türlerinin, kafl k ve benzeri neslerin üretiminde kullan lan a aç türlerinin, süs ve nazarl k yap m gibi el sanatlar nda kullan ld n saptayabildi imiz bitki türlerinin toplam say s 41 dir. Tahtakufllar köyündeki etnografya galerisinde, ço unlukla çeflitli bitkilerin tohum ve meyvelerinden yap lm fl süs ve nazarl k amaçl tak lar n sat ld gözlemlenmifltir (lev. 7: res. 38). Do al boyamada kullan lan bitkiler (V01) Günümüzde, bölgede bitkilerin boya ve mordan 4 olarak kullan m na pek rastlanmamaktad r. Araflt rma alan m z içindeki baz köylerde, eskiden meflelerin maz lar, so an kabu u, ceviz yapra mordan olarak kullan l rm fl. Maz lar suda kaynat l r içine boyanacak beyaz bez at l rsa bez sar -kahverengine döner. p ve kumafl boyamada, karaa aç kabu u lacivert, k z l mefle kabu u koyukahve rengi, ceviz yapra yeflilimsi kahve rengi vermek için kullan lmaktad r. Ayr ca, cevizin olgunlaflm fl kabuklar n n, saçlara k na yakarken saç n rengini koyultmakta kullan ld bildirilmifltir. Eski y llarda bu flekilde boyanarak elde edilmifl hal, kilim ve çoban çantas gibi ürünler, evlerdeki çeyiz sand klar ndan ç kart larak foto raflar çekilmifltir. Has r ve sepet (V02 ve V03) Sepet yap m ifli, genellikle bölgede yerleflik hayata geçmifl olan Roman vatandafllar taraf ndan gerçeklefltirilmektedir (lev. 7: res. 39). Ayr ca yaz sezonu bafl nda bölgeye zmir taraf nda gelen Romanlar da bu ifli yapmaktad r. Sepet ve sele (küfe) yap m nda hay t bitkisi (Vitex agnus-castus) ve kam fl (Phragmites australis) ile sorkun dallar da (Salix sp.) kullan lmaktad r. Yap lan sepetler genellikle zeytin, çilek ve incir tafl mak için kullan lmaktad r. Has r yap m nda ise daha çok kam fl (Phragmites australis) bitkisi kullan lmaktad r (lev. 7: res. 40). Yap lan has rlar yaz aylar nda bölgeye gelen turistlere sat lmaktad r. Süpürge yap m (V04) Süpürge yap m nda 5 bitki türü kullan lmaktad r. Kat rt rna (Spartium junceum), süpürgelik (Chamaecystisus hirsutus) süpürge çal s (Ephedra major), süpürge otu veya pelinotu (Artemisia sp.) ile mefle den (Quercus sp.) süpürge yap m nda yararlan lmaktad r (lev. 7: res. 41). Kafl k ve a aç iflleri (V05) Eskiden, bölgede birçok de iflik bitkiden (flimflir, akcaa aç, davulga, çam, ç nar, gürgen, kiraz ve zeytin) kafl k yap l rm fl. Günümüzde ise kafl k yap m azalm flt r. Bölgede daha çok davulga (Arbutus andrachne ve A. unedo) ve k z lçamdan (Pinus brutia) yap lm fl kafl klar kullan lmaktad r (lev. 7: res. 42). Nazarl k (V07) Nazarl k yap m nda en yayg n olarak çetlembik (Pistacia terebinthus alt türleri) dallar kullan lmaktad r (lev. 8: res a). Çetlenbik dallar n n kenarlar na çentik aç larak yap lan küçük boylu nazarl klar, mavi boncuklarla süslenerek kullan l r. Bunlar özellikle çocuklar n omuzlar na as ld gibi hayvanlara da tak - l r. Olgun bu day baflaklar da evlerde yayg n bir flekilde nazarl k olarak kullan lmaktad r (lev. 8: res. 44). Bunun d fl nda bölgede evlerin girifllerinde su kaba- n n küçüklerinin de (Lagenaria siceraria) hem süs hem nazarl k olarak kullan ld na rastlanm flt r (lev. 8: res. 45). Ayr ca mefle maz s (Quercus infectoria subsp. infectoria), defne (Laurus nobilis) meyvesi ve tohumlar, zeytin çekirde i (Olea europea), k z lçam n (Pinus brutia) 1-2 y ll k kozalaklar ve üzerlik tohumlar (Peganum harmala) nazarl k yap m nda kullan lmaktad r (lev. 8: res. 46). 182

13 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas Di er yararl bitkiler (VI / VII) Alandaki toplam 66 türden de iflik amaçlarla yararlan lmaktad r. Bunlar aras nda say ca en fazla olanlar süs bitkisi olarak yararlan lanlar (26 tür) ile sosyal kullan m olan bitkilerdir (8 tür). lkbaharda açan ve so anl bitkilerimizden olan lale (Tulipa orphonide), süs bitkisi olarak toplanmakta ve yerel pazarlarda yo un olarak sat lmaktad r (lev. 8: res. 47). Ayr ca bölgede birçok köyde evlerin bahçelerine ekilmifl olan ve akzambak ad yla bilinen Lilium candidum türü ilkbahar sonuna do ru yerel pazarlarda çok yayg n olarak sat l r (lev. 8: res. 48). Evlerin bahçe, avlu ve balkon gibi bölümlerinde çeflitli süs bitkileri [Gül (Rosa sp.), kadife çiçe i (Tagates patula), reyhan (Occimum