BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ (Fen ve Mühendislik Bilimleri İçin)

Transkript

1 BİLİMSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ (Fen ve Mühendislik Bilimleri İçin) Cevdet Emin EKİNCİ Elazığ-2018

2 ÖNSÖZ Bu kitap lisansüstü eğitimi alan özellikle fen, mimarlık ve mühendislik alanındaki öğrencilerin bilim, araģtırma, yöntem, esas ve teknikleriyle ilgili konular hakkında bilgi ve deneyim sahibi olmalarını amaçlamaktadır. Kitabın içeriği ve ele alınan konular yüksek lisans ve doktora düzeyi öğrencilerin daha nitelikli araģtırma ve çalıģma yapmalarına katkı sağlar nicelik ve nitelikte olduğu düģünülmektedir. Günümüzde, geçmiģ dönemlere nazaran, bilim ve teknolojide baģ döndürücü geliģmeler yaģanmaktadır. Bu geliģmelerin önemli bir kısmı fen ve mühendislik alanında olmaktadır. Fen ve mühendislik bilimleri alanını konu edinmiģ Bilimsel AraĢtırma Yöntemleri konu baģlıklı fazla bir çalıģma bulunmamaktadır. Kitabın hazırlanmasında ekte sunulan kaynaklardan büyük oranda istifade edilmiģtir. Kitapta 11 bölümden oluģturulmuģtur. Bu bölümlerde 3 Ģekil, 15 tablo, 19 resim ve 6 etkinlik yer almaktadır. Etkinliklerin öğrencilerin ders dıģında tamamlamaları beklenilmektedir. Uzun bir uğraģı neticesinde hazırlanan kitapta, gözden kaçmıģ yazım hataları için özür diler, bilahare daha kapsamlı bir materyale ulaģabilmek için eleģtirilerinizi bekliyorum. Bu ders notları lisansüstü eğitimde önemli katkıları olacağı kuvvetle muhtemeldir. ÇalıĢmanın yardımcı ders notu olarak hazırlanmasında katkı ve destek sağlayan Fırat Üniversitesi Öğretim Üyelerinden (alfabetik olarak); Dr. Asaf VAROL, Dr. Betül BEKTAġ EKĠCĠ, Dr. Bülent ġen, Dr. Ebru KAVAK AKPINAR, Dr. Eyüp BAĞCI, Dr. Fethi KAMIġLI, Dr. Kenan KÖPRÜCÜ, Dr. Leyla KALENDER, Dr. Mahmut DOĞRU, Dr. Osman ÖZCAN, Dr. Sevda KIRBAĞ ve Dr. Soner ÖZGEN hocamıza ve ilk basımını sağlayan Fırat Akademi Yay. Eğt. ĠnĢ. A.ġ. ye saygı ve Ģükranlarımı sunarım. Bilim sevgi gibidir, paylaşıldıkça çoğalır. Dr. Cevdet Emin EKĠNCĠ Elazığ-15 Aralık 2017 cevdeteminekinci@hotmail.com

3 AMAÇ Dersin amacı; Bilim ve araģtırma kavramlarını öğrenme, Bilginin kaynağı ve problem çözmenin pratik dayanaklarını öğrenme, Bilim tarihindeki bazı önemli sonuçları öğrenme, Bilgi edinme yollarını öğrenme, Ġstatistik yöntemleri öğrenme, Nicel ve nitel araģtırma esaslarını öğrenme, Makale, rapor, seminer ve tez sunum ve yazım esaslarını öğrenme, Bilimsel etik kurallarını öğrenme, KiĢisel ve akademik geliģim konusunda yapılması gerekenleri öğrenmedir. HEDEF Dersin genel hedefi; Bilimde araģtırmanın rolü konusunda özel anlayıģ geliģtirmek, AraĢtırma süreci ve yöntemleri hakkında bilgi ve beceri kazandırmak, AraĢtırmaları ciddi ve tutarlı yaklaģımlarla analiz etme ve değerlendirme yetisi edindirmek, Sektörel sorunların çözümünde sistemli düģünme ve analitik yöntemleri uygulama becerisi kazandırmak, Veri toplama, veri analiz ve değerlendirme tekniklerini uygulayabilme becerisi geliģtirmek, Bağımsız makale, teknik rapor ve tez hazırlamaya katkı getirmektir. DEĞERLENDİRME Dersin değerlendirilmesi; Derse devam ve ders etkinliklerini zamanında tamamlama, Ders ortamındaki sunum ve tartıģmalara aktif olarak katılma, Ara ve genel sınav performans-baģarı durumu dikkate alınarak yapılacaktır.

