The Journal of Academic Social Science Studies

Transkript

1 The Journal of Academic Social Science Studies International Journal of Social Science Doi number: Number: 63, p , Winter II 2017 Yayın Süreci / Publication Process Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date - Yayınlanma Tarihi / The Published Date CUMHURBAŞKANLIĞI HÜKÜMET SİSTEMİNDE SEÇİM SİSTEMİ ARAYIŞLARI: DAR BÖLGE SEÇİM SİSTEMİNİN YÖNETİMDE İSTİKRAR VE TEMSİLDE ADALET KRİTERLERİ AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ SELECTION SYSTEMS IN THE PRESIDENTIAL GOVERNMENT SYSTEM: STABILITY OF STATE REGIONAL SELECTION SYSTEM IN MANAGEMENT AND EVALUATION OF JUDICIAL CRITERIA Dr. Berat Akıncı ORCID ID: Sağlık Bakanlığı Adana Kamu Hastaneler Birliği Genel Sekreterliği Öz 16 Nisan referandumuyla kabul edilen Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi 2019 da yapılacak olan seçimlerle birlikte fiilen uygulanmaya başlayacaktır. Türkiye nin yeni bir hükümet sistemine geçiş hikâyesinde şüphesiz yönetimde istikrar olgusunun önemli bir yeri vardır. Yıllardır koalisyon hükümetleriyle istediği hedeflere ulaşamayan Türkiye, yönetimde istikrarı sağlamadan bu hedeflere ulaşamayacağının farkına varmıştır. Bununla birlikte yeni hükümet sistemiyle yürütmede sağlanacak olan istikrarın, yasamada da sağlanması sistemin başarısı açısından önem teşkil etmektedir. Tam da bu noktada yeni sistemle koordineli bir şekilde seçim sisteminin de değişmesi gerektiğine yönelik tartışmaların arttığı görülmektedir. Bu bağlamda temsili demokrasilerde parlamentoda yer alacak partilerin belirlenmesinden iktidarın şekillenmesine kadar son derece geniş bir alanda etkili olan seçim sistemleri, yönetimde istikrar ile temsilde adalet kriterleri açısından yeni hükümet sisteminde nasıl dizayn edileceği belirsizliğini korumaktadır. Özellikle Türkiye de çok partili hayata geçilmesinden günümüze dek çok farklı seçim sistemleri uygulanmış olmasına rağmen, seçim sistemleri üzerindeki tartışmaların hiç bitmemiş olması yönetimde istikrar mı yoksa temsilde adalet mi sorusuna en iyi cevabın verilememiş olmasından kaynaklanmaktadır. Bu sorununun en iyi bir cevabı olmamakla birlikte, her ülke kendi şartlarını yansıtan seçim sistemlerini uygulama yolunu seçmiştir yılında liste usulü çoğunluk sistemiyle başlayan seçim sistemi deneyimimiz, çeşitli nispi temsil sistemlerin uygulandığı seçimlerle günümüze dek sürekli bir değişim içerisinde olmuştur. Bu değişimde genelde partiler kendi çıkarlarını ön planda tutarken, ülke menfalarını ortaya koyan yaklaşımlar ise pas geçilmiştir. Tek başına seçim

2 404 Berat Akıncı sistemlerinin yarattığı bir sonuç olmamakla birlikte ülkemizde belirli dönemler haricinde yönetimde istikrar sağlanamamış, temsilde adalet ise yönetimde istikrar uğrana göz ardı edilmek zorunda kalınmıştır. Dolayısıyla Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi nde yönetimde sağlanacak olan istikrarın yasamada da sağlanması adına öne çıkan dar bölge seçim sisteminin, temsilde adaleti de sağlayacak şekilde dizayn edilmesi son derece önem arz etmektedir. Bu çalışmada dar bölge seçim sisteminin yeni hükümet sistemiyle uygulanması halinde temsilde adalet ile yönetimde istikrarı ne derecede sağlayabileceği değerlendirilecektir. Nihayetinde seçim sistemlerinde yapılacak olan değişikliğin ülkemizin toplumsal ve siyasal şartları göz önüne alınarak, yeni hükümet sisteminin başarısını perçinleyecek şekilde temsilde adalet ile yönetimde istikrarı maksimize etmesi öncelenmelidir. Anahtar Kelimeler: Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, Seçim Sistemleri, Dar Bölge Seçim Sistemi Abstract The Presidential Government System, adopted by the April 16 referendum, will actually be implemented with the elections to be held in There is no doubt that stability in government has an important place in the story of Turkey's transition to a new government system. Turkey, which has not been able to achieve the goals it wants with the coalition governments for years, has realized that it can not reach these targets without stability in the administration. However, the stability that will be provided by the new government system is also important in terms of the success of the system, which is also provided in life. At this point, it seems that there is a growing debate on the need to change the election system in coordination with the new system. In this context, the electoral systems, which have a very wide range of influence from the determination of the parliaments in representative democracies to the shaping of the power, remain uncertain as to how the constantly changing balance between stability in administration and representation in justice will be in the new government system. Despite the fact that many different election systems have been applied daily, especially since the passage of a multiparty system in Turkey, the fact that the discussions on the electoral systems have never been completed stem from the fact that the best answer can not be given for stability in administration or justice in the case of representation. While not being the best answer to this question, each country has chosen the way to implement its electoral systems that reflect its own circumstances. Our electoral system experience, which started in 1946 with a list-based majority system, has been constantly changing day by day with elections in which proportional and mixed systems are applied. In this change, the parties usually keep their interests on the front, while the approaches that reveal the countrymen are passed. Although there is no result created by the electoral systems alone, the stability of the administration has not been achieved except for certain periods in our country, and the stability has been ignored in the case of justice. Therefore, it is of utmost importance that the narrow regional electoral system, which stands out in terms of ensuring the stability that will be provided in the administration in the Presidential Government System, is designed to provide justice to the representatives. In this study, if the narrow regional electoral system is implemented with the new government system, it will be evaluated how soon the justice in the representation and the stability in the administration can be achieved. Ultimately, the changes to be made in the electoral systems should be preceded by maximizing stability in justice and governance, taking the social and political conditions of our country into consideration, in order to reinforce the success of the new government system. Keywords: Presidential Government System, Electoral Systems, Narrow Zone Electoral System