basilicum), mercanköflk (Origanum x majoricum), Rosmarinus officinalis, leylak (Syringa vulgaris), flimflir (Buxus sempervirens), erguvan (Cercis siliquastrum subsp. siliquastrum), zumbak (Stenbergia lutea), misk otu (Artemisia abrotanum), kat rt rna (Spartium junceum), oya çiçe i (Lagerstroemia indica), beyaz zambak (Lilium candidum), damkoru u (Sedum sp.)] yetifltirilmektedir. Bunlar n d fl nda, özellikle yafll kad nlar n, da dan getirdikleri; dedenin keki i (Acinos alpinus), k samahmut (Teucrium chamaedrys subsp. chamaedrys), kekik (Thymus sipyleus subsp. var. sipyleus ve Origanum sp.) türlerini türlerini evlerinin bahçesine ekerek ilaç yap m nda kulland klar ya da çay gibi tükettikleri dikkatimizi çekmifltir. Eskiden çocuklar aras nda oynanan, günümüzde unutulmufl baz oyunlar saptanm flt r. Bu oyunlardan biri cevizle oynanan kozyalak oyunudur. Bu oyunda yere aç lan çukura rakipler uzaktan ceviz (koz) atar. Çukura cevizi sokabilirlerse karfl l nda 3 ceviz al rlar. E er çukura girmezse ceviz karfl rakibin olur. Ayn oyunun bir baflka fleklinde, karfl ya bir halka çizilerek ortas na bir para konur. Rakipler uzaktan bu daire içindeki paraya cevizle vurmaya çal fl r. Cevizi paraya isabet ettiren paray al r. sabet ettiremeyenin cevizi rakibine kal r. Ayn oyun geçmiflte mefle maz lar ile de oynan rm fl; oyunda kazan lan maz lar biriktirilir, daha sonra bölgeye maz toplamaya gelen kiflilere sat l rm fl. Bir di er oyun, yabani f nd k, pinar, çitlemik, yabani zeytin ya da hay t dal ndan yap lan çubuklarla oynanan çelik çomak oyunudur. Yine mefle a açlar n n pelit denilen palamutlar eskiden topaç gibi çevrilerek oynan rm fl. Bitkilerden temel kullan m alanlar d fl nda çeflitli sosyal uygulamalarda yararlanman n, özellikle Türkmen köylerinde yayg n oldu u saptanm flt r. Günümüzde çok yayg n olmamakla beraber geçmiflte, özellikle Türkmenler aras nda defne yapraklar n n bebek ve çocuklar n y kanma suyuna at larak çocu- un güzel kokmas sa lan rm fl. Halen günümüzde de devam eden uygulamalarda ise Türkmen köylerinde sünnet merasimi s ras nda, çocuk sünnet edilirken d flar da da kad nlar ellerine ald klar bir bitki dal n veya oklavay iki elleri aras nda ovalar; bu flekilde çocu un ac s n dindirdiklerine inan rlar. Sünnet olan çocu un gözlerine çam ç ras ile sürme sürülür (lev. 9: res. 49). Yine Türkmen köylerinde askere gidecek gençlerin çantas na çörekotu, ç ra ve kibrit konur. nan fllar na göre çörekotu fleytan gelmesin diye, ç ra ve kibrit ise üflüdü ünde atefl yakmas için konurmufl. Bir di er sosyal kullan m ise mezarl k ziyaretlerinde de iflik bitki türlerinden yap lan çiçek demetlerinin götürülmesidir. Özellikle a ustos ay içerisinde Sar k z etkinliklerine rastlayan dönemde, zirveden ve da n farkl alanlar ndan kopar lm fl güzel görünüfllü ve kokulu (Gentiana sp., Sideritis sp., Lagerstroemia sp.) bitkilerin mezarlara götürüldü ü saptanm flt r (lev. 9: res. 50). SONUÇ Kazda Milli Park ve çevresinde Eylül May s 2006 tarihleri aras nda sürdürülen etnobotanik envanteri çal flmada, 83 familyaya ait toplam 242 kullan m belirlenen bitki taksonu saptanm flt r. Toplanan bitkiler aras nda 153 g da, 130 ilaç, 16 yakacak, 25 yem, 41 el sanatlar nda kullan m n yan s ra 65 bitki türünün de farkl alanlarda yararl olduklar belirlenmifltir. Araflt rma yapt m z alanda g da olarak kullan m n en yayg n bitki kullan m biçimi oldu u görülmüfltür. Denizli nin Buldan ilçesinde Füsun Ertu taraf ndan yap lan bir çal flmada da g da amaçl kullan m n en yayg n kullan m flekli oldu u tespit edilmifltir (Ertu et al. 2003). Kazda ve çevresindeki köylerde, g da olarak tüketilen bitkilerin daha çok meyve ve tohumlar ile yapraklar ndan yararlan lmaktad r. Ayr ca, bölgede alt yedi çeflit bitkinin kar fl m ile oluflturulan kar fl k ot yayg n olarak sat lmakta ve tüketilmektedir. Bölgede Ege ve Akdeniz mutfa nda oldu u gibi (Ertu 2003a) kiloyla al nan bu otlar ya zeytinya nda so anla kavrulup yo urtla ya da sade olarak ya da hafllan p üzerine zeytinya ve limon suyu dökülerek yenir. Bunlara ek olarak, Çaml bel ve Avc lar köylerinde, bahar n sonlar na do ru yüksek yerlerdeki orman alt alanlardan