TÜRKİYE DEKİ SATUREJA L. TÜRLERİNİN TİCARETİ VE DOĞADAKİ DURUMU-I

Transkript

1 14. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, Mayıs 2002, Eskişehir, Eds. K.H.C.Başer ve N.Kırımer Web de yayın tarihi: Haziran 2004 ISBN TÜRKİYE DEKİ SATUREJA L. TÜRLERİNİN TİCARETİ VE DOĞADAKİ DURUMU-I Fatih Satıl, Tuncay Dirmenci, Gülendam Tümen Balıkesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Balıkesir Bu çalışma Tübitak tarafından desteklenen, TBAG/Ç.SEK 12 (101T011) nolu halen devam etmekte olan projemizin bir bölümünü oluşturmaktadır. Satureja türleri, tıbbi özellikleri, baharat olarak kullanılması ve ihraç ürünü olması nedeniyle ekonomik açıdan oldukça önemli bitkilerdir. Çalışmada, Türkiye de ticari önemi olan Satureja türleri ve yayılış alanları belirlenerek, ticareti yapılan taksonların doğadaki son durumları ve ticari kapasiteleri ortaya konmuştur. GİRİŞ Türkiye, Dünya Bitki Ticaretinde, Çin ve Hindistan dan sonra üçüncü ülke durumundadır. İhraç edilen yıllık doğal bitki miktarı ton civarındadır (Özhatay et al, 1997). Çeşitli adlarla ihraç edilen bitkiler arasında Kekik adıyla toplanıp satılanların miktarı ise tona civarındadır (Tablo 1). Bu rakama, yurt içinde baharat ve çay olarak tüketilen tonu ve uçucu yağ üretiminde kullanılan tonu da ilave edilecek olursak, Türkiye nin kekik üretim miktarı tona ulaşmaktadır (Başer, 2001). Türkiye nin toplam kekik ihracatının yaklaşık % 80 nini Ege İhracatçılar birliği karşılamaktadır (Ege İhr. Bir., 2002). Kekik ihraç edilen ülkelerin başında; ABD, Avustralya, Kanada, Almanya, Fransa, İngiltere, Hollanda, Yunanistan, İsrail, Güney Afrika, İtalya ve Belçika gelmektedir (DİE, 2001). Türk kekiği kalitesini dünyaya kabul ettirmiştir. Ülkemizdeki işletme tesislerinde üretilen kekik; temiz olması ve yüksek oranda yabancı madde taşımaması nedeniyle kabul görmektedir (Olivier W.G., 1997; Oflaz, 2001). Bu nedenle, yılda 650 ton kadar başka ülkelerin kekik ürünü Türkiye de işlenerek tekrar ihraç edilmektedir (Oflaz, 2001). Anadolu da kekik adıyla bilinen bitkiler: Origanum, Satureja, Thymbra, Thymus ve Corydothymus cinslerinin türleridir (Başer, 1995). Bu türlerin bazıları doğadan doğal olarak toplanırken bazılarının ise tarımı yapılabilmektedir. Kekik olarak ihraç edilen bu türlerin bir kısmını da Satureja türleri oluşturmaktadır. Türkiye de ticareti yapılan kekik türleri arasında önemli bir yeri olan Satureja ların 15 türü bulunmaktadır (Tümen et al. 2000). 94