3 Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Seçim Sistemi Arayışları: Dar Bölge Seçim Sisteminin Yönetimde Giriş Günümüzde demokratik yönetim şeklinin uygulanması noktasında seçimler yeri doldurulmaz bir görevi icra etmektedir. Bu sayede millet özgür iradesiyle kendilerini seçecek temsilcilerini meclise gönderebilmekte ve milli egemenliğin kullanılması için seçilmişlere yetki devri yapmaktadır (Kışlalı, 2004: ; Versan, 1990:46-55). Tam da bu noktada seçimler temsilcilere yapılacak olan yetki devrinin meşruiyetini sağlarken, seçim sistemleri de seçimle göreve gelenlerin nasıl ve hangi yöntemle belirleneceğinin teknik alt yapısını oluşturmaktadır (Kaan, 2012: ; Lijphart, 1994:1-24). Çeşitli teknik ve usullere göre değişen seçim sistemleri, her ülkenin kendi değer ve yapısına paralellik arz etmektedir. Ancak demokratik yönetimin hakim olduğu ülkelerde genelde seçim sistemleri, milletin siyasal katılımını ve bu katılım sonrasında kendilerini yönetecek iktidarın oluşmasını sağlamak üzere işlevselleşmiştir. Yani seçim sistemleri bir taraftan her türlü etnik, dini ve mezhebi farklılıkların tam manasıyla temsil edildiği temsilde adaleti sağlarken, diğer taraftan da hükümetin istikrarlı bir şekilde yoluna devam edebilmesi için yönetimde istikrar ilkelerini içermesi gerekmektedir (Bulut, 2010:1-18). Seçim sistemlerinde uygulanan ilke ve kurallar, hangi partilerin kaç temsilci ile mecliste olacaklarının belirlenmesinde en önemli bir çıpadır. Bu denli belirleyici olan seçim sistemleri, siyasi partiler tarafından sürekli kendi lehlerine yönelik düzenlemelerin konusu olmuştur. Yıllardır üzerinde tartışılan seçim sistemleri genel olarak çoğunluk sistemleri, nispi temsil sistemleri ve karma sistemler olmak üzere alt bölümlere ayrılmaktadır (Nohlen, 1996:29-30). Türkiye'de 1946 yılında çok partili hayata geçilmesiyle birlikte 1950, 1954 ve 1957 yıllarındaki genel seçimlerde çoğunluk sistemi (geniş bölgeli-liste usulü) uygulanmıştır. Bu üç genel seçimlerde de oyların çoğunluğunu alan Demokrat Parti (DP), Cumhuriyet Halk Parti (CHP) si karşısında almış oldukları oy oranlarının da üzerinde temsil hakkına kavuşmuştur. 27 Mayıs darbesi sonrasında DP dönemine bir tepki olarak nispi temsil sistemine geçilmiş ve 1961 yılında barajlı d Hondt, 1965 yılında milli bakiye, 1969, 1973 ve 1977 yıllarında barajsız d Hondt nispi temsil sistemleriyle yola devam edilmiştir. Bununla birlikte özellikle nispi temsil sisteminin 12 Eylül darbesi öncesinde yönetimde istikrar noktasında başarılı bir sınav verememiş olmasıyla 1983 yılında çifte barajlı d Hondt sistemine geçilmiştir. Akabinde 1987 ve 1991 yıllarında çifte barajlı d Hondt ve kontenjan uygulaması, 1995, 1999, 2002, 2007, 2011 ve 2015 genel seçimlerinde ise ülke barajlı d Hondt sistemi uygulanmıştır (Tuncer, 2006: ; Ekmen & Fırat, 2017: ). Ülkemizin bu denli sistem değişikliğine gitmesinin temel nedenlerinden birisi ve en önemlisi iktidarın şekillenmesine olan etkisidir. Şüphesiz benimsenen seçim sistemlerinin çeşitliliğinde, her partinin iktidarı döneminde bir sonraki seçimlerde mecliste nasıl daha güçlü yer alırız kaygısının olduğunu söylemekte yarar bulunmaktadır. Dolayısıyla siyasi partiler temsil oranlarını artırmak adına sürekli seçim sistemleri üzerine kafa yormuş ve nihayetinde geçtiğimiz 70 yıl içerisinde çoğunluk sisteminden nispi temsil sisteme birçok farklı sistemlerin birlikte veya ayrı ayrı denenmesine sebep olmuştur. Hükümet sistemlerinin başarılı bir şekilde uygulanması noktasındaki seçim sistemlerinin etkileri göz önüne alındığında; 16 Nisan referandumu sonrasında kabul edilen Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi nde yürütme erkinin istikrarı noktasında üretilen formülün yasamada da sağlanmış olması gerekmektedir. Çünkü hükümet sistemlerinin başarısı yasama-yürütme ilişkilerinin seyrine göre değişim göstermektedir. Yasamada temsilciler belirlenirken temsilde adalet-

4 406 Berat Akıncı yönetimde istikrar kriterlerinden hangisinin belirleyici olacağı Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi nin gelecek başarısı açısından son derece önemlidir. Ak Parti iktidarının 2013 yılında demokratikleşme paketi içerisinde seçim sistemi önerisi olarak değerlendirmeye aldığı dar bölge seçim sisteminin, hali hazırda milletvekili sayılarının da artmış olmasına binaen seçim kanunda yapılması gereken değişikliklere ek olarak düzenlenmelerde yer alabileceği tartışılmaktadır. Dolayısıyla olası bir seçim sistemi değişikliğiyle dar bölge seçim sisteminin kabul edilmesi halinde, yasamanın yönetimde istikrar ve temsilde adalet ilkelerinden hangisiyle belirleneceği hususu yeni hükümet sistemi açısından değerlendirilmesi gereken bir konudur. 2.Seçim Kriterleri ve Dar Bölge Seçim Sistemi Günümüzde demokratik yaşamın vazgeçilmez enstrümanı olan seçimler, aynı zamanda siyasi partilerin geleceğine yön veren ana unsurlardandır. Seçimler seçmen tercihlerinin sandığa yansıması ve bu yolla da halkın beklenti ve isteklerinin realize edilmesini sağlamaktadır. Siyasal hayatımızın tam merkezinde yer alan seçimlerde, seçmenlerin temsilci tercihlerinin hangi usullerle gerçekleşeceğine seçim sistemleri karar vermektedir. Lijphart seçim sistemlerini vatandaşların oylarının temsilcilerin sandalyelerine dönüştürülme yöntemi olarak tanımlamaktadır. Seçim sistemleri için siyasi partiler arasında taksimatın nasıl yapılacağı, temsilcilerin hangi büyüklükte bir seçim çevresinden seçileceği ve seçimin kaç turda sonuçlandırılacağı önemlidir (Kaan, 2012: ; Lijphart, 1994:1-24). Seçim sistemlerinde seçmenlerin vermiş olduğu oylar sandalyelere dönüşürken belirlenmiş olan kural ve kaideler temsilci sayılarını birebir etkilemektedir. Bu yüzden her ülkede siyasi amaçlarla seçim sistemleri belirlenmekte ve her parti kendi oylarını maksimize edecek bir sisteme yakın bulunmaktadır. Türkiye de 1946 yılında CHP iktidarı döneminde kendilerine daha çok sandalye getirecek çoğunluk sistemiyle yola başlamış ancak 1950 seçimlerinde DP nin geçerli oyların çoğunluğunu almasıyla hüsrana uğramıştır darbesiyle çoğunluk sistemine tepki olarak nispi temsil sistemine geçilmiş ve temsilde adaletin öncelikli olduğu bu seçim sisteminde yönetimde bir türlü sağlanamayan istikrar nedeniyle darbe sürecine zemin hazırlanılmıştır. Bunun üzerine var olan seçim sistemine ek olarak %10 ülke seçim barajı, çevre barajı ve sayısı oranları yönetimde istikrar için tekrar formüle edilmiş ancak yılları arasında yönetimde istikrar bir türlü sağlanamamıştır. Dolayısıyla ülkemiz seçim sistemlerinin değerlendirilmesinde son derece önemli bir yere sahip olan yönetimde istikrar ile temsilde adalet noktasında başarılı bir sınav verememiştir. Bu yüzden ülkemizin özgün şartları göz önüne alınarak seçim kriterlerini maksimum seviyede tatbik edecek bir sisteme ihtiyaç bulunmaktadır. Yönetimde istikrar için hükümet sistemi değişikliğine gidildiği günümüzde, alternatif seçim sistemleri arısında gösterilen dar bölge seçim sisteminin yeni hükümet sistemiyle uygulama noktasında nasıl bir etkileşim yaratacağı üzerinde durulması gereken önemli bir husustur (Çınar & Göksel, 2015:1-3) Temsilde Adalet ve Yönetimde İstikrar Kriterleri Demokratik her ülke uygulamada kendi iç dinamiklerini en iyi şekilde karşılayabilecek bir seçim sistemini benimseme eğilimindedir. Şüphesiz burada farklı dil, din, ırk ve fikirlerden oluşan toplum yapısının nasıl temsil edileceği ve ülkede siyasi istikrarın bu kadar çok denklemli sosyo-kültürel yapıda hakim kılınması öncelik arz etmektedir (Ekmen & Fırat, 2017: ). Bu öncelikte ülkeler her zaman en ideal sonuç veren seçim sistemlerini bulup uygulamak istemekte ve hali hazırda var olan seçim sistemleri ile diğerlerini siyasal açıdan nasıl sonuç ortaya koyduğunu değerlendirmek adına geçerli bazı kriterler üretmektedir. Buda tercih edilecek seçim sisteminin temsilde adalet ve yönetimde istikrar konusunda nasıl bir