toplanan iri göbek mantarlar ndan (Morchella sp.) dolma yap ld ilk defa saptanan bir uygulamad r (lev. 5: res. 26). Bölgede insanlar taraf ndan ball ca/ ball göme/ ball badan ad verilen, özellikle bahar mevsiminde Cistus lar alt nda görülen parazit bir bitki olan Cytinus hypocistis subsp. kermesinus un g da olarak tüketilmesi bir baflka ilginç saptamad r. Seda Saçl ve Emine Akal n taraf ndan Kazda çevresindeki baz köylerde yap lan bir etnobotanik çal flmas nda (Saçl ve Akal n 2001) ise toplam 57 taksonun kullan m tespit edilebilmifltir. Bu türlerden 38 inin t bbi, 10 tanesinin çay, 6 tanesinin g da ve 3 tanesinin de boya maddesi olarak kullan ld belir- 183

14 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER lenmifltir. Çal flmada en yayg n kullan m na, bizim bulgular m zda da oldu u gibi Labiatae familyas üyeleri sahiptir. Saçl ve Akal n n yapt bir baflka çal flmada (Saçl ve Akal n 2002) ise Cistus türlerinin bizim çal flmam zda da oldu u gibi t bb amaçl kullan ld saptanm flt r. Ayn çal flmada, Ferulago sylvatica ve Opopanax hispidus un da t bbi kullan - m oldu undan söz edilmektedir. Bizim çal flmam zda ise bu türlerden sadece O. hispidus un kullan m saptanabilmifltir. Bu türün de Saçl ve Akal n n çal flmas ndan (Saçl ve Akal n 2002) farkl flekilde, sadece g da olarak yayg n tüketildi i gözlemlenmifltir. Çal flma alan m zda birçok bitki çay gibi kullan lmaktad r. Büyük ço unlu u Lamiaceae familyas na dâhil olan 25 de iflik bitkiden çay gibi yararlan lmaktad r ki, bunlar aras nda Sideritis trojana ve Thymus pulvinatus gibi endemik türlerin de olmas dikkat çekicidir. Kazda nda yay l fl gösteren ve Türkiye nin nadir türlerinden olan Sideritis athoa ve Satureja pilosa da halk aras nda t bbi amaçl kullan lan önemli bitkilerdendir. Alan baharat bitkileri aç s ndan da epeyce zengindir; bölge insanlar taraf ndan 11 farkl bitki türü kekik olarak bilinmekte ve yararlan lmaktad r. Araflt rma alan m zda ikinci en yayg n bitki kullan m biçimi t bbi amaçl kullan md r. laç olarak kullan lan bitkilerin büyük ço unlu u Lamiaceae familyas üyeleridir. Halk t bb nda yararlan lan bitkilerden büyük ço unlu u çay gibi kaynat l p içilerek (dekoksiyon) mide a r s, so uk alg nl, öksürük ve ishal gibi rahats zl klar n giderilmesinde kullan lmaktad r. Daha önce Gülendam Tümen taraf ndan Bal kesir ilinde yap lan bir çal flmada (Tümen 1989) da benzer sonuçlar elde edilmifl; Labiatae familyas na dahil 22 bitkinin halk taraf ndan t bbi amaçl kullan m saptanm flt r. Bu bitkilerin daha çok mide, fleker ve so uk alg nl gibi rahats zl klarda kullan ld belirlenmifltir. Çal flma alan m za yak n say lan Kütahya, Afyonkarahisar, Denizli, Mu la ve Ayd n da daha çok halk t bb nda kullan lan bitkiler üzerinde Gisho Honda ve ekibinin yapt bir çal flmada (Honda et al. 1996) toplam 91 bitki türünün t bbi amaçl kullan m saptanm flt r. Bu bitkiler daha çok mide ve solunum yolu rahats zl klar nda kullan lmaktad r. En çok kullan m s kl Labiatae ve Compositae familyas üyelerinde olmufltur. Bizim çal flmam zda ve Füsun Ertu taraf ndan Buldan da yap lan çal flmada (Ertu 2003) da en yo un kullan m n Labiatae ve Compositae familyalar na ait türlerde oldu u görülmüfltür. Ayr ca de iflik bitkilerin kar flt r l p dövülerek merhem fleklinde özellikle yara ve a r larda kullan lmas n n da oldukça yayg n oldu u görülmüfltür. Toplam 41 bitkinin has r, sepet, süpürge, kafl k ve nazarl k gibi el sanatlar nda kullan m saptanm flt r. Bunlar n d fl nda, sepet, kafl k ve nazarl k gibi 26 bitkisel kökenli ürün saptanm flt r. Pazar yerlerindeki araflt rmalar s ras nda yap lan gözlemlerde, bölgedeki Türkmen köylülerin pazarlarda tezgâh açarak bitki sat fl yapmad klar, bu ifli daha çok Yörük köylerinden gelen kad nlar n yapt klar görülmüfltür. Çal flmada Yörük ve Türkmenlerin bitkilerle iliflkilerinde birtak m farkl l klar oldu u tespit edilse de bu konuda daha ayr nt l çal flmalara gereksinim vard r. Bitkilerden temel kullan m alanlar d fl nda, özellikle çeflitli sosyal uygulamalarda yararlanman n, Türkmen köylerinde yayg n oldu u saptanm flt r. Bunun d fl nda Türkmen ve Yörük köylerinde dü ün, sünnet, cenaze, defin