Sosyal Bilimlerde Bilgiye Erişim, Açık Arşivler ve Atatürk Üniversitesi Açık Arşivi ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ AÇIK ARŞİVİ

Transkript

1 Sosyal Bilimlerde Bilgiye Erişim, Açık Arşivler ve Atatürk Üniversitesi Açık Arşivi Coşkun POLAT Hüseyin ODABAŞ

2 Plan Bilimsel Bilgi ve Bilimsel Yayıncılık Açık Erişim Tanım ve Gerekçe Açık Erişim Yayıncılık Modelleri Kurumsal Arşivler Atatürk Üniversitesi Açık Arşivi

3 Bilimsel Bilgi Bilimsel Bilgi: Bilimsel yöntem ve akıl yürütme yoluyla varlıklar hakkında elde edilen bilgidir. Özellikleri: Bilimsel bilgi nesneldir. Bireyden bireye değişmeyip herkes için aynıdır. Evrenseldir. Bilim herhangi bir milletin, ırkın malı değil bütün bir insanlığınmalıdır. Akla ve mantığa dayalıdır. Bilimsel olan akılsaldır. Eleştiriye açıktır. Aksine kanıt gösterildiği zaman bilimsel bilgi geçerliliğini yitirebilir.* Başlıca iletişim kanalları: Kitaplar, bilimsel dergiler Elektronik listeler * ( )

4 Bilimsel Dergiler dergi, i bilimsel ve akademik dergi (Ulrich, 2008) hakemli dergi, her yıl ortalama 2.5 milyon makale (Kingsley, 2006). Bilimsel Dergilerin İşlevleri: Kaydetme: Araştırmanın kimin tarafından ve ne zaman yapıldığının kaydedilmesi Onaylama: Araştırmanın doğruluğunun hakemlik mekanizmasıyla onaylanması Duyurma: Araştırmadan ilgililerin yayın yoluyla güncel olarak haberdar edilmesi. Arşivleme: Çalışmaların gelecekteki kullanım için korunması.

5 Elektronik Yayıncılık Belgeleri elektronik ortamlar ve/veya ağlar aracılığıyla erişilebilir hale getirmek Belgeler ve röprodüksiyonları kolayca üretilebilir, Hem üretim hem de dağıtım maliyetlerini düşürür, Web de herkes yayın yapabilir.

6 Karlı İş / Dergi Krizi Blackwell Periodical Price Indexes a göre yılları arasında bilimsel ve teknik dergi fiyatları ortalama % oranında artmıştır. Tetrahedron Letters $ $ (36 Kat) $ (64 Kat) $ (67 Kat) (Kurumsal Çevrimiçi Abonelik)

7 Karlı İş / Dergi Krizi Kütüphaneler dergi aboneliklerine % 273 fazla ödedi 1997 yılında, 1987 yılına göre %142 daha fazla bütçe ile, %6,2 daha az süreli yayına abone olunabildi. (ARL, 2006)

8 Karlı İş / Dergi Krizi Yayıncılar, dergileri kısmen ya da tamamen elektronik ortamda bir paket haline getirerek pazarladı, Lisansa (kiralamaya) dayalı ekonomik modelle sahip olma yerine, erişme ve kullanma hakkı verildi. Kar payları arttığından tekel oluşturdu, rekabet azaldı ve aşırı fiyat artışları devam etti de bilinen 13 STM (fen, teknoloji, tıp) dergi yayıncısı varken, 2002 de 7 ye düştü. Kütüphaneler dergi bütçelerinin %30-50 sini Reed Elsevier dergilerine ayırıyor. Elsevier ın 2001 de İşletme Birimi %34, Hukuk Birimi %20, İş Dünyası Birimi %15 ve Eğitim Birimi de %23 kâr etti.

9 Karlı İş / Dergi Krizi

10 Kütüphanelerin Önlemleri Dergi abonelikleri kesildi, Kitap alımları azaltıldı, Ortak koleksiyon geliştirilmeye çalışıldı, Konsorsiyumlar oluşturuldu. Ancak hiçbiri sorunun çözümünde yeterli olmadı.