5 Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Seçim Sistemi Arayışları: Dar Bölge Seçim Sisteminin Yönetimde 407 modelleme yaptığıyla ortaya konulmaktadır. Günümüz demokrasilerinde halkın beklenti ve isteklerinin temsilciler aracılığıyla yerine getirilmesi noktasında belirleyici olan seçim sistemleri, sonuçları itibariyle iki temel kriter üzerinden değerlendirilmektedir. Bunlardan birincisi siyasal katılımı önemseyen ve farklı istek ve talepleri bir potada eritmeyi yeğleyen temsilde adalet, bir diğeri ise her seçim sonrasında halkın beklenti ve isteklerini yerine getirecek iktidarın kurulmasını sağlayan yönetimde istikrar ilkesidir. Temsilde adalet ilkesi ülkemizin sosyo-kültürel yapısı göz önüne alındığında son derece önemli bir kriter olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye içerisinde bulundurduğu birçok etnik ve dini mozaik yapısıyla farklı görüşlerin harman olduğu bir yerdir. Dolayısıyla bu farlılıkların ötelenmediği ve olabildiğince siyasi mekanizmalar içerisinde tutulduğu bir seçim sistemi iç huzurun sağlanması açısından da önem arz etmektedir (Bulut, 2010:1-18). Böylesine önemli görevi icra eden seçim sistemleri, azınlıkların da temsiline olanak verecek şekilde dizayn edilmesi ülke içerisinde var olan harmoninin bozulmamasına da katkı sunmaktadır. Tersi durumda temsilde oluşabilecek orantısızlık, farklı görüşlerin siyasi arenada söz sahibi olamaması ve sonuçta bu insanların siyasete ve demokratik ilkelere olan bağlılığının azalmasına sebep olacaktır. Bununla birlikte temsilde adaletin sağlanamadığı bir parlamentoda, demokrasinin ve demokratik meşruiyetin her zaman sorgulanacağı bilinmelidir. Türkiye de yapılan 2002 genel seçimlerinde Ak Parti nin almış olduğu oyun üzerinde kazanmış olduğu aşkın temsil hakkı, sonraki dönemlerde yapılan meclis başkanlığı ve cumhurbaşkanlığı seçimlerinde meşruiyet tartışmalarının yaşanmasına sebep olmuştur. Nihayetinde Ak Parti nin getirmiş olduğu seçim sistemi olmamakla birlikte, hali hazırda uygulanan nispi temsil sistemi ve ülke barajının yönetimde istikrarı sağlarken temsilde adaletin topuzunu kaçırdığı görülmektedir (Ekmen & Fırat, 2017: ; Çınar & Göksel, 2015:1-3). Bir diğer seçim kriteri olan yönetimde istikrar ilkesi ise Türkiye açısından seçim sistemlerinin başarısı ile yan yana anılmıştır. Ancak temsilde adaletin sağlanması yanında istikrarı da önceleyen mevcut seçim sistemimiz, 90 lı yıllarda ülkemizi kaosa sürükleyen hükümet bunalımlarına çare üretememiştir. Oysaki seçim sistemlerinden beklenen sonuç, seçimlerin tamamlanmasıyla birlikte ülkeyi yönetecek bir iktidarın kurulmasını sağlamaktır. Mevcut seçim sistemiyle birlikte ülkemizdeki çok sayıda az etkili ve parçalı siyasi partilerin almış oldukları oy oranlarının da düşük seviyede kalması, zaman zaman yönetimde istikrarı sağlayacak bir sonuç üretmemiştir. Bu sonuçlar millet nezdinde derin yaralar açan koalisyon görüşmelerine ve başarısız yönetim süreçlerine vesile olmuştur. Türkiye nin seksen milyon nüfusunun neredeyse çeyreğine yakınının genç nüfus olduğu göz önüne alındığında, sürekli büyümek ve istihdam yaratmak zorundadır. Yönetimde istikrarın sağlanamadığı bir durumda, böylesine büyük ve dinamik bir nüfusa yetebilmek mümkün değildir. Dolayısıyla seçim sistemlerinin doğal sonucu olarak milletin istek ve beklentilerini yerine getirecek bir hükümetin kurulması elzemdir. Bunu sağlayacak olanda diğer bütün koşullarla birlikte seçim sistemleridir. Her ne kadar seçim sistemlerinde her iki kriterin varlığı önemli ise de, uygulamada bu iki ilkenin aynı anda mükemmel bir şekilde bir araya getirilmesi zor gözükmektedir. Çünkü birbiriyle ters orantılı olan bu iki kriter, ülkeler açısından seçmenlerin farklı tercihlerini optimal bir şekilde sandığa yansıtmasında sıkıntı çıkarabilmektedir. Örneğin ülkemiz gibi içerisinde çok farklı etnik çeşitliliğin olduğu ülkelerde bu iki ilkenin bir arada olması ülkenin bekası açısından önemlidir. Ancak uygulamada yönetimde istikrar ilkesiyle kamu politikalarının belirlenmesi ve

6 408 Berat Akıncı tatbiki kolaylaşırken, temsilde adaletten uzaklaşılabilinmektedir. Bununla birlikte yasamada temsilde adaleti hâkim kılmak istenildiğinde de bu defa da karar almak zorlaşmakta ve yönetimde istikrar ilkesi tehlikeye girmektedir. Sonuçta bu iki ilkenin bir araya gelmesi zor olmakla birlikte, önemli olan bu iki ilkenin birbirine nasıl yaklaştırılacağıdır. Türkiye geçmişte uygulanan seçim sistemlerinden elde etmiş olduğu birikimle, seçim kriterlerinin göz ardı edilmemesi adına 1982 Anayasa sının 67. Maddesinde 1995 yılında değişiklikle gitmiş ve seçim kanunlarının temsilde adalet ve yönetimde istikrar ilkelerini bağdaştıracak biçimde düzenlenmesi gerektiğine hükmetmiştir. Bu noktada gösterilen başarı ülkenin iç huzurunu ve demokratikleşme noktasında göstermiş olduğu çabayı konsolide etmesi açısından önem arz etmektedir (Tuncer, 2006: ). 2.2.Dar Bölge Seçim Sistemi Seçim sistemleri genel anlamda çoğunluk sistemleri, nispi temsil sistemleri ve her iki sistemin özelliklerini birleştiren karma sistemler olarak üç kategoriye ayrılmaktadır. Bunlardan çoğunluk sistemleri adından da anlaşılacağı üzere bir seçim bölgesinde en çok oyu alan partinin veya adayın seçimi kazandığı bir sistemdir. Dar bölge seçim sistemi de, çoğunluk sisteminin değişik biçimlerde uygulanmasından bir tanesidir. Dar bölge seçim sisteminde, ülke genelinde seçilecek milletvekili sayısı kadar seçim bölgesi oluşturulmaktadır. Örneğin şuan Türkiye deki mevcut sisteme göre seçilecek olan 550 milletvekili için 550 seçim bölgesinin oluşturulması gerekmektedir. Partiler tarafından gösterilen veya bağımsız olarak seçimlere katılan adaylar tek turlu basit çoğunluğa veya iki turlu nitelikli çoğunluğa göre iki farklı yöntemle seçilebilmektedir (Gönenç, 2017:1-5; Türk, 2006:75-112). Dar bölge seçim sistemi (tek adlı çoğunluk sistemi) uygulanması ve sonuçların ortaya konulması bakımından oldukça basit bir sistemdir. Siyasi parti adaylarının veya bağımsız adayların seçimi kazanabilmesi için seçim bölgesinde geçerli oyların çoğunluğunu alması yeterlidir. Basit çoğunlukta denilen bu yöntemde, adaylar birbirine karşı mutlak bir üstünlük sağlaması gerekmemektedir. İngiltere de hâkim olan bu sistem, Anglosaxon seçim sistemi olarak da anılmaktadır (Tunç, 1999: 139). Nitelikli çoğunluk arandığı dar bölge seçim sistemlerinde ise oylamalar iki turda gerçekleşmektedir. Adayların ilk turda seçilebilmeleri için mutlak çoğunluğa ulaşması gerekmektedir. Eğer hiçbir aday mutlak çoğunluğa ulaşamamışsa, her ülkede değişmekle birlikte belirtilen bir oy oranı üzerine çıkan adaylar ile ikinci bir tur oylama daha yapılır. Bu oylamada da en çok oy alan aday seçimi kazanmış sayılmaktadır. Yani ikinci turda ilk turda aranan nitelikli çoğunluk yerine basit çoğunluğa bir dönüş olmaktadır. İki turlu dar bölge seçim sistemi günümüzde Fransız modeli olarak da bilinmektedir (Ekmen & Fırat, 2017: ). Türkiye çok partili hayata geçmesiyle birlikte 1950 genel seçimlerinde çoğunluk sistemini benimsemiştir. Şüphesiz böylesine bir seçim sisteminin tercih edilmiş olmasının altında, CHP nin seçimleri kazanacağına yönelik güçlü bir öngörüsünün bulunuyor olması yatmaktadır. CHP yönetimi seçimleri kazanacağını ümit ederek DP nin güçlü muhalefet yapmasını engellemek istemiştir. Ancak 1950 seçim sonuçları CHP nin bu düşüncesinin tersine DP nin mutlak zaferiyle sonuçlanmıştır. Geçerli oyların % 53'ünü alan DP, meclisteki sandalyelerin % 86,2 sini kazanmıştır. Bununla birlikte 1954 ve 1957 seçimlerinde de çoğunluğu elde eden DP, almış olduğu oy aranın çok çok üzerinde temsil hakkını elde etmiştir (Bulut, 2010:1-18; Ünlükaplan, 2003:45-60).