ve mezar adetlerinde önemli kültürel fakl l klar saptanm flt r. Bu kültürel faaliyetlerde Türkmen köylerinde Orta Asya dan gelen fiamanizmin izleri görülmektedir. Bölgede özellikle Türkmen köylerinde bahar bafllang c nda ya mur ya mas için ya da kutsal olarak bilinen H d rellez gibi günlerde her mahallede derme ad verilen yemekler düzenlenmektedir (lev 9: res. 51). Bu faaliyete her ev mutlaka az da olsa tuz, fleker, pirinç, bulgur, kuru fasulye ve patates gibi ürünlerle katk sa lamaktad r. Yemekler sokakta hep beraber piflirilir ve yenir, yemek sonunda ise dua edilir. Dü ün ve hay r yemeklerinde de dü ün evine gidilirken yukar da say - lan g dalardan mutlaka götürülmesi Türkmen adetleri aras ndad r. Yörük köylerinde ise bahar ve yaz aylar nda hay r yeme i düzenlenerek çevre halk davet edilir. Bölgede her y l a ustos ay n n ortalar nda düzenlenen Sar k z etkinlikleri Yörük ve Türkmen köylerinin Kazda Milli Park s n rlar içinde kutlad klar bir etkinliktir (lev. 9: res. 52) y l nda bölgede milli park ilan edilmesi, yerel yaflam biçimlerini birçok bak mdan de ifltirmifltir. Milli park n ilan zamanla birtak m k s tlamalar getirmifl ve bu k s tlamalar n önemli bir bölümü yerel halk n gelirlerinin azalmas na sebep olmufltur. Kazda lar nda öteden beri bitki toplay c l önemli bir günlük faaliyettir (lev. 9: res. 53). Ancak milli park n ilan park alan ndan her türlü bitki toplanmas na yasak getirmifltir. Bu çerçevede park alan ndan toplanmakta olan kuzugöbe i mantar, ceviz, kestane ve çok say da flifal otun toplanmas yasaklanm flt r. Bu durum bu ürünleri hem günlük yaflam nda tüketen, hem de sat fl yolu ile gelir elde eden halk n bu imkân n son zamanlarda ortadan kald rm flt r. Bununla beraber, milli park içerisinde bitki toplama faaliyetleri yasad fl olarak devam etse de bu yasaklar, bu alandaki bitki tahribat n azaltm flt r. Eskiden yerel halk için birçok f rsat sunan orman n kullan m n n yasaklanmas, orman n gelir kayna olarak önemini azaltm flt r. Art k halk, orman d fl nda kendisine baflka gelir kaynaklar arama yoluna gitmektedir. 184

15 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas ÖNER LER Bölgede, bitkiler konusunda geleneksel bilgi birikimine sahip insanlar, k rsal alandan kente göç gibi nedenlerle azalmaktad r. Eski kuflaklarca bilinenler yeni kuflaklara aktar lamad ve bu alanda yeterli çal flma bulunmad için bu çok de erli kültürel miras yok olmaktad r. Bu bilgilerin yeni kuflaklarca ö renilmesi ve sahip ç k lmas, ancak bu alandaki çal flmalar n yayg nlaflt r lmas ile mümkündür. Ayr ca, etnobotanik çal flmalar nda elde edilen bulgular n, genç kuflaklara aktar labilmesi için, bu verilerin ve etnobotanik konusunun ilk ve ortaö retim programlar na al nmas n n yarar olacakt r. Halk taraf ndan gerek g da ve gerekse t bbi amaçl kullan ld saptanan türler üzerinde biyolojik aktivite çal flmalar yap larak aktivitesi yüksek olan türler belirlenmelidir. Böylelikle elde edilecek verilerin ilaç hammaddesi elde edilmesi amac yla kullan lma imkân do acakt r. Bölgede her y l a ustos ay n n ortalar nda düzenlenen Sar k z etkinlikleri s ras nda, endemik türlerin yayg n olarak bulundu u Kartal Çimen Yaylas nda çad rlar n kurulmas, atefllerin yak lmas ve yo un ziyaretçi bask s endemik türlerin habitatlar n tehdit edecek boyutlardad r. Bu etkinliklerin yap ld alan n sürdürülebilir kullan m aç s ndan yeniden de erlendirilmesinde yarar vard r. Hem Sar k z etkinliklerinin devam n n sa lanmas, hem de endemik türlerin ve habitatlar n n korunmas birlikte düflünülmelidir. Sar k z etkinliklerinin zirvede, endemik türlerin zarar görmeyece i bir alana tafl mak k sa vadede düflünülebilecek bir çözüm yolu olabilir. Yap lan bu etnobotanik çal flman n, milli parka komflu olmayan kuzey taraflarda, Çanakkale il s n rlar içindeki köylerde de yap larak geniflletilmesinde, aradaki fark veya benzerliklerin ortaya konmas nda yarar vard r. Böylelikle Kazda n n korunan güney k sm ile milli park s n r d fl nda kalan kuzey taraf ndaki bitki tahribat n n hangi boyutlarda oldu- u görülebilir. Yine böyle bir çal flman n sonucuna ba l olarak milli park s n rlar içerisinde bitki toplama