2 Satureja türlerinin ticareti, özellikle Ege ve Akdeniz Bölgesinde yoğunlaşmaktadır. Ancak, ticareti yapılan Satureja türleri, bunların yayılış alanları ve populasyonlarının doğadaki durumları hakkında yeterli bilgi yoktur. Ayrıca, bugüne kadar bu bitkilerin en azından cins bazında ticari kapasiteleri, ihracat ve üretim miktarları açık ve net olarak ortaya konmuş değildir. Bu nedenledir ki bu çalışma, Türkiye deki Satureja ticareti ve populasyonunun doğadaki son durumu üzerinde yapılmış ilk araştırma özelliğini taşımaktadır. MATERYAL VE YÖNTEM Öncelikle, Satureja türleri ve yayılış bölgeleri Flora of Turkey ve Satureja üzerinde yapılmış daha önceki çalışmalar taranarak tespit edildi (Davis, 1982; Tümen et al. 1998, Başer, 1995). Satureja ların toplama mevsimi olan Temmuz-Eylül ayları arasında, gerçekleştirilen arazi çalışmaları ile, ticareti yapılan Satureja türleri ve doğadaki populasyon yoğunlukları belirlendi. Harita 1 de ( ) işaretlenmiş bölgelere gidilerek, Satureja ları toplayan köylüler, köylüden satın alan aracılar, ihracat yapan firmalar ve konuyla ilgili diğer kişi ve kuruluşlarla görüşmeler yapılmıştır. Araştırmada istenilen bilgilere ulaşabilmek için bu kişi ve kuruluşlara aşağıdaki soruların yer aldığı bir bir anket uygulanmıştır. Bu bilgilerin bazıları şunlardır: Bitkiyi araziden kimler topluyor? Bitkiyi nasıl ve ne zaman topluyorlar? Toplanan türler arazide hangi işlemlerden geçiriliyor? Nasıl depolanıyor? Kekikleri (Satureja) köylüden kimler alıyor. Alış fiyatları? Köylü ile fabrika arasında aracılık yapan kişi ve kuruluşlar kimler. Bu kişilerin aldıkları komisyonlar ne kadar? BULGULAR Türkiye de ticareti yapılan Satureja türleri, şu ana kadar yapılan çalışma sonuçlarına göre, şunlardır: S. cuneifolia, S. wiedemanniana, S. thymbra, S. hortensis, S. cilicica. Türlerin toplandığı bölgeler ve miktarları Tablo 2 de verilmiştir. Satureja türleri, halk arasında; yaygın olarak Kekik, Sivri kekik, Kılıç kekik gibi adlarla bilinmekle beraber, Keklik otu, Sater, Kara kekik, Catli, Süpürge kekiği, Çibriska, Çubriza, Trabzon kekiği ve Arı kekiği gibi yöresel adlarla da bilinmektedirler (Tablo 3). Satureja türlerinin ticareti, özellikle Ege ve Akdeniz Bölgesinde yoğunlaşmaktadır (Harita 1). Bu türler, genellikle açık orman alanlarının başladığı yerlerde, bozuk vasıflı 95

3 SATUREJA (SİVRİ KEKİK) HASATI Toplanan Satureja ların Sergiye Taşınması (İzmir- Ödemiş-Bozdağ) Foto: T. Dirmenci Satureja ların Naylon Sergiler Üzerinde Kurutulması (İzmir-Ödemiş-Bozdağ) Foto: T. Dirmenci Satureja Yapraklarının Dal ve Saplarından Ayrılması (Denizli-Babadağ) Foto: T. Dirmenci Ayıklanmış Satureja ların Çuvallanması (Denizli- Babadağ) Foto: F. Satıl Çanakkale-Çan-Etili de Bir Aracının Deposu (Foto: F. Satıl) Satureja ların Fabrikaya Nakli (Foto: F. Satıl) 96