7 Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Seçim Sistemi Arayışları: Dar Bölge Seçim Sisteminin Yönetimde 409 Seçim Yılları Tablo 1: 1950, 1954 ve 1957 Yılı Milletvekilliği Genel Seçim Sonuçları Oy Mecliste oranı Oy Çıkarılan ki Sandalye Sandalye Meclis Oranı Milletvekili (%) Sayısı Oranı (%) Oranı Farkı Siyasi Partilerin Aldığ Siyasi Partiler Oy Sayısı Milletvekili Başına Oy Sayısı 1950 CHP DP CHP P HP P Kaynak:Ünlükaplan, 2003: Türkiye de yılları arasında uygulanan liste usulü çoğunluk sistemi gibi dar bölge seçim sistemleri de mevcut iktidar partileri açısından uygulanmasının basit olması ve yönetimde istikrarı sağlayacak çoğunluğa ulaşmayı kolaylaştırması açısından cazip görülmektedir. Ancak bununla birlikte yukarıda tabloda da görüldüğü gibi çoğunluk sistemleri bir taraftan yönetimde istikrarı sağlarken, diğer yandan da mecliste siyasi partilerin almış oldukları oy oranının üzerinde temsiline fırsat vermektedir. Böylesine bir sonuç Türkiye gibi çok farklı iç dinamikleri bulunan ülkeler için azınlıkların temsilini zorlaştırabilmektedir. Dolayısıyla seçim sonuçlarında ortaya çıkan tablo, toplumun bütün kesimlerini kucaklayacak şekilde bir görüntü arz etmemektedir. Seçimlerde birinci gelen adayın seçimi kazandığı göz önüne alındığında, diğer oyların sistemde herhangi bir değerinin bulunmaması siyasi partilerin bütün coğrafyada az ya da çok söz sahibi olmasını engellemektedir. Özellikle belirli bölgelerde güçlü olan siyasi partilerin diğer seçim bölgelerinde temsil edilmesi zorlaşmaktadır (Nohlen, 1996:29-30; Versan, 1990:46-55). 3. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Seçim Sistemi Arayışları Türkiye de 1946 yılında başlayan ideal seçim sistemleri arayışları, 1961 yılında kabul edilen ve zaman zaman kısmi değişiklerle günümüze kadar gelen nispi temsil sistemi üzerinden güncelliğini korumaktadır. Özellikle ülkemizin son on beş yılında demokratikleşme ve özgürlükler noktasında kat edilen mesafeler, temsili demokrasilerde milletin istek ve beklentilerinin en ideal bir şekilde sandalyeye dönüştüğü bir seçim sisteminin benimsenmesini de gerekli kılmaktadır. Bu bağlamda uzun zamandır uygulanmakta olan nispi temsil sistemine ek olarak uygulanan %10 ülke barajının kaldırılması veyahut düşürülmesi noktasındaki tartışmaları da gündeme taşımıştır. Ak parti hükümeti 2013 yılında yayınlamış olduğu demokratikleşme paketiyle, %10 ülke barajına alternatif olarak üç farklı seçim sisteminin tartışılarak uygulanabileceğini beyan etmiştir. Bunlardan birincisi, nispi temsil sisteminin hali hazırda uygulandığı şekliyle aynen devam ettirilmesi yönündedir. İkincisi ise her seçim bölgesinin 5 milletvekili çıkaracak şekilde daraltılması ve seçim barajının % 5 e düşürülmesidir. Son olarak da %10

8 410 Berat Akıncı ülke barajının tamamen kaldırıldığı dar bölge seçim sistemidir. Ak parti hükümeti ülke barajının kaldırılmasıyla birlikte siyasi katılımcılığı artırmayı ve siyasi katılımın artmasıyla birlikte temsilde adaletin tesis edilmesini hedeflemektedir (KDGM, 2013:37-39). Ak Parti tarafından 2013 yılında kamuoyuyla paylaşılan demokratikleşme paketiyle yükselen seçim sistemi tartışmaları, 16 Nisan 2017 de yapılan ve %52 ye yakın oyla halk tarafından onaylanan Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi yle yeni bir evreye girmiştir. Yeni hükümet sistemiyle birlikte milletvekili sayısı 550 den 600 e çıkarılmıştır. Bu doğrultuda diğer uyum yasaları gibi seçim sisteminde de yeni hükümet sistemine yönelik düzenlemelerin yapılması kaçınılmaz olmuştur. Referandum sonrasında seçim sisteminde yapılması gereken zaruri değişikliklerin yanında, sistemin özüne yönelik de bir düzenlemenin yapılması olası görünmektedir. Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) Genel Başkanı Bahçeli geçtiğimiz grup toplantısında ülke barajının düşürülmesi noktasında bir çıkış yapmıştır. Ak Parti de MHP nin bu çağrısına kulak vermiş ve seçim sistemlerinde düzenleme yapılabileceğinin sinyalini vermiştir. Dolayısıyla yeni hükümet sisteminin 2019 genel seçimlerinde uygulanacak olması nedeniyle siyasi partilerin Mart 2018 e kadar seçim sistemleri üzerinde olası değişikliklerini yasallaştırmaları gerekmektedir. Bu yüzden yeni seçim sistemleri alternatifleri ile birlikte dar bölge seçim sisteminin yeni hükümet sisteminde uygulanabilirliği üzerinde yapılacak tartışmalarda gündemin üst sıralarında yer alması beklenmektedir (Çınar ve Göksel, 2017:1-15; Yalçın, 2017) Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi nde Dar Bölge Seçim Sisteminin Uygulanması Türkiye çok partili hayata geçmesinden günümüze dek birçok seçim sistemini denemiş ancak yönetimde istikrar ile temsilde adalet kriterlerini bir türlü dengeleyememiştir. Bu yüzden kısa aralıklarla sürekli seçim sistemi değişikliğine gidilmiş, iktidar partileri ülkenin gerçekleri yerine kendi gerçeklerini önceleyen bir sistem arayışı yarışına tutuşmuştur. Bu bağlamda 1946 yılından günümüze dek benimsenen seçim sistemleri ve uygulandığı seçimler aşağıda gösterilmiştir. Tablo 2: 1946 yılından Günümüze Seçim Sistemleri ve Uygulandığı Seçimler Seçim Sistemleri Uygulandığı Seçimler Çoğunluk Sistemi Liste Usulü Çoğunluk 1946, 1950, 1954, 1957 Milletvekili 1961 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri Nispi Temsil Sistemi Çevre Barajlı 1961 Milletvekili / 1964 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri Milli Bakiye 1965 Milletvekili /1966 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri 1969, 1973, 1977 Milletvekili Seçimleri Barajsız 1968, 1973, 1975, 1977, 1979 Cumhuriyet Senatosu Seçimleri Çifte Barajlı d Hondt 1983 Milletvekili Seçimleri Çifte Barajlı d Hondt , 1991 Milletvekili Seçimleri Kontenjan Ülke Barajlı 1995, 1999, 2002, 2007, 2011, 2015 Milletvekili Seçimleri Kaynak: Tuncer, 2006: ; Göksel & Çınar, 2017:1-15.