faaliyetlerinin sürdürülebilir orman kullan m aç s ndan de erlendirilip de erlendirilmeyece i de ortaya ç kar. Milli park n ilan ile geleneksel yaflam biçimlerine getirilen k s tlamalar ve bu yaflam biçimlerini devam ettirmek isteyenlere uygulanan cezalar, flimdilerde yetiflmekte olan neslin kendisini ortaya ç karan kültüre yabanc laflmas gibi bir sorunu gündeme getirmifltir. Do a ile iç içe yaflayan insanlar n yüzy llard r oluflturduklar ve nesilden nesile aktard klar geleneksel ekoloji (çevrebilim) bilgisi ve görgüsünün, milli park ilan ile getirilen bu yeni düzenlemelerle yok olma ihtimali vard r. Bu durum modern do a koruma kurulufllar n n, kültürel çeflitlili in de biyolojik çeflitlilik kadar önemli oldu u sav na ters bir durumdur. Bu nedenle, yöre halk n n geleneklerini yaflatarak ve ayn zamanda do ay da koruyarak, ekoturizmden gelir elde edebileceklerinin fark na vararak, bu konuda yerel halk taraf ndan yap lacak faaliyetlerin desteklenmesi yararl olacakt r. Kazda lar ve çevresi, an t a aç yönünden epeyce zengindir (lev. 9: res. 54). Geçmiflle gelecek aras nda önemli bir köprü olan bu kültürel miras m z n bugüne kadar ortaya ç kart lamam fl olmas büyük bir eksikliktir. Bir an önce bölgedeki an t a aç envanterinin de TÜBA deste i ile ç kart lmas, bu do al ve kültürel miras n genifl kitlelere tan t lmas büyük önem tafl maktad r. TEfiEKKÜR Proje çal flmam z n her aflamas nda gösterdikleri destek için, Türkiye de etnobotani in geliflmesinde eme i olan Füsun Ertu a, TÜBA stanbul Ofisinden Füsun Arman a, Sultan Aktafl a ve Ankara Ofisinden Sefa Balo lu na çok teflekkür ederiz. Ayr ca alandaki çal flmam z s ras nda, bilgilerini bizlerle paylaflan bütün kaynak kiflilere teflekkürü bir borç biliriz. NOTLAR 1. Yörük ve Türkmen sözcükleri literatürde genellikle eski konar-göçer Türk boylar n ifade etmek için kullan l r. Faruk Sümer Türkmen kelimesinin Türk göçebe topluluklar anlam na geldi ini belirtmektedir (Sümer 1993). Ancak Türkmen ve Yörük kelimelerinin anlamlar n n yöresel olarak de iflti i görülmektedir. Örne in Kazda n n güney eteklerinde Türkmen kelimesi Alevileri, Yörük ise Sünnileri ifade eder. Bu durum Eröz ün tespitine (Ersöz 1990: 19) de uygundur. Bu metinde de bu kelimeler yöresel anlam ile kullan lm flt r. 2. Prof. Dr. Faruk Sümer bunlar n k rsal kesimlerin ormanl k alanlar na yerleflmesini Selçuklu tahsildarlar n ve askerlerini görmekten hofllanmamalar na ba lamaktad r (Sümer 1993: 7, 8-12). 3. Tarihçiler bu varsay m hakk nda da hemfikir de ildir. Ancak, sahada yapt m z söyleflilerde Türkmenlerin bu varsay ma güçlü bir flekilde inand klar görülmüfltür. 4. Mordan, iplik veya kumafl n boya ile etkileflimini sa layarak boyay sabitlefltirmeye yarayan madde. 185

16 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER KISALTMALAR OT Cem OT Sistematik Botanik Dergisi. Prof. Dr. fiinasi Y ld r ml yay n, Ankara. Cem, Cem Vakf (Cumhuriyetçi E itim ve Kültür Merkezi Vakf ), stanbul JFS Journal Faculty of Science Ege University. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi, zmir. Turk. J. Bot. Turkish Journal of Botany - Türk Botanik Dergisi. TÜB TAK, Ankara. KAYNAKÇA ARI, Y lmaz 2005 Kazda Milli Park nda Kültürel Ekoloji ve Do a Koruma. Türk Co rafya Dergisi 44: BAfiER, Kemal H. Can, Gülendam TÜMEN, Hanife ÇAKIR ve Ayla KAYA 1992 Bal kesir Kazda Yöresinde Çay Olarak Kullan lan Bitkiler Üzerinde Morfolojik, Anatomik ve Palinolojik Çal flmalar I. Sideritis perfoliata L., S. athoa Papanikolau & Kokkini, S. dichotoma Huter, XI. Ulusal Biyoloji Kongresi Haziran 1992, Elaz : 53-71, Elaz : F rat Üniversitesi. BAfiER, Kemal H. Can, Fatih SATIL ve Gülendam TÜMEN 2000 Thymus pulvinatus Celak., The Karaca Arboretum Magazine 6: a Sideritis athoa Papanikolau et Kokkini, Lamiaceae, The Karaca Arboretum Magazine 6: D RMENC, Tuncay, Fatih SATIL ve Gülendam TÜMEN 2004 Kazda Milli Park n n Baz Endemik Ve Nadir Türleri XVII. Ulusal Biyoloji Kongresi Haziran 2004, Adana: 102. Adana: Çukurova Üniversitesi A new species of Matthiola R. Br. (Brassicaceae) from Turkey. Botanical Journal of the Linnean Society 151/3: (5) DURAN, Ali, Fatih SATIL ve Gülendam TÜMEN 