4 orman sahalarındaki açıklıklarda, yol kenarlarında daha yoğun rastlanır. Orman kapalılığı arttıkça bu türler sahadan uzaklaşmaktadırlar. Çok kurak ya da çok yağışlı geçen yıllarda türlerin verimleri düşmektedir. Satureja Hasatı ve Ticaretinde İzlenen Yol Satureja toplama zamanı bölgelere göre değişebilmekte, kimi bölgelerde çiçeklenmeden önce hasat yapılırken kimi bölgelerde de çiçeklenme sonrası hasat yapılabilmektedir. Ayrıca, toplama zamanı ve yayılışı lokal ve yıllık iklim şartlarına bağlı olarak ta değişebilmektedir. Bununla birlikte, toplama işlemi genellikle Temmuz-Eylül aylarında yapılmaktadır. Satureja türleri, doğal olarak yetiştikleri bölgelerde iş imkanları sınırlı olan ve geçim sıkıntısı çeken yöre halkı veya başka şehirlerden gelen kişiler tarafından toplanmaktadır. Bazı yörelerde ise bölge dışından gelen yabancıların kekik toplamasına izin verilmemektedir. Bitki toplama işi genellikle kadınlar tarafından gerçekleştirilse de bazen ailenin bütün fertleri de bu işe katılmaktadır. Orak veya bıçkı kullanarak bitkinin dipten yaklaşık 5 cm yukarıdaki toprak üstü kısımları, yaprak ve çiçekli dalları biçilen Satureja lar, arazide uygun olan bir düzlükte yere serilen naylon sergiler üzerinde birkaç gün kurutulmaktadır. Zaman zaman bu yığınlar karıştırılarak alt üst edilerek kuruma işleminin daha sağlıklı olması sağlanır. Kurutma işlemi bittikten sonra sapları ayrılarak geniş delikli bir elekten geçirilip yabancı maddelerden temizlenir. Bazı yörelerde Satureja ları saplarından ayırma işlemi, serginin üzerinde traktörle geçilerek yapılmaktadır. Sap ve yabancı maddelerden temizlenen Satureja lar çuvallara konarak depolara istif edilir ya da doğrudan alıcı firmaya gönderilir. SONUÇ VE TARTIŞMA Türkiye de Satureja türlerinin ticareti, özellikle Ege ve Akdeniz Bölgesinde yoğunlaşmaktadır. Ticareti yapılan Satureja L. türleri: S. cuneifolia, S. wiedemanniana, S. thymbra, S. hortensis, S. cilicica dır. Son yıllarda Satureja ların çiçekli halde yoğun bir şekilde toplanması ve ticaretinin yapılması, şu anda bitkiye zarar vermemekte gibi görünse de tohum vermesini etkilemektedir. Bu durum doğal olarak tohumların çimlenip yeni bitkiler vermesine olanak sağlamamaktadır. Bununla birlikte kekik (Satureja) bitkisinin de bir biyolojik ömrü vardır. 5-6 yıl sonra aynı bitkiden alınan verim düşeceği bir gerçektir. Bunu önlemek amacıyla, Satureja toplama sahalarında yer yer ocaklar halinde bırakılacak kekik (Satureja) alanları, çevreyi tekrar tohumlaması ve bu alanlardaki kekik ürününün devamlılığı açısından çok yararlı olacaktır. Bu uygulama, kekik gibi ticari ve tıbbi önemi olan türlerin sürdürülebilir kullanımı için yerleştirilmesi gereken bir sistem ve eğitim meselesidir. Ayrıca bazı bölgelerde kekik (Satureja), herkesten önce toplayıp para kazanma hırsıyla çiçeklenme evresinden önce toplanması da bitki populasyonu tehdit eden bir başka sorundur. Kekiklerin (Satureja) toplanmasına, bitkinin çiçeklenme evresinden sonra başlanılmalıdır. Daha önce yapılan hasatlarda, hem kekik üretimi düşecektir hem de ürün uçucu yağ yönünden istenen kıvama gelemeyecektir. Örneğin Marmaris bölgesinde son 97

5 yıllarda kekik toplama işlemi Nisan ayında başlanıldığı için daha önceleri 400 ton kekik toplanabilen bu bölgeden, toplanan kekik miktarı 100 ton a kadar düşmüştür. Bunun için ihracatcı firmalar birlikte karar alıp, erken hasat edilen ürünleri almamalıdırlar. Ayrıca, bölgede erken ve kaçak kekik hasatını önleyebilmek için; İlçelerdeki Orman İdaresi, Jandarma ve diğer yerel yöneticilerce daha etkin önlemler alınmalıdırlar. En azından bölgedeki Orman İdaresi, kekik (Satureja) hasat zamanını belirleyerek bunun takipçisi olmalıdır. Toplanan kekikler, yabancı otlar, toprak ve gübre gibi yabancı maddelerden temizlenerek gölge bir ortamda sık sık karıştırılarak kurutulmalıdır. Kurutulmuş kekikler, sentetik çuvallarla değil, hava alabilen kanaviçe çuvallarda havadar ve rutubetsiz yerlerde depolanmalıdır. Yurt dışına giden kekik ürünlerinin bir standarda oturtulmasına ihtiyaç vardır. Doğadan toplanan materyal içerisinde her türlü ot, farklı tür ve cinslerde kekik karıştırılmaktadır. İhraç edilen kekik ürünleri saf olarak gönderilememektedir. Bu amaçla; kekik ürününün içerisine, Cistus creticus (Karamuk, Pamukluk, Karahan), Rhus coriaria (Sumak) ve farklı kekik türlerinin yaprakları karıştırılmaktadır. Kekik işlemesinde rastlanan bir başka durum ise, yağı alınan kekiklerin iç piyasaya baharat olarak sürülebilmesidir. Bütün bunların önüne geçebilmek için, ilgili kurumlar tarafından, ihraç edilen kekiklerin etkin bir şekilde kontrol edilmesi gereklidir. Yaptığımız ön çalışmalara göre farklı lokalitelerdeki benzer Satureja türleri gerek morfolojik gerekse yağ verimi açısından çok büyük farklılık göstermektedir. Bunların nedenleri üzerinde durulmalıdır. Ayrıca doğadan toplananların bu türleri kültüre alma olanakları araştırılmalıdır. Türkiye deki kekik hasatı ve ticareti konusunda; İlgili Bakanlık yetkilileri, Tübitak ın ilgili proje yetkilileri, Firma temsilcileri, Toplayıcılar, Üreticiler ve Kekiklerin yoğun olduğu köy Muhtarlarının da katılacağı geniş kapsamlı bir toplantıda karşılaşılan sorunlar ortaya konulup çözüm üretilmelidir. Bu tür toplantılar periyodik hale getirilmelidir. Kekik olarak bilinen türlerin istatistiki verileri açık değildir. Bu bitkilerin en azından cins bazında ticaretlerinin izlenmesi, ihracat ve üretim miktarlarının ve bunların ne kadarının doğadan, ne kadarının tarla üretiminden geldiğinin açık ve net olarak belirlenmesi gereklidir. Tablo 1: Türkiye nin Yıllara Göre Kekik İhracatı ( ) (Yaban kekiği/ezilmemiş Öğütülmemiş-Diğer Kekik/Ezilmemiş Öğütülmemiş-Kekik/Ezilmiş Öğütülmüş) Yıllar Kg $ Kaynak: DİE