11 Bilimsel İletişimde Sorun

12 Evet, Ama Niçin? Bilimsel araştırma, kamudan ücret alan bilimci tarafından yapılır. Araştırma için kamu ek ödenek de verebilir. Bilimci araştırmanın yayımı için dergiye para öder. Araştırmanın niteliğine ilişkin denetleme yine kamudan ücret alan bilimciler tarafından yapılır. Yayıncı yayınlama, tanıtım ve dağıtım işlerini yapar. Ancak bu işlemlerin maliyetini aboneler karşılar. Bilimciye bilimsel bilgiyi ulaştırma adına kamu (kütüphane) bu dergileri astronomik abonelik ücretleri ile geri alır. Başka hangi işte müşterilerden alınan mal gene aynı müşterilere müthiş fiyatlarla satılır ve kalite kontrolü de gene aynı müşteriler tarafından yapılır? (Tonta, 2005).

13 Çözüm-Açık Erişim Dergilerin fiyat artışına tepki olarak ortaya çıktı, Teknolojideki gelişmeler katalizör oldu, 1990 larda bireysel girişimler düzeyinde gerçekleştirildi, 2000 lerden itibaren ulusal ve uluslararası düzeylerde ele alındı, Yeni bir bilimsel yayıncılık modeli olarak önemini hızla artırmakta.

14 Açık Erişim-Tanım Bilimsel makalelere internet üzerinden ücretsiz erişim sağlama, Kişilere, yazara doğru ve eksiksiz biçimde atıf yapmak koşuluyla makaleleri kullanma, çoğaltma ve yayma iznini verme, Makaleyi uygun bir elektronik formatta, uzun süreli olarak açık erişim ilkelerine uygun bir arşivde depolama. (Velterop, 2005) Sayısal İçerik, Çevrimiçi Erişim, Ücretsiz Kullanım, Ücretsiz Kopyalama ve Lisans Hakları Ücret (abonelik, lisans ücretleri, kullanım) ve İzin (telif hakkı ve lisans sınırlamaları) engellerinin ortadan kalkması. (Suber, 2004)

15 Açık Erişim- Niçin? Açık Erişim; Yazarlara; Bilimsel çalışmalarının daha fazla görünür ve erişilebilir olmasını sağlayacağından atıf alma oranını artırır Bilimsel çalışmaları daha çabuk ve daha etkin gerçekleştirmelerini sağlar Bilimsel çalışmalarda denetim mekanizmasının daha hızlı ve nitelikli gerçekleşmesini sağlar Okurlara; Engelsiz erişim ve kullanım (ücret, lisans, vb) sağlar Daha fazla kaynağa erişebilme olanağı sağlar Bilimsel çalışma üretim oranını artırır

16 Kütüphanelere; Açık Erişim- Niçin? Bilimsel dergilerdeki fiyat krizi için çözümdür Lisans anlaşmaları için de çözüm sunar Koleksiyon artışı sağlar Daha nitelikli hizmet vermelerini sağlar Üniversitelere; Bilimsel performanslarını gerçek anlamda gösterebilmelerini sağlar Bilimsel dergi alımı için yaptıkları harcamalarını azaltır Bilgi paylaşım misyonunu gerçek anlamda yerine getirmesini kolaylaştırır Dergilere ve Yayıncılara Makalelerin görünürlüğünün, erişilebilirliğinin ve kullanılabilirliğinin artmasını sağlar Yazarların tercih etmelerini sağlar

17 Açık Erişim Yayıncılık Modelleri 1. Açık Erişim Dergileri (Open Access Journals)- Altın Yol Erişim için ücretin okuyucuya ya da kurumlarına yansıtılmadığı, hakemlik ve yayın giderlerinin karşılanması için farklı işletim modellerinin uygulandığı dergiler.

18 Açık Erişimli Dergiler Bölümler ya da fakülteler, üniversitenin sunucusu aracılığıyla dergileri açık erişim olarak yayınlar. Hakem sürecine dayalı olarak hazırlanır ve ücretsiz olarak diğer meslektaşların hizmetine sunulur. İşletim giderleri reklam alınarak, ödenek sağlanarak ya da sponsorluk aracılığıyla karşılanabilir.

19 Açık Erişimli Dergiler Yüksek abonelik fiyatlarına tepki olarak gelişti (SPARC, BioMed, PLOS (Açık Erişim Yayıncılar) Erişim için abonelik gerekli değil Çeşitli konularda dergi, (1.151 dergiden) adet makale ( itibariyle) (Şubat 2003 te kuruluş, Eylül-2003 te 547, da 2.221, ) Hakemli dergilerin yaklaşık %14 ü. Atıf oranları sürekli artmakta.