2001 Bal kesir Yöresinde Yenen Yabani Meyveler ve Etnobotanik Özellikleri, OT 8: ENG N, smail 2001 Tahtac Tarihine Dair, Cem 35: 114: ERDEN, Atilla 2003 Kazda lar nda Tarih Boyunca Kültür, Kazda lar I. Ulusal Sempozyumu Eylül 2001, Alt noluk, Edremit: Edremit: TMMOB Orman Mühendisleri Odas. ERÖZ, Mehmet 1990 Türkiye de Alevilik ve Bektaflilik, 2. bask, (Kültür Bakanl, Gençlik ve Halk Kitaplar : 55), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanl. ERTU, Füsun, Gülendam TÜMEN ve Ali ÇEL K 2003 TÜBA-TÜKSEK Buldan (Denizli) Etnobotanik Alan Araflt rma Raporu 2002 Y l Çal flmas Türkiye Kültür Envanteri Pilot Bölge Çal flmalar. Buldan 2/2: (TÜBA-TÜKSEK Yay nlar ). stanbul: Türkiye Bilimler Akademisi. ERTU, Füsun 2003 Etnobotanik Fifl Örne i ve Çerçeve Sorular. Türkiye Kültür Envanteri K lavuzu: (TÜ- BA-TÜKSEK Yay nlar ). stanbul: Türkiye Bilimler Akademisi. 2003a Bodrum Mutfa nda Ot Kültürü I: Yenen Do al Otlar, editör: K. Toygar, Türk Mutfak Kültürü Üzerine Araflt rmalar 10: Ankara: Türk Mutfak Kültürü Araflt rma ve Tan tma Vakf. GEM C, Yusuf,. ACAR, Güven GÖRK ve Erkuter LEBLEB C 1993 Contributionsa A L etude de la Flore du Kazda (Bal kesir) I. JFS 15:1-15. HONDA, Gisho Ekrem YEfi LADA, Mamoru TABATA, Ekrem SEZ K, Tetsuro Fujita, Yoshio TAKEDA, Yoshihisa TAKAISHI, Toshihiro TANATA 1996 Traditional medicine in Turkey VI. Folk medicine in West Anatolia: Afyon, Kütahya, Denizli, Mu la, Ayd n provinces, Journal of Ethnopharmacology 53: KARAMANO LU, Kamil 1964 Edremit Kazda ( da) Bitkileri, Ormanc l k Araflt rma Enstitüsü Dergisi 10: KUDAR, Alibey 1999 Orta Asya dan Anadolu ya Tahtakufllar Rehberi. (Tahtakufllar Köyü Özel Etnografya Galerisi Kültür Yay nlar 9). stanbul: Tahtakufllar Köyü Özel Etnografya Galerisi. MUTAF, Abdullah 1995 Salnamelerde Karesi Sanca ( ). Bal kesir: Taner Ofset. ÖZ, Serap, Gülendam TÜMEN, Hulusi MALYER 1995 Bal kesir Kazda Yöresinde Yetiflen Sideritis L. Türleri Üzerinde Karyolojik Çal flmalar (S. perfoliata L. S. athoa Papanikolau et Kokkini, S. dichotoma Huter, S. trojana Bornm.), OT 2: ÖZEL, Nihal 1998 Kazda lar Orman Vejetasyonu Üzerine Fitososyolojik ve Fitoekolojik Araflt rmalar, (yay mlanmam fl doktora tezi: Ege Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, zmir). ÖZHATAY, Neriman., Andrew BYF ELD ve Sema ATAY 2003 Türkiye nin Önemli Bitki Alanlar. WWF Türkiye (Do al Hayat Koruma Vakf ), stanbul. SAÇLI, Seda 1996 Kazda ve Çevresinde T bbi Amaçla Kullan lan Baz Bitkiler Üzerinde Morfolojik Araflt rmalar, (yay mlanmam fl yüksek lisans tezi: stanbul Üniversitesi, stanbul) SAÇLI, Seda, Emine AKALIN 2001 Preliminary Ethnobotanical Study From Kazda (Bal kesir/çanakkale) I: Uses and Vernacular Names, stanbul Ecz. Fak. Mec. 34: Morphological and Anatomical Characteristics of Four Used Species in Kazda (Bal kesir/çanakkale), st. Ün. Ecz. Fak. Mec. 1:

17 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas SOYKAN, Abdullah 2001 Kazda lar Milli Park nda Do al Ortam, nsan liflkileri ve Zeytincilik, Kazda lar I. Ulusal Sempozyumu Eylül 2001, Alt noluk, Edremit: Edremit: TMMOB Orman Müh. Odas. SÜMER, Faruk 1993 Tahtac lar, Türk Dünyas Tarih Dergisi 7: THANOS, Costas A Mitoloji de ve Eski Ça larda da Da, Kazda lar I. Ulusal Sempozyumu Eylül 2001, Alt noluk, Edremit: Edremit: TMMOB Orman Mühendisleri Odas. TÜMEN, Gülendam 1989 Labiatae Family as Medicinal Plants from Bal kesir District in Turkey, Uluda Üniversitesi E itim Fakülteleri Dergisi 4: TÜMEN, Gülendam, Orhan A. SEKEND Z 1991 Bal kesir ve Merkez Köylerinde Halk lac Olarak Kullan lan Bitkiler, VIII. Bitkisel laç Hammaddeleri Toplant s May s 1989, stanbul. stanbul: stanbul Üniversitesi Bas mevi ve Film Merkezi. TÜMEN, Gülendam, Fatih SATIL, Hayri DUMAN ve Kemal H. Can BAfiER 2000 Two New Records for the Flora of Turkey: Satureja icarica P.H. Davis, S. pilosa Velen Turk. J. Bot. 24: TÜTENOCAKLI, Tülay, smet UYSAL 2004 Ayvac k ve Çevresinde (B1 Çanakkale) Etnobotanik Bir Çal flma XVII. Ulusal Biyoloji Kongresi Haziran 2004, Adana. Adana: Çukurova Üniversitesi. YILMAZ, Fikret 1995 XVI. Yüzy lda Edremit Kazas, (yay mlanmam fl doktora tezi: Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dal, zmir). 187