9 Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Seçim Sistemi Arayışları: Dar Bölge Seçim Sisteminin Yönetimde 411 Seçim sistemleri üzerine geçmişten günümüze dek süren tartışmalarda son olarak, Ak Parti hükümeti tarafından 2013 yılında demokratikleşme paketi içerisinde yer alan %10 ülke barajının kaldırılmasına karşılık üç alternatif seçim sistemi önerisi olmuştur. Alternatif üç seçim sistemi arasında yer alan dar bölge seçim sisteminde %10 ülke barajının kaldırılması ile siyasi partilerin güçlü olduğu bölgelerde meclise girebilmelerinin önünün açılması istenmektedir (KDGM, 2013:37-39). Bununla birlikte yönetimde istikrarın sağlanabilmesi için seçim sisteminden tek başına iktidarın mümkün olduğu bir sonuç üretmesi beklenmektedir. Ancak demokratikleşme paketinin açıklanmasından günümüze dek bu konuda herhangi bir yasal düzenleme de yapılmış değildir. Dönem dönem bu konuda ortaya çıkan tartışmalar büyük oranda hükümet sistemi tartışmalarının gölgesinde kalmıştır. 16 Nisan referandumu ile kabul edilen Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, ülkemizin yıllardır bir türlü çözemediği yönetimde istikrar teması üzerine yükselmiştir. Özellikle seçim sistemi ve parlamenter sistemin uygulamada yaratmış olduğu istikrarsızlıklar, yeni hükümet sistemine giden yolun önünün açılmasını sağlamıştır. Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemi, Türkiye nin 2002 den sonra yakalamış olduğu istikrarın kaybolmaması adına toplum nezdinde destek görmüştür. Bu yüzden yeni hükümet sistemiyle yürütmede sağlanması beklenilen istikrarın, yasamada da sağlanması önem arz etmektedir. Bugün mevcut uygulanan %10 ülke barajlı nispi temsil sistemi, temsilde adaleti sağlayamadığı gibi seçim bölgelerinin genişliği nedeniyle milletvekili adaylarının seçmenler tarafından yeterince tanınmadığı noktasında eleştirilmektedir. Bununla birlikte aşağıda 1961 yılından bugüne kadar değişik şekillerde uygulanan nispi temsil sisteminin, 2002 öncesinde istikrarsız hükümetlerin kurulmasına sebep olan koalisyonların ortaya çıkmasında katkı sağladığı da ileri sürülmektedir. Tabi bu noktada aşırı parçalanmış siyasi partilerin siyasi etik sınırlarını zorlayan rekabet halinde olmaları da önemli bir etkendir. Tablo 3: 1950 Yılından Günümüze Seçim Sistemleri ve Milletvekili Genel Seçim Sonuçları 1. Sıradaki Parti Seçim Yılları Seçim Sistemi 1. Sırayı Alan Parti Oy (%) Temsil (%) Aşkın Temsil (%) Temsil Edilmeyen Oy (%) Hükümet Biçimi 1950 Liste Usulü DP Tek Partili Çoğunluk 1954 Liste Usulü DP Tek Partili Çoğunluk 1957 Liste Usulü DP Tek Partili Çoğunluk 1961 ÇevreBarajlı CHP Koalisyon 1965 Milli Bakiye Adalet Tek Partili Partisi 1969 Barajsız Adalet Partisi Tek Partili

10 Barajsız 1977 Barajsız 1983 Çifte Barajlı 1987 Çifte Barajlı + Kontenjan 1991 Çifte Barajlı + Kontenjan 1995 Ülke Barajlı 1999 Ülke Barajlı 2002 Ülke Barajlı 2007 Ülke Barajlı 2011 Ülke Barajlı 2015 (1 Haziran) 2015 (1 Kasım) Ülke Barajlı Ülke Barajlı CHP Koalisyon CHP Koalisyon Anavatan Partisi Anavatan Partisi Doğruyol Partisi Berat Akıncı Tek Partili Tek Partili Koalisyon Refah Partisi Koalisyon Demokratik Koalisyon Sol Parti Ak Parti Tek Partili Ak Parti Tek Partili Ak Parti ,5 5 Tek Partili Ak Parti Seçim Hükümeti Ak Parti ,5 Tek Partili Kaynak: Tuncer, 2006: ; Göksel & Çınar, 2017:1-15. Yukarıdaki tablodan da görüleceği üzere 1987 seçimlerinden 2002 seçimlerine kadar seçim sonuçlarından tek başına iktidar çıkmamıştır. Bu tablo sonucunda kurulan koalisyon hükümetleri, ülkemizin içinden geçtiği hassas dönemlerde iyi bir yönetim yapısı ortaya koyamamış ve akabinde oluşan kaos ortamı demokratik hayatın normal akışında gitmesini engellemiştir. Konuyla ilgili olarak 2001 yılında TÜSİAD tarafından yapılan bir araştırmada, seçmenlerin seçim sonuçlarını değerlendirirken temsilde adalet ilkesinden daha çok yönetimde istikrarı önceleyen bir tutum ortaya koydukları belirlenmiştir. Çünkü insanlar yaklaşık 10 yıl boyunca koalisyon hükümetleriyle yönetilmiş ve yaşam kalitelerinde beklediği iyileşmeyi görememiştir. Dolayısıyla seçmenler seçim sonuçlarından sonra kendilerini yönetecek güçlü bir hükümetin kurulmasını ve kurulan hükümetlerin de uzun ömürlü olmalarını istemektedir (Miş, 2014). Seçmenlerin bu talebi 2002 den sonra Ak Parti nin tek başına iktidara gelmesiyle birlikte kısmen karşılansa da, 7 Haziran 2015 seçimlerinde hiçbir siyasi partinin tek başına hükümeti kuracak sayıya ulaşamaması koalisyon hükümetlerine geri dönüş kaygısı yaratmıştır. Kaygıların ötesinde 7 Haziran seçimlerinden sonra koalisyon hükümeti bile kurulamamış, 1 Kasım da tekrar yapılacak seçimlere kadar her partinin oyları oranında geçici bir hükümet kurulabilmiştir. Bu sonuç 16 Nisan referandumda kabul edilen yeni hükümet sistemi için istikrar vurgusu yaratan çok önemli bir argüman olarak kullanılmıştır.