20 Açık Erişimli Dergiler

21 Açık Erişimli Dergiler Kaynak: Brody & Harnad, 2004

22 Açık Erişimli Dergiler-Arama Araçları Directory of Open Access Journals (DOAJ) Die Elektronische Zeitschriftenbibliothek (English version) (EZB) Genamics LivRe Open J-Gate Jan Szczepanski's lists of open access journals University of Nevada Collection of Free Electronic Journals Google Scholar Yahoo's Free Full Text List of Open Access Journals in the Field of Education List of open access journals with Wikipedia entries

24 Açık Erişimli Dergiler Açık Erişimi Dergiler

27 Açık Erişim Yayıncılık Modelleri 2. Kişisel Arşivleme (Self-archiving)-Yeşil Yol Dijital belgelerin; tercihen bir açık erişim elektronik arşivinde olmak üzere, herkesin erişebileceği bir web sitesinde derlenmesi Kişisel Web Sayfaları: Makalelerin son baskılarının kişisel web sayfalarında yayınlanması. Kurumsal Arşivler: Makalelerin yazarların kurumlarındaki elektronik arşivde depolanması ve açık erişime sunulması. Konusal (subject-based) Arşivler: Arşivlerin yalnızca kurumları değil belli bir konuyu/konuları kapsayacak biçimde yapılandırılması.

28 Kendi Kendine Arşivleme

31 Konusal Arşivler ArXiv (physics, mathematics, nonlinear science and computer science) Cogprints (Cognitive sciences including psychology, neuroscience, linguistics and other related areas) CiteSeer (computer science) HTP Prints (History and theory of psychology) PubMedCentral (US National Library of Medicine's digital archive of life sciences journal literature. PhilSci Archive archive.pitt.edu/ (philosophy of science) E LIS (library and information science) RePec (Research Papers in Economics) Simpson, 2005

32 Konusal Arşivler

36 Ulusal Arşivler

37 Ulusal Arşivler

38 Kurumsal Arşivler Bir ya da daha çok üniversitenin / kuruluşun entelektüel ürünlerini kaydeden ve koruyan dijital derme (Tonta, 2006)

39 Kurumsal Arşivlerdeki Yayın Türleri

40 Kurumsal Arşivler

41 Kurumsal Arşivler ( )

42 Kurumsal Arşivler Dünya Wilson, 2006:33

43 Kurumsal Arşivler - Dünya

49 Kurumsal Arşivler - Türkiye

50 Kurumsal Arşivler-Türkiye

60 Teşekkürler

61 Kaynaklar ARL Statistics, : A compilation of statistics from the one hundred and twenty three members of the Association of Research Libraries. Compiled and ed. by Martha Kyrillidou, Mark Young. Washington: Association of Research Libraries, ( ) Brody,Tim ve baskaları. (2004). The Effect of Open Access on Citation Impact. Presented at: National Policies on Open Access (OA) Provision for University Research Output: an International meeting. Southampton University, Southampton UK. 19 February ( ). Brody,Tim ve baskaları. (2004). The Effect of Open Access on Citation Impact. Presented at: National Policies on Open Access (OA) Provision for University Research Output: an International meeting. Southampton University, Southampton UK. 19 February ( ).

62 Kaynaklar (Devam) Kingsley, Danny. (2006). Open access publishing: a solution to the serials crisis?. Australasian Science; Mar, 27(2); ProQuest Education Journals: article.pdf ( ) Lawrence, Steve. Online or invisible? Nature, Volume 411, Number 6837, p. 521, Simpson, P. (2005). Institutional Repositories & Discipline Based Repositories. GRADE Kick Off Meeting,28 Sep 2005, National Oceanography Centre, Southampton tarihinde adresinden erişildi. Tonta, Yasar. (2005b). Açık Erişim ve Kurumsal Arşivler. 41. Kütüphane Haftası, 28 Mart 3 Nisan, Ankara da sunulan bildiri. kut haftasi 2005 acikerisim.pdf ( ).

63 Kaynaklar (Devam) Tonta, Yasar. (2006). The world is flat, yet not open: How could open access really flatten the information world, (presentation). International Workshop on Open Access and Information Management, May 10, 2006, Oslo, Norway. Ulrich s International Periodicals Directory. ( ) Veltrop, Johannes (Jan) JM. (2005). Open access publishing and scholarly societies: Aguide. New York, Open Society Institute. Willis, J. (1995). Bridging the gap between traditional and electronic scholarly publishing. EDUCOM Conference, Oregon. ( ). Wilson, T. (2006). Institutional open archives: where are we now?. Chartered Institute of Library and Information Professional, Update Magazine, March 2006: tarihinde /tomwilsonapril06.htm adresinden erişildi.