18 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER EK 1: KAZDA I (BALIKES R) ETNOBOTAN K ÇALIfiMASINDA KULLANIMI SAPTANAN B TK LER L STES Familya Cins/tür ad Yerel ad Kullan m kodu* Örnek no. 1 Agaricaceae Agaricus campestris Fr.ex L. çim mantar, çimen IA5 276 mantar 2 Agaricus bisporus (Lge.) Sing mantar IA Amaryllidaceae Stenbergia lutea ( L). Ker-Gawl. zumbak, zombak VIA8 90 ex Sprengel 4 Anacardiaceae Rhus coriaria L. sumak, somak IA4, IA8, IA9 22, 403, 98 5 Pistacia terebinthus L. subsp. çetlemik, çetlemik, IA4, IA1, IIAI, VA5, 63, 226, 428, terebinthus çitlenbik, çitlembik VA7, VIA2, VIA12 455, Pistacia terebinthus L. subsp. melengiç filizi, IA1, IA4, VA7 144, 205 palaestina (Boiss.) Engler çitlemik filizi, çitlembik 7 Pistacia vera L. Antep f st IB4, VIB Apiaceae Anethum graveolens L. dere otu IA Apium graveolens L. kereviz IB4, IIB Echinophora tenuifolia L. subsp. tarhana otu IA8 37 sibthorbiana (Guss) Tutin 11 Echinophora tournefortii tarhana otu, tarhana, IA8, IIA1 38, 59 Jaub. et Spach zeytin otu 12 Foeniculum vulgare Miller rezene, erezene, IA1 40, 138, 223, Arap saç Oenanthe pimpinelloides L. alanmaydanozu IA1 134, 190, Opopanax hispidus (Friv.) Gris. kaymecik k ll ca IA1 136, Petroselinum crispum (Miller) maydanoz IB1, IIB1 481 A. W. Hill 16 Sium sisarum L. var. kazaya IA2 304 lancifolium (Bieb.) Thell. 17 Apocynaceae Nerium oleander L. zakkum, a yapra IIA1, IIA2, VIIA4 404, 418, Araceae Arum dioscoridis Sm. y lan yast IIA Arum italicum Miller y lan yast IIA Dracunculus vulgaris Schott. y lan b rça IIA Araliaceae Hedera helix L. orman sarmafl IIA Aristolochiaceae Aristolochia hirta L. y lan otu IIA Asplieniaceae Ceterach officinarum DC. alt n otu IIA Asteraceae Achillea millefolium L. civanperçemi IIA Achillea nobilis L. subsp. ayvadana IIA1 470 sipylea (O. Schwarz) Bässler 26 Anthemis sp. papatya IA7, IIA1 148, Artemisia abrotanum L. misk otu VIA8, VIIA Artemisia absinthium L. pelin otu IIA Artemisia sp. süpürge otu VA Calendula officinalis L. nergiz VIB Carduus nutans L. kengel dikeni IA Cichorium intybus L ac hindiba IA1 137, Cnicus benedictus L. flevketi bostan, akdiken IA1, IIA1 99, 241, Crepis sp. karakök IVA Inula heterolepis Boiss. alt nbafl IIA Inula viscosa (L.) Aiton anduz otu IIA1, IIA2, VIA13 95, 442, Lactuca aculeata Boiss. et alan marulu IA1 271 Kotschy ex Boiss. 38 Matricaria chamomilla L. papatya IIA Scolymus hispanicus L. kengel dikeni IIA Silybum marianum (L.) kenger IA2 307 Gaertner 41 Sonchus asper (L.) Hill subsp. eflek helvas IA1 102, 135, 267 glaucescens (Jordan) Ball 42 Tagates patula L. kadife çiçe i VIB Tagates sp. piç kenevir, yabani kadife VIA Taraxacum officinale Wigg. tatl hindiba IA Tussilago farfara L. öksürük otu IIA

19 Kazda Milli Park ve Çevresinde (Bal kesir) Etnobotanik Envanter Çal flmas Familya Cins/tür ad Yerel ad Kullan m kodu* Örnek no. 46 Boraginaceae Anchusa azurea Miller s r dili, güzellik otu IA1, IIA1 193, 320, Anchusa officinalis L. kuzu dili, s r dili IA Brassicaceae Raphanus raphanistrum L. turp otu IA1 39, Sinapis arvensis L. hardal IA1 141, Sinapis sp. hardal IVA Sinapis alba L. hardal otu IA Eruca sativa Miller roka IB Lepidium sativum L. tere IB Matthiola incana (L.) R. Br. flebboy VIB Buxaceae Buxus sempervirens L. flimflir VA5, VIA Cannabaceae Cannabis sativa L. Kenevir IB Humulus lupunus L. flerbetci otu IIA Capparaceae Capparis spinosa L. gebere, kapari IA4 84, Caprifoliaceae Sambucus nigra L. mürver IIA Caryophyllaceae Stellaria media (L) Vill cicübücü, cicibici IA1, IIA1 143, Chenopodiaceae Chenopodium album L. sirken otu, saçk ran otu IVA Salicornia europaea L. deniz börülcesi IA Cistaceae Cistus creticus L. pamukluk, pamuklu, IIA1, IIIA, IVA, VA1 204, 452, 330 pamukla 64 Cistus salviifolius L. pamuklu, pamukla IIA Convolvulacea Convolvulus sp. da sarmafl IIA Cornaceae Cornus mas L. k z lc k kurusu IA4, IA Coryllaceae Corylus avellana L. var. yabani f nd k VA5 439 avellana 68 Crassulaceae Sedum sp.? VIA Cucurbitaceae Lagenaria siceraria süs kaba, su kaba VB5, VB7, VIB8 29, 225 (Mol.) Standl. 