11 Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Seçim Sistemi Arayışları: Dar Bölge Seçim Sisteminin Yönetimde 413 Yeni hükümet sisteminin kabulünden sonra Ak Parti kurmayları seçim sistemi üzerinde çalışmaya başlamış ve basına yansıyan haberlere göre üzerinde çalışılan sistemlerden bir tanesi de dar bölge seçim sistemidir (Likoğlu, 2017). Çoğunluk seçim sisteminin bir türevi olan dar bölge seçim sistemi, tek turlu ve tek adaylı yapılacak seçimlerde milletvekili sayısı kadar oluşturulan seçim bölgelerinde en fazla oyu alan parti veya bağımsız adayın seçimleri kazandığı basit uygulanan bir sistem olarak ön plana çıkmaktadır. İki turlu dar bölge seçim sisteminde ise adayların öncelikli olarak ilk turda mutlak çoğunluğa ulaşmaları istenmektedir. Bunun gerçekleşememesi halinde belirli bir oran üzerine çıkan adayların katılacağı ikinci turda en fazla oyu alan aday seçimi kazanmış sayılmaktadır. Dar bölge seçim sistemlerinde ister tek turlu isterse iki turlu uygulanması halinde öncelikle Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi ne göre 600 e yükselen milletvekili sayısı kadar seçim bölgelerinin oluşturulması gerekmektedir. Yani siyasi partilerin veya bağımsız adayların toplamda 600 seçim bölgesi için 600 vekil aday göstermesi gerekmektedir. Bu sistem hali hazırda Amerika ve İngiltere de uygulanmakta olup, seçmenler siyasi partiler ve programlarından ziyade daha çok adaylara göre oy kullanmaktadır. Dolayısıyla siyasi partiler aday gösterirken, seçim bölgesinde ikamet eden seçmenin görüşlerine önem vermek zorundadır. Şüphesiz demokratik teamüller açısından son derece önemli olan bu durum sayesinde seçmen ile temsilciler arasındaki bağında kuvvetlenmesi beklenmektedir. Bununla birlikte Amerika daki siyasi partilerin Türkiye ye göre daha disiplinsiz olmaları bu sistemin partiler tarafından içselleştirmelerini kolaylaştırmaktadır. Ancak ülkemizdeki siyasi partilerin sert ve lider eksenli olmaları, uygulamada Amerika örneğinde olduğu gibi benzer sonuçlar vermeyebilir. Ancak nihayetinde dar bölge seçim sistemlerinin yönetimde istikrarı sağlamaya dönük büyük partileri destekleyen yapısı, yeni hükümet sisteminin yürütmede sağlamış olduğu istikrarı yasamada sağlaması bakımından önemlidir (Gönenç, 2017:1-5; Uzun, 2013) Dar Bölge Seçim Sisteminin Temsilde Adalet Kriteri Açısından Değerlendirilmesi 1946 genel seçimleriyle başlayan ve 27 Mayıs darbesine kadar geçen sürede uygulanan çoğunluk sistemi, CHP nin beklentileri doğrultusunda bir sonuç üretmemiştir. CHP nin 1950,1954 ve 1957 genel seçimlerinde oyların ortalama %38 ini almasına rağmen ortalama %16 sandalye sayısıyla temsil edilmeleri 27 darbesine giden yolda CHP nin tutumunda belirleyici olmuştur. CHP liler DP yi azınlıkta bırakarak muhalefette seslerinin cılız çıkmalarını isterken, her üç genel seçimde de ortalama %19 oranında eksik temsil edilmiştir. Böylesine bir tablo akabinde 27 Mayıs darbesi yapılmış ve çoğunluk sistemine bir tepki olarak nispi temsil sistemine geçilmiştir yılından günümüze çok çeşitli şekillerde uygulanan bu sistem, son olarak 1995 yılında %10 ülke barajı ile birlikte sistemi benimsenmiştir. Hali hazırda uygulanmakta olan bu sisteme karşı, özellikle 2002 yılı seçimleri sonrasında temsilde adalet kriteri açısından ciddi bir eleştiri getirilmiştir. Ak parti bu seçimlerde oyların yaklaşık %35 almasına karşın, mecliste 2/3 sandalye oranına ulaşmıştır. Bununla birlikte %10 ülke seçim barajına takılan yaklaşık %45 civarındaki bir oy mecliste hiç temsil imkânı bulamamıştır. Böylesine bir sonuç ülkemizin farklı dinamiklerinden oluşan sosyo-kültürel ve siyasi yapısının mecliste temsil edilmeleri önünde çok büyük bir engel oluşturmuştur (Uzun, 2013).

12 414 Siyasi Partiler Aldığı Oy Sayısı Tablo 4: 2002 Yılı Milletvekilliği Genel Seçim Sonuçları Oy Oranı (%) Çıkarılan Milletvekili Sayısı Meclisteki Sandalye Oranı (%) Alınan Oy- Sandalye Sayısı Farkı Berat Akıncı Milletvekili Başına Oy Sayısı AKP , CHP , BAĞ , Toplam Kaynak:Ünlükaplan, 2003: Göksel ve Çınar ın 2011 seçim sonuçlarını temel alarak farklı senaryolar üzerinden seçim sistemlerini ele alındığı çalışmalarında, nispi temsil sisteminin yerine dar bölge seçim sisteminin uygulanması halinde baraj etkisinin artması nedeniyle seçimlerde en çok oyu alan partinin daha avantajlı olacağını ve dolayısıyla temsilde adalet kriterinin daha da bozulacağını ortaya koymuştur. Göksel ve Çınar, Ak Parti nin 2011 genel seçimlerinde dar bölge seçim sisteminin uygulanması halinde %49.80 lik oy oranına karşılık 422 milletvekili çıkarabildiğini ve temsil oranını %76.72 ye kadar yükselttiğini tespit etmiştir. Mecliste güçlü bir çoğunluğa ulaşan Ak Parti, bu sonuçlarla birlikte aldığı oy ile çıkarmış olduğu vekil sayıları arasında %27 ye ulaşan bir orantısızlığa ulaşmıştır. Aynı araştırmada 2011 genel seçimlerine göre %13.02 oy alan MHP ise milletvekili oranı olarak %0.54 ile mecliste temsil olanağı bulmaktadır. Böylelikle dar bölge seçim sisteminin uygulanması halinde mevcut %10 ülke barajının siyasi partiler üzerindeki etkilerinden daha fazla bir etki yaratmakta ve neredeyse ülke barajını %13 e kadar çıkartabilmektedir genel seçimlerinde dar bölge seçim sisteminin uygulanması halinde temsilde adaletsizlik yüzdesini gösterir şekil aşağıda sunulmuştur (Göksel & Çınar, 2014:1-22). Maksimum Orantısızlık - Temsilde Adaletsizlik 30% 25% 20% 15% 10% 5% 10% 16% 27% Mevcut %10 Baraj Daraltılmış % 5 Baraj Dar Bölge - % 0 Baraj Şekil 1: 2011 Genel Seçimlerinde Dar Bölge Seçim Sistemi Uygulaması Halinde Temsilde Adaletsizlik Yüzdesi

13 Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Seçim Sistemi Arayışları: Dar Bölge Seçim Sisteminin Yönetimde 415 Yeni hükümet sisteminin kabul edilmesiyle birlikte başlayan seçim sistemleri tartışmalarına, ülke barajının kaldırılması yönünde görüş bildiren MHP de katılmıştır. MHP Genel Başkanı Bahçeli nin ülke barajının kaldırılabileceği yönünde açıklamalarının ardından konuşan Genel Başkan Yardımcısı Yalçın, dar bölge sisteminin Türkiye'nin realitesiyle örtüşmediğini ifade etmiştir. Yalçın konuşmasının devamında dar bölge seçim sisteminde seçim bölgesinde en fazla oyu alan siyasi parti veya bağımsız adayın seçimi kazandığını diğer oyların ise çöpe gittiğinin altını çizerek, bu haliyle temsilde adaletin sağlanamayacağını belirtmiştir. Yalçın ayrıca dar bölge seçim sisteminin diğer bir olumsuz yönü olan seçim bölgelerinin küçüklüğü nedeniyle mezhepçilik, etnik yapı, ağalık ve çeşitli unsurların devreye girerek seçimleri kazanabileceğini ve Türkiye nin böylesine bir durumu bünyesinin kaldıramayacağını ileri sürmüştür. Yalçın bununla birlikte dar bölge seçim sisteminin yerine temsilde adaleti daha iyi sağladığını düşündüğü daha önce de uygulanan milli bakiye sisteminin getirilmesini önermiştir (Yalçın, 2017). Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemiyle birlikte yürütme erkini ilk turda mutlak çoğunlukla, ulaşılamamışsa akabinde ikinci turda en fazla oyu alan adayın kazandığı göz önüne alındığında, seçim kriterlerinden yönetimde istikrarın sağlanmış olduğu görülmektedir. Dolayısıyla seçim sistemi tartışmaları yapılırken, yeni hükümet sistemiyle birlikte yönetimde istikrarın sağlanacağı teziyle temsilde adalet kriterine daha çok ağırlık verilmesi beklenmektedir. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi yle birlikte yürütme erkinin yasama içerisinden seçilmeyecek olması, parlamenter sistemde olduğu gibi yürütmenin yasamadan herhangi bir güvenoyu almasını da gerektirmemektedir. Böylesine bir durumda yönetimde istikrar kriterinin yeni sistemde her şekilde sağlanacağı ve anlamını yitireceği ileri sürülmektedir (Göksel & Çınar, 2017:1-15). Ancak yeni hükümet sisteminde her ne kadar yasama ve yürütmenin görev dağılımı net bir şekilde belirlenmiş ve farklı seçimlerle göreve gelmeleri sağlanmış olsa da, uygulamada her iki erkin de birbirine bağımlılığı devam etmektedir. Şöyle ki, yürütmenin başı olan cumhurbaşkanı yürütme erkininin faaliyetleri açısından ihtiyaç duyacağı yasal düzenlemelerin meclisten sorunsuz bir şekilde geçirilmesini isteyecektir. Meclisteki temsilin çok parçalı ve cumhurbaşkanının partisinin çoğunlukta olmadığı bir dağılımın, yürütmenin istediği yasal prosedürlerin zamanında ve tam anlamıyla gerçekleşmesini engelleyebilir. Yeni hükümet sisteminde cumhurbaşkanının yürütmenin faaliyetleriyle ilgili kararname çıkarma yetkisi böylesine bir tıkanıklığın kısmen önüne geçecek olsa da, yasamanın aynı konuda çıkaracağı yasal bir düzenlemeyle cumhurbaşkanının çıkarmış olduğu kararname yok hükmünde olacaktır. Dolayısıyla parlamenter sistemde yasama içerisinden çıkan yürütmenin her türlü frenlenebildiği koşullar dolaylı olarak böylesine bir durumda da ortaya çıkabilecektir. Bu durumda kamu hizmetlerinin görülmesi gecikmeye ve hatta kesintiye bile uğrayacaktır. Bütün bunlara sebep verilmemek adına seçim sistemleri belirlenirken Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi nin sağlıklı bir şekilde icra edilebilmesini sağlayacak yürütme lehine yasamada çoğunluğun oluşması sağlanmalıdır. Bununla birlikte dar bölge seçim sistemi doğasında yer alan çoğunluğun sağlanması düşüncesi iktidar temerküzü denilen baskıcı bir çoğunluk yaratabilir ki, böylesine bir tabloda muhalefetin denge ve fren görevini tam manasıyla yerine getirmesini engelleyebilir. Bu durumun yaşanmaması adına yasamada güçlü bir muhalefetin oluşmasını sağlayacak ve temsilde adaleti önceleyen koşulların sağlanmış olması yeni hükümet sisteminin sağlıklı çalışması adına yerinde olacaktır (Gönenç, 2017:1-5).