6 Harita 1: Ticareti Yapılan Satureja L. Türlerinin Yoğun Olarak Toplandığı Bölgeler Tablo 2: Bölgelere göre ticareti yapılan Satureja L. türleri ve tahmini toplanma miktarları Bölge adı Tür adı Miktar (Ton) Balıkesir-Havran, Satureja cuneifolia 5-10 ton Edremit Manisa-Alaşehir Satureja cuneifolia 50 ton İzmir-Kiraz Satureja cuneifolia 100 ton Satureja thymbra İzmir-Ödemiş-Bozdağ Satureja cuneifolia 100 ton Denizli-Babadağ Satureja cuneifolia ton Mersin ve çevresi Satureja cilicica? ton Satureja cuneifolia? Satureja thymbra Kahramanmaraş Satureja hortensis ton Osmaniye-Düziçi Satureja cilicica? Satureja cuneifolia? Çanakkale-Ayvacık Satureja wiedemanniana? 50 ton 99

7 Tablo 3: Ticareti Yapılan Satureja L. Türlerinin Yöresel Adları Tür adı Yöresel adı Satureja cuneifolia Kekik, Sivri kekik, Kılıç kekik, Yayla kekiği, Dağ kekiği, Arı kekiği Satureja wiedemanniana? Kekik, Sivri kekik, Kılıç kekik, Yayla kekiği Satureja thymbra Sahil sivrisi, Kara kekik, Girit sateri Satureja hortensis Kekik, Süpürge kekiği, Çibriska, Çubriza Satureja cilicica Kekik, Sivri kekik KAYNAKLAR Anonymous, DİE, Devlet İstatistik Enstitüsü İhracat Ruloları, (2001). Anonymous, Ege İhracatçılar Birliği Raporları, (2002). Başer, K.H.C., Her Derde Deva Bir Bitki Kekik, Bilim ve Teknik, Mayıs, 74-77, (2001). Başer, K.H.C., Essential oils from aromatic plants which are used as herbal tea in Turkey. Proceedings of the 13 th International Congress of Flavours, Fragrances and Essential Oils, İstanbul, Turkey, October 1995, (1995). Davis, P.H., Mill, R.R., Tan K. (eds). Flora of Turkey and the Aegean Islands,, vol. 7, Edinburgh: at the University. Press, (1988). Olivier, W.G., The World Market of Oregano, In: Padulosi, S (Ed)., Oregano Proceedings of the IPGRI International Workshop, IPGRI, Rome, s 144 (1997). Oflaz, S., Ticari Origanum Türlerinin Farmakognozik Araştırması, Anadolu Ünivrersitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), (2001). Özhatay, N., Koyuncu, M., Atay, M., Byfield A., Türkiye nin Doğal Tıbbi Bitkilerinin Ticareti Hakkında Bir Çalışma, Doğal Hayatı Koruma Derneği, İstanbul, (1997). Tümen, G., Satıl, F., Yıldırım, O. Trakya ve Batı Anadolu' da Yetişen Satureja Türlerinin Sistematik Revizyonu ve Uçucu Yağlarının Kimyasal Bileşimlerinin Mukayesesi Balıkesir Üniversitesi Araştırma Fonu, Proje No: 95/9, (1998). Tümen, G., Satıl, F., Duman, H., Başer, K.H.C., Two New Records for the Flora of Turkey: Satureja icarica P.H. Davis, S. pilosa Velen Tr. J. of Botany, 24(2000)