70 Luffa cylnidrica (L). M. Roem lif kaba VB Momordica charantia L. kudret nar, gakgak kaba IIA Ecbalium elaterium (L.) A. Rich ac düvelek, deli kavun, IIA1, IIA2 332, 438 c rtatan 73 Cupressaceae Juniperus communis var. ard ç IIA1 30 saxatilis Pall. 74 Cupressus sempervirens L. selvi, servi IIA1, VA5 44, 79, Cyperaceae Cyperus rotundus L. topalan IIA Dioscoreaceae Tamus communis L. subsp. ac filiz, filiz IA1, IIA1 128, 213, 401, cretica (L.) Kit Tan gavur börülcesi 411, Discinaceae Gyromitra sp. kuzu göbe i IA Eleagneaceae Eleagnus angustifolia L. de tohumu IA4, VIA Ephedraceae Ephedra major Host. süpürge çal s VA Equisetaceae Equisetum arvense L. at kuyru u? IIA Ericaceae Erica arborea L funda IA4, IIA1, IIIA, 152, 357 VA5, IVA 82 Arbutus unedo L. davulg üzümü, da IA4, IIIA, IVA, VA5 166, 261, 354, çile i, davulg, davulga 482 ak davulga 83 Arbutus andrachne L. davulga, davulg, IIIA, IVA, VA5 170, 203, 483, kara davulga Vaccinium myrtillus L. ay üzümü IA Euphorbiaceae Euphorbia sp. sütle en, bal k otu VIA Fabaceae Ceratonia siliqua L. keçi boynuzu IA Cercis siliquastrum L. subsp. erguvan VIA8 371 siliquastrum 88 Chamaecystisus hirsutus süpürgelik VA4 151, 163 (L.) Link 89 Lathyrus sativus L. mürdümük IVA Phaseolus vulgaris L. arfl n fasulye IB Spartium junceum L. süpürgelik, kat rt rna VA4, VIA8 402, Trifolium pratense L. var. pratense t rf l IVA

20 Fatih SATIL / Gülendam TÜMEN / Tuncay D RMENC / Ali ÇEL K / Y lmaz ARI / Hulusi MALYER Familya Cins/tür ad Yerel ad Kullan m kodu* Örnek no. 93 Trigonella foenum graecum L. anakokusu, boyotu, buyotu VIA Vicia cracca L. subsp. gerardii efek IVA Vicia faba L. bakla IB4, IVB Vicia sativa L. t rf l IVA Vigna angiuculata (L.) Walp. kara börülce IB Fagaceae Fagus orientalis Lipsky kay n, gay n VA Castanae sativa Miller kestane, kestene IA4, VA5 80, Quercus cerris L. subsp. cerris sar mefle, k z l mefle IIIA, IVA, VA1 145, 228, Quercus coccifera L. pelit, pinar IIIA, IVA Quercus infectoria Olivier mefle, çal meflesi IIIA, IVA, VA7 161, 195, 323 subsp. infectoria 103 Quercus ithaburensis Decne palamut meflesi, mefle IIIA, IVA, VA1,VA5 89, 407, 48 subsp. macrolepis 104 Quercus pubescens Willd. kara mefle, mefle IIIA, IVA 159, 233, 260 mefle çal s, 105 Quercus sp. mefle IIIA, VA Gentianaceae Centaurium erythraea Rafn. kantaron, k rm z kantaron IIA1 42, Gentiana asclepiadea L. mor gentiyan VIA Geraniaceae Erodium cicutarium (L.) L Herit i nelik IA1 306, Gomphaceae Ramaria condensata (Fr.) Quél. çamgöbe i IA Guttiferae Hypericum perforatum L. kantaron IIA1, VIA2 5, 16, 24, 33, 78, Hypericum triguetrifolium Turra kantaron IIA1, VIA Hypericum olympicum L. kantaron IIA1 432 subsp olympicum 113 Iridaceae Ir s germenica L. h d rellez zamba VIB Juglandaceae Juglans regia L. ceviz IB4, VB1 426, Lamiaceae Acinos alpinus (L.) Monch. dedenin keki i IIA Clinopodium vulgare L. subsp. IA7 281 vulgare 117 Coridothymus capitatus L. kekik IIA Lavandula stoechas L. karabafl otu, karabafl IA7, IIA1 3, 85, 199, 200 subsp. stoechas 119 Melissa officinalis L subsp. o ulotu, melisa, melis IA7, IA9, IIA1 4, 50, 92, 150 altissima (Sm.) Arcangeli otu, ar otu, limon otu 120 Melissa officinalis L subsp. o ulotu IA7, IA9, IIA1 93, 222 officinalis. 121 Mentha aquatica L. deli nane IA8, IIA Mentha longifolia (L) Hudson nane, yabani nane IA1, IA7, IA8, IIA1 91, 221, 111 subsp. typhoides 123 Mentha piperita L. nane IA1, IA7, IA8, 1B1, 209, 352 IB8, IIA1 124 Mentha pulegium L. filiskin, mentollü IA7, IIA1 12 adaçay, yarpuz Mentha spicata L. subsp. nane IA8, IIA1 71 spicata 126 Micromeria juliana (L.)? IIA1 468 Bentham ex Reichb. 127 Occimum basilicum L. reyhan, fesle en IB8, IIB1, VIB8, VIIB5 72, 247, Origanum onites L. tafl keki i, kekik, IA7, IA8, IA9, IIA1, 2, 97, 155, bilyal kekik, zmir keki i, VIA2 198, 201 güveyotu 129 Origanum vulgare L. subsp. deli kekik, karakekik, IA7, IA8, IA9, IIA1, 1, 25, 31, 34, hirtum (Link) Ietswaart stanbul keki i, Çanakkale VIA2 77, 156 keki i, güveyotu 130 Origanum x majoricum L. mercanköflk IB7, IIB1, IB8, VIB8, 255, 109 VIIB5 131 Rosmarinus officinalis L. biberiye, mezar otu, IB7, IB9, IIB1, VIB8, 43, 235, 245 kirse çiçe i VIB1, VIIB5, VIIB7 190