14 416 Berat Akıncı Dar Bölge Seçim Sisteminin Yönetimde İstikrar Kriteri Açısından Değerlendirilmesi Türkiye de son çeyrek yüzyılda yaşanan hükümet istikrarsızlıkları, yeni hükümet sistemi arayışlarını hızlandırmıştır yılında Ak Parti nin tek başına iktidar olmasıyla birlikte yönetimde istikrar kriterinin gereği gerçekleşmiş olsa da, çeşitli vesayet odakları bu defa yaratmış oldukları suni meşruiyet krizleri üzerinden Ak Parti nin cumhurbaşkanı seçmesini engellemek istemiştir yılında cumhurbaşkanı seçim süresinde yaşanan ve 367 Krizi olarak bilinen yargı darbesiyle, Ak Parti nin cumhurbaşkanını seçmesi güçlü bir iktidar döneminde bile engellenmek istenmiştir. Böylesine bir tablo karşısında AK Parti ve MHP oylarıyla 21 Ocak 2017 tarihinde meclisten geçen Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi, 16 Nisan 2017 tarihinde yapılan referandum sonucunda %52 evet oyuyla kabul edilmiştir. Türkiye ye özgü şartlar ile birlikte başkanlık sisteminin muhteviyatı üzerinden yükselen yeni hükümet sisteminde; siyasi istikrar, yürütmede iki başlılık sorunun çözülmesi, yürütme erkinin etkili ve yerinde kararlar vermesi ve yasama içerisinden çıkan yürütmenin seçimleri de dahil olmak üzere yaratmış olduğu sıkıntıları bertaraf etme gerekçeleriyle kaleme alınmıştır. Yani yeni hükümet sisteminin ruhuna baktığımızda yönetimde istikrar kriterinin her yönüyle kendini hissettirdiği görülmektedir (Akıncı, 2017:73-75; Miş & Duran, 2017:7-15). Yönetimde istikrar ilkesi üzerine yükselen yeni hükümet sisteminde, yasama ve yürütme erklerinin ayrı ayrı sandıklardan çıkacak olması her iki erkinde görev ve faaliyetlerinde birbirlerine karşı daha rahat davranmalarını vesile kılmıştır. Böylelikle meşruiyetlerini milletten alan yasama ve yürütme erkleri, siyasi yükümlülükler noktasında hesap verecekleri tek merci olarak milletin kendisine karşı sorumlu olmuştur. Ancak yeni hükümet sisteminde yürütme erkinin yasamadan güvenoyu almasını gerektirecek bir noktada bulunmamasına rağmen, faaliyetleri ile ilgili yasal düzenlemelerin zamanında ve eksiksiz bir şekilde yerine getirilmesi için yürütmenin başında bulunan cumhurbaşkanının partisinin yasamada da çoğunlukta olması gerekmektedir. Böylesine bir tablonun oluşmasına katkı sağlamak adına dar bölge seçim sisteminin gündeme gelmesi olası gözükmektedir. Yeni hükümet sisteminde yasamada sağlam ve istikrarlı çoğunluklar oluşturma kapasitesi bakımından dar bölge seçim sistemi, yeni hükümet sisteminin işleyişini kolaylaştıracaktır (Gönenç, 2017:1-5). Mevcut seçim sistemiyle yapılan Haziran 2017 seçimlerinde hiçbir partinin hükümeti kuracak sayıya ulaşamaması sonucunda koalisyon hükümeti bile kurulamamış ve Kasım 2017 seçimlerine kadar ülkeyi geçici hükümet yönetmiştir. Türkiye nin çevresinde ateş çemberinin olduğu bir dönemde hükümetsiz kalması kabul edilecek bir durum değildir. Oysaki Göksel ve Çınar ın yapmış olduğu çalışmada, Haziran 2017 seçimlerinde yeni hükümet sisteminde 600 e yükselen milletvekili sayıları baz alındığında aynı seçim oranıyla dar bölge seçim sisteminde Ak Parti 398 milletvekili sayısına ulaşarak hükümeti kuracak çoğunluğa ulaşmaktadır (Göksel & Çınar, 2017:1-15). Tablo 5: Haziran 2015 Oy Dağılımına Göre Dar Bölge Seçim Sisteminin Uygulanması Bölge Parti Milletvekili Sayısı / Yüzde Sayıs AKP CHP HDP MHP ı (%40.9) (%25) (13.1) (%16.3) Senaryo Grubu ve Seçim Sistemi Dar Bölge (Her Bir Bölge En Fazla 1 Milletvekili) 600 Kaynak: Göksel & Çınar, 2017:1-15. Toplam % 66,33 % 21,00 % 11,67 % 1 100%