4 İÇİNDEKİLER 1. BİLİM HAKKINDA GENEL BİLGİ VE BAZI KAVRAMLAR GiriĢ 1.2. Bilimin Temel Nitelikleri 1.3. Bilgi Edinme Yolları Eğitim Yoluyla Bilgi Edinme Bilim Yoluyla Bilgi Edinme Bilimsel YaklaĢım Rasyonel YaklaĢım Teknoloji Yoluyla Bilgi Edinme Otoriter Figürü YaklaĢımıyla Bilgi Edinme Gelenekler YaklaĢımla Bilgi Edinme Mistiksel YaklaĢımıyla Bilgi Edinme 1.4. Bilimin Kısa Tarihi ve Bilim Öncüleri 1.5. Doğa Felsefesinden Bilime GeçiĢ 1.6. Bilimin UğraĢısı ve Gücü 1.7. Bilimlerin Sınıflandırılması 1.8. Bilimin Amacı ve Konusu 1.9. Bilginin Doğası Bilimle Ġlgili Bazı Önemli Noktalar Tabiat Üstücülük Bireysel YaĢantılar Nicelik ĠliĢkiler KeĢfi Gerçeğe Uygunluk Bilimselliğin Ölçütleri Gözlenebilirlik Ölçülebilirlik Ġletilebilirlik Tekrarlanabilirlik Sınanabilirlik-Test Edilebilirlik Bilimsel Yöntemde AĢamalar Bilim ve AraĢtırmada Bazı Kavramlar 2. ARAŞTIRMA HAKKINDA GENEL BİLGİ VE BAZI KAVRAMLAR GiriĢ 2.2. AraĢtırmaların Sınıflandırılması ve AraĢtırma Eğitimi 2.3. AraĢtırmada Amaç ve Problem Tanımlama Konu Tespiti Güncellik Yapılabilirlik Kriterleri Hedef Kitle Seçimi Ön Amaç ve Esas Amaç Sınırların Belirlenmesi Amaç ve Problem Tanımlama Metni Ġmkanların Değerlendirilmesi 2.4. Amaca Göre AraĢtırmaların Bazı Esas, Yöntem ve Teknikleri Temel AraĢtırmalar Açıklama Düzeyi Ayrıntı Saptama Nedeni Saptama Kuram GeliĢtirme Uygulamalı AraĢtırmalar Aksiyon-Eylem AraĢtırmaları Ar-Ge AraĢtırmaları Değerlendirme AraĢtırmaları 2.5. Yönteme Göre AraĢtırmaların Esas, Yöntem ve Tekniği Tarihi AraĢtırmalar Betimsel AraĢtırmalar Örnek Olay AraĢtırmaları Etnografik AraĢtırmalar GeliĢimci AraĢtırmalar Fenomenografik AraĢtırmalar Sosyometrik AraĢtırmalar Gömülü Teori AraĢtırmaları Özel Durum AraĢtırması Deneysel AraĢtırmalar 2.6. Yapıldığı Yere Göre AraĢtırmalar Laboratuvar AraĢtırmaları Saha-Alan AraĢtırmaları Anket Tekniği Mülakat Tekniği Belgesel Tarama Tekniği Gözlem Yapma Tekniği 2.7. Bazı AraĢtırma Modelleri 2.8. AraĢtırmaların Genel Özellikleri Temel Nitelikleri AraĢtırmaya KarĢı Bazı YanlıĢ Tutumlar AraĢtırma Önemini Anlamadan Kaynaklanan YanlıĢ Tutumlar AraĢtırmanın Sınırlarını Bilmeden Kaynaklanan YanlıĢ Tutumlar Planlaması Yöntemsel Planlama Süre ve Olanakların Planlanması Geçici Anahtarlar ve Hazırlanması 2.9. Bilim ve AraĢtırmanın Temel Nitelikleri Objektiflik Ġzafilik GerçekleĢtirme Alenilik Diğer Özellikler Bilim ve AraĢtırmada Temel Amaçlar Açıklama Tahmin Kontrol Varsayım Problem Çözmenin Dayanakları Hipotez OluĢturma Hipotez Sınama DeğiĢkenler DeğiĢken Tipleri Nicel ve Nitel DeğiĢkenler Bağımlı ve Bağımsız DeğiĢkenler Sürekli ve Kesikli DeğiĢkenler Sonuçların Yayınlanması 3. BİLİMSEL PARADİGMALAR GiriĢ 3.2. Bilimsel Paradigmalar Rasyonalizm Materyalizm Ġdealizm Empirizm Pozitivizm Post Pozitivizm Realizm Modernizm Post Modernizm