15 Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sisteminde Seçim Sistemi Arayışları: Dar Bölge Seçim Sisteminin Yönetimde 417 Ancak seçim sistemi tartışmalarında dar bölge seçim sisteminin hükümet kurulması noktasında yönetimde istikrar kriteri açısından olumlu sonuçlar üretmesi, temsilde adalet ilkesi bakımından eleştirilmektedir. Özellikle dar bölge seçim sisteminde birinci partinin veya adayın seçimi kazanması diğer oyların ise yok sayılması temsilde adalet ilkesini zedeleyen en önemli faktör olarak karşımızda durmaktadır. Birinci olan partinin oylarının çok çok üzerinde aşkın temsil hakkını elde etmesi, birçok küçük partinin veya azınlıkta olanların mecliste temsil edilmelerini engellemektedir. Ancak Türkiye nin yaklaşık 70 yıldır devam eden seçim sistemleri tartışmalarında birçok seçim sistemi denenmiş, temsilde adalet ve yönetimde istikrar kriterleri açısından tam manasıyla ideal bir formül ortaya konulamamıştır. Hali hazırda uygulanmakta olan nispi karakterli ve %10 ülke barajlı sistemi temsilde adaleti sağlamadığı ve seçim bölgelerinin geniş olması nedeniyle seçmen-vekil arasındaki bağın zayıf olması bakımından eleştirilmektedir. Ancak Cumhurbaşkanı Hükümet Sistemi nin de ana karakterini oluşturan yönetimde istikrar ilkesi, geçmiş seçim sistemleri tartışmasının da özünü oluşturmaktadır. Çünkü Türkiye 2002 seçimleri öncesinde yaklaşık 10 yıl boyunca tutarsız koalisyonlarla ve siyasal istikrarsızlıkla yönetilmiştir. Böylesine bir hükümet şekliyle ülkemiz siyasi ve ekonomik darbelerin peşi peşine yaşandığı talihsiz dönemler yaşamıştır. Dolayısıyla 2001 yılında TÜSİAD tarafından yapılan araştırma sonucunda da ortaya koyulduğu üzere, seçmeler aşırı parçalanmış siyasal partilerin birbirleri arasında gerçekleştirdiği siyasi etikle bağdaşmayan rekabet kavgaları yerine yönetimde istikrarı sağlayacak güçlü bir hükümetin kurulmasından yana tavır almışlardır (Miş, 2014). Yeni hükümet sisteminin referandum öncesinde de yönetimde istikrar vurgusu üzerinden tanıtılması, milletin parlamenter sistemde yaşamış olduğu siyasi istikrarsızlıkları bir daha görmek istememesiyle sonuçlanmıştır. Dolayısıyla yeni hükümet sisteminde de seçim sistemi değişikliği halinde yönetimde istikrar ilkesinin göz ardı edilmeyeceğinin altının çizilmesi gerekmektedir. SONUÇ Her ülke seçim sistemlerini belirlerken, kendi şartlarını göz önüne almaktadır. Çünkü her ülkenin toplumsal yapısı ve bileşenleri birbirinden farklılık arz etmektedir. Türkiye deki seçim sistemi tartışmaları da 1946 yılında çok partili hayata geçilmesiyle başlamış ve ideal seçim sistemi arayışları çerçevesinde çok farklı seçim sistemleri kullanılmıştır. Liste usulü çoğunluk sistemiyle başlayan seçim sistemi serüveni, seçim kriterleri üzerinden değerlendirilerek günümüze kadar gelmiştir. Yönetimde istikrar ile temsilde adaleti sağlamaya çalışan bu seçim kriterleri, ülkemiz açısından uygulamada iki farklı seçim sistemiyle vücut bulmuştur. Bunlar yönetimde istikrarı önceleyen dar ve daraltılmış bölgelerde tatbik edilen çoğunluk sistemi ile mevcut sistemini de bünyesinde barındıran nispi temsil sistemleridir. Türkiye de çoğunluk sisteminin uygulandığı dönemlerde yönetimde istikrar sağlanmaya çalışılırken, 1961 yılından itibaren çeşitli versiyonlarının kullanıldığı nispi temsil sistemlerinde ise temsilde adalet kriteri ile yönetimde istikrar kriterlerini birlikte dengelenmeye çalışılmıştır. Ancak yapılması planlanan her seçim sistemi tartışmalarında yönetimde istikrar kriterinin öne çıktığını da söylemek abartı sayılmamalıdır. Seçim kriterlerinden temsilde adalet kriteri siyasi partilerin aldığı oy ile temsilci sayıları arısında oranlılığı öncelerken, yönetimde istikrar kriteri ise seçim sonuçlarından milletin istek ve beklentilerini hayata geçirecek iktidarın kurulmasını amaçlamaktadır. Ancak uygulamada temsilde adalet kriterine önem verildiğinde iktidar için gerek-

16 418 Berat Akıncı li çoğunluk sağlanamamakta ve akabinde kurulan koalisyon hükümetlerinde karar almak zorlaşmaktadır. Yönetimde istikrar kriteri öncelediğinde ise azınlıkların mecliste temsili sıkıntıya girmektedir. Bu yüzden aranan seçim sistemlerinde ideal olan her iki seçim kriterini de birbirine en fazla yaklaştırmak olmalıdır. Türkiye de son olarak Ak Parti hükümeti tarafından 2013 yılında kamuoyu ile paylaşılan demokratikleşme paketi içerisinde yer alan seçim sistemi değişiklik önerisinde, alternatif seçim sistemi olarak dar bölge seçim sisteminin tartışılması istenmiştir. Şüphesiz bu önerinin temelinde yatan ana sebep yönetimde istikrar kriterinin sağlanmasıdır. Türkiye de uygulanan mevcut %10 ülke barajlı nispi temsil sistemi, bir taraftan temsilde adaleti diğer taraftan da yönetimde istikrarı sağlayamadığı gerekçesiyle eleştirilmektedir. Ülkemizin içinden geçtiği sıkıntı dönemlerde her iki seçim kriterinin de önemi ortadadır. Bu bağlamda daha çok yönetimde istikrar kriteri açısından öne çıkan dar bölge seçim sistemleri, uygulanmasının kolay ve seçim çevresinin küçüklüğü sayesinde seçmentemsilci arasındaki bağın kuvvetli olmasıyla bilinen bir sistemdir. Milletvekillerinin daha bağımsız davranabildiği bu sistemde, seçim bölgelerindeki sıkıntıların meclis içerisinde daha kolay çözülmesi beklenmektedir. Bununla birlikte yeni hükümet sisteminde yasama ve yürütme erklerinin görev ve sorumluluklarının net bir şekilde ayrılmış olmasıyla birlikte, milletvekillerinin bölgesel sorunlara daha çok eğilecek ve bu vesileyle yasamanın da kalitesi artmış olacaktır (Erim, 2017: ; Göksel & Çınar, 2017:1-15). Ancak dar bölge seçim sistemiyle belirli bir seçim bölgesinden seçilen milletvekilinin, 1982 Anayasa sında belirtilen milletvekillerinin sadece seçildiği bölgeyi değil bütün milleti temsil etme statüsünün yeni seçim sistemiyle birlikte tekrar tanımlanmasında fayda bulunmaktadır (Gönenç, 2017:1-5). Dar bölge seçim sisteminin uygulandığı İngiltere ve Amerika da iki partili bir seçim yarışının olması yönetimde istikrar noktasında güçlü iktidarların oluşmasına vesile olmaktadır. Ancak Türkiye deki mevcut konjonktürde siyasal partilerin parçalanmış yapısı ikili bir yapının oluşmasını zorlaştırmaktadır. Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi yle birlikte yürütme erkinin istikrarı bir nevi sağlanmış olmakla birlikte yürütme erkinde sağlanan bu istikrarın, cumhurbaşkanının partisinin yasamada da en azından salt çoğunluğu elde etmesiyle sürdürülebilir olacaktır. Çünkü siyasi partilerin ideolojik, etnik ve mezhepsel öncelikleri göz önüne alındığında en az AK Parti, MHP, CHP ve HDP nin mecliste temsil edildiği çok partili bir aritmetik karşımıza çıkmaktadır. Uzlaşma kültürünün olmadığı ve siyasi kutuplaşmanın zirve yaptığı günümüz şartlarında, cumhurbaşkanının partisinin yasamada salt çoğunluğu elde edemediği durumlarda yürütmenin istikrarı sağlaması zor gözükmektedir. Seçmen davranışlarının bir seçimden diğerine çok hızlı değiştiği seçimlerde, bir siyasi partinin salt çoğunluğu sağlayacak şekilde seçimlerden çıkması her zaman mümkün gözükmemektedir. Bunun en çarpıcı örneği Haziran 2015 genel seçimlerinde Ak Parti nin yaklaşık %41 oy almasına rağmen hükümeti kuracak çoğunluğa ulaşamamış olmasıdır. Dolayısıyla yeni hükümet sisteminin beklenileni verebilmesi için yasamada da istikrarın sağlanması önem arz etmektedir. Bu bağlamda alternatif seçim sistemlerinden olan dar bölge seçim sistemi, yasamada da istikrarı sağlaması bakımından tercih edilecek bir sistemdir (Toksarı, 2015:1-22). Ancak yönetimde istikrarı sağlamaya odaklanan dar bölge seçim sistemi, aynı başarıyı temsilde adalet noktasında sağlayamamaktadır. Hatta alternatif seçim sistemleri arasında temsilde adaletsizlikte birinci sıradadır (Çınar ve Göksel, 2014:1-22). Türkiye de mevcut seçim sistemi yönetimde istikrarı sağlamak adına temsilde adalet kriterinden ödün verse de, 1982 Anayasa sının 67. maddesinde seçim kanunlarının temsilde adalet ve yöne-