5 4. BİLİMSEL KAYNAKLARA ERİŞİM VE KULLANIMI GiriĢ 4.4. Bilimsel AraĢtırma Süreci 4.5. Bilimsel Kaynakların Kullanımı EleĢtirel Kaynak Ġncelemesi Literatür Taraması Literatür Taramada Bazı Ġpuçları Literatür Taraması Kazanımları Literatür Taramasının Özellikleri Literatür Kaynak Türleri ve Kaynak Tarama ġekilleri Birincil Kaynaklar Ġkincil Kaynaklar 4.6. Literatür Tarama Sistemleri Uzmanlar Kütüphaneler-Kitaplıklar ArĢivler (Belgelikler) Kitaplar Dergiler Tezler Önceki AraĢtırma Taramaları 4.7. Elektronik Ortamda Literatür Tarama Yöntemi Konu Katalogları Arama Motoru 4.8. Sanal Kütüphaneler 4.9. Sanal Üniversite Kütüphaneleri AraĢtırma ve Yayın Etiği AĢırma (Ġntihal) Bilimsel AraĢtırma Etiğine Yeterince Uyulmamasına Zemin Hazırlayan Etkenler Bilimsel AraĢtırma Etiğine Uyulmamasının Nedenleri 5. TEMEL ARAŞTIRMA VE İSTATİSTİKİ YÖNTEMLER GiriĢ 5.2. Tümdengelim 5.3. Tümevarım 5.4. Tümevarım Tümdengelim BireĢimi 5.5. Ġstatistiki Yöntemler Tanımlayıcı Ġstatistiki Yöntemler Frekans Dağılım Tablosu Merkezi Eğilim Ölçüleri Merkezi Dağılım Ölçüleri Yorumlayıcı Ġstatistik Yöntemler Tahmin Hipotez Testleri Temel Ġstatistik Yöntemler Parametrik Testler Parametrik Olmayan Testler z Testi t Testi Tek Gurup "t"-testi Bağımsız Ġki Gurup Arası Farkların Testi EĢleĢtirilmiĢ Ġki Gurup Arasındaki Farkların Testi Varyans Analizi Tek Faktörlü Varyans Analizi Ġki Faktörlü Varyans Analizi Çok Faktörlü Varyans Analizi Ki-Kare Testi Ki-Kare Uygunluk Testi Ki-Kare Bağımsızlık Testi Bağımlı (Mc Nemar) Ki-Kare Testi Mann-Whitney U Testi Kruskal-Wallis Testi Wilcoxon T Testi Kappa Ġstatistiği Korelasyon Analizi Kolmogorov-Smirnov Testi Friedman Testi Regresyon Analizi Tek DeğiĢkenli Regresyon Analizi Çok DeğiĢkenli Regresyon Analizi Basit Doğrusal Regresyon Analizi Lojistik Regresyon Analizi 5.6. Deneysel Bulguların Analizi Hataların ve Kesinliğin Belirlenmesinde Veri Analizi Deneysel Hata Tipleri Akılcı YaklaĢım Belirsizlik Analizi 5.7. Hata Hesabı 6. BİLİMSEL METODOLOJİLER Nicel AraĢtırmalar GiriĢ Nicel AraĢtırma Yönteminin Esasları Nicel AraĢtırma Teknikleri YapılandırılmıĢ Gözlem Survey Anket YapılandırılmıĢ GörüĢme Deney Fiziksel ve Ġstatistiksel Kontrol Ġç ve DıĢ Geçerlilik Deneysel AraĢtırma Kontrol Neden Sonuç ĠliĢkisi Neden Etkeninin Belirlenmesi Yarı-Deney Nicel AraĢtırma Süreci ve Modelleri Konunun Belirlenmesi Konunun Sınırlandırılması Konuyla Ġlgili Literatür Taramasının Yapılması Verilerin Toplanması ve Notların Alınması Makale ve Kitap Ġçin Örnek Bilgi ve Kaynakça FiĢlerinin Düzenlenmesi Veri Toplama Araçları Düzenlenmesi Geçici Plan Hazırlıklarının Yapılması Nicel AraĢtırmanın Avantaj ve Sınırlılıkları Avantajları Sınırlılıkları Betimsel Model Bağıntısal Model Tarihsel Model Tarihi Yöntemde Bazı Özellikler Tarihi Yöntemde Bazı Güçlükler Tarihi Kaynaklar Tarihi Kanıtların Yorumlanması 6.2. Nitel AraĢtırmalar GiriĢ Fen ve Mühendislik Eğitiminde Nitel AraĢtırmanın Önemi

6 Nitel AraĢtırmanın Bazı Avantaj ve Sınırlılıkları Nitel AraĢtırmanın Avantajları Sınırlılıkları Nitel AraĢtırmada Bazı Veri Türleri Mülakatlar Gözlemler Dokümanlar Nicel ve Nitel AraĢtırmaların KarĢılaĢtırılması Nitel AraĢtırmanın Temel AĢamaları AraĢtırma Stratejisinin Belirlenmesi 6.3. Bilimsel Yöntem AĢamaları 7. BİLİMSEL ETİK İLKELER GiriĢ 7.2. Yazarlık Hakkı Sorunları 7.3. Ġntihal-AĢırma-Korsanlık 7.4. Sahtecilik-Uydurmacılık 7.5. Çoklu Yayın 7.6. Bölerek Yayınlama 7.7. Ġnsan-Hayvan Etiğine Saygısızlık 7.8. Kaynakların Taraflı Seçilmesi 7.9. Taraflı Yayın Saygısızlık-Vefasızlık Bilimsel Yanıltma Nedenleri Bilimde Zorunlu Olan Bazı DavranıĢlar Etik DavranıĢlar Etik Ġlkeler Yayın Etiği Sorumluları Bilimsel yayın Etiği Ġlkeleri Yayın Etiği Konusunda Bazı Önemli Uluslararası KuruluĢlar Telif Hakları ile Ġlgili Bazı Önemli Uluslararası Hukuksal Düzenlemeler Bilimde Etik DıĢı DavranıĢların Önlenmesi Hukuki Önlemler Eğitsel Önlemler Teknik Önlemler Genel ve Yönetsel Önlemler ġekiller Listesi Tablolar Listesi Semboller ve Kısaltmalar Metin Ġçinde Kaynak Gösterimi Alıntılar Formül ve Denklem Gösterimi ġekil Gösterimi Tablo Gösterimi Makale Yazım Süreci ve Esasları Rapor Yazım Süreci ve Esasları 11. ÖRNEK ARAŞTIRMA ÖNERİSİ GiriĢ AraĢtırma Önerisi Ġçin Ġçindekiler Sayfasının OluĢturulması GiriĢ Bölümü Düzenlenmesi Yöntem Bölümünün Düzenlenmesi Kaynak AraĢtırması Bölümün Düzenlenmesi Ekler Bölümünün Düzenlenmesi Kaynaklar Bölümünün Düzenlenmesi 12. KAYNAKLAR. 137 ETKİNLİKLER Etkinlik Etkinlik Etkinlik Etkinlik Etkinlik Etkinlik MAKALE İNCELEME VE DEĞERLENDİRME GiriĢ 8.2. Türkçe YazılmıĢ Makale Ġnceleme ve Değerlendirme 8.3. Yabancı Dilde YazılmıĢ Makale Ġnceleme ve Değerlendirme 9. ARAŞTIRMA ÖNERİLERİNİN HAZIRLANMASI GiriĢ 9.2. Raporun Hazırlanması 9.3. Rapor ve Öneriler Ġçin Geçici Anahtar Örneğinin Hazırlanması 10. TEZ, MAKALE VE RAPOR YAZMA GiriĢ Tez Yazım Süreci ve Esasları Önsöz Ġçindekiler Türkçe Özet Ġngilizce Özet