eysad TÜRKİYE DE HAVAYOLU İŞLETMECİLİĞİNİN GELİŞİMİ 1 DEVELOPMENT OF AIRLINE MANAGEMENT IN TURKEY ÖZET ABSTRACT Emre BAHAR 2

Transkript

1 eysad TÜRKİYE DE HAVAYOLU İŞLETMECİLİĞİNİN GELİŞİMİ 1 Emre BAHAR ÖZET Havayolu işletmeleri, kendine özgü özelliklere sahip olan havayolu endüstrinin içinde yoğun rekabet içinde faaliyet göstermektedirler. Özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında Dünya da ve Türkiye de başlayan havayolu endüstrisinin gelişimi, son yıllarda da artarak devam etmektedir. Türkiye de havayolu işletmelerinin sayısı artmasıyla havayolu ulaştırma sektörünün gelişimi hız kazanmıştır. Özel sektör havayolu işletmelerinin faaliyete geçmesi ile birlikte yıllara göre uçak sayıları ve koltuk kapasitelerinde büyük artışlar meydana gelmiştir. Bu artışların etkisi ile Türkiye deki havalimanlarında yıllara göre gerçekleşmiş olan yolcu ve uçak trafiği verilerinde de büyük artışlar meydana gelmiştir. Havalimanlarında meydana gelen iç hat ve dış hat yolcu ve uçak trafiği bilgileri doğrultusunda Türk sivil havacılık işletmeciliğinin son yıllardaki gelişimi üzerine değerlendirmeler yapılacaktır. Anahtar Kelimeler: Havayolu İşletmeciliği, Havayolu İşletmeciliğinin Yapısı, Türkiye de Havayolu İşletmeciliğinin Gelişimi, Havayolu İstatistikleri. DEVELOPMENT OF AIRLINE MANAGEMENT IN TURKEY ABSTRACT Airline operators operate in intense competition within the airline industry, which has its own unique characteristics. The development of the airline industry, which started in the world and in Turkey especially after the Second World War, continues to increase in recent years. With the increase in the number of airline companies in Turkey, the development of the air transportation sector has gained pace. With the passing of private sector airline operators, there has been a significant increase in aircraft numbers and seat capacity compared to the years. Due to these increases, there has also been a great increase in passenger and aircraft traffic data, which has been realized in Turkey s airports for years. Evaluation will be made on the development of Turkish civil aviation business in recent years in line with the information of domestic and international passengers and aircraft traffic in the airports. Keywords: Airline Management, Structure of Airline Management, Development of Airline Management in Turkey, Airline Statistics. 1 Bu araştırma, Havayolu Çalışanlarının Yer Hizmetleri Yönetimine Yönelik Hizmet Kalite Algısının Müşteri Tatminine Ve Müşteri Sadakatine Etkisi: Bir Alan Araştırması isimli doktora tezinden üretilmiştir. 5

2 ArelEysad 018 cilt:3 No:1 Emre BAHAR GİRİŞ Günümüzde insanlar, seyahat ederlerken yoğun bir şekilde havayolu ulaşımını tercih etmektedirler. Bunda en büyük etken, havayolu işletmelerinin sağlamış olduğu zaman faydası ve kolaylıktır. Havayolu işletmeleri, yolcularına en hızlı, güvenilir ve konforlu hizmeti vermek için, zaman baskısı içerisinde, değişken ve dinamik bir ortamda, karmaşık iş süreçleri içerisinde çalışmaktadırlar. Havayolu ulaşımının gelişimi ülke ulaşımı için büyük önem taşımaktadır. Turizm, ticaret ve diğer birçok ilgili işkolları için havayollarının gelişimi gereklidir. Havayolu endüstrisi son yıllarda ülkemizde büyük bir gelişme trendi içine girmiştir. Özel havayolu işletmelerinin seferlerinin artması ile birlikte havayolu ulaşımının kullanımı yaygınlaşmıştır. Ülkemiz genelinde hizmet vermekte olan havalimanlarının sayısının da artışı ile birlikte daha çok ilimize havayolu ile ulaşım mümkün hale gelmiştir. Ayrıca uygulanmakta olan dinamik fiyatlandırma politikaları ile belirli bir zaman öncesinde alınan biletlerde karayolu ile benzer rakamlara seyahat edebilme olanağı bulunmaktadır. Dünyada ve Türkiye genelinde havayolu ulaşımında meydana gelen büyük gelişmeleri analiz edebilmek için havayolu endüstrisi ve havayolu endüstrisinin özellikleri hakkında bilgilenmek yararlı olacaktır. Türkiye de havayolu taşımacılığında meydana gelen gelişim, yıllara göre havayolu işletmelerinin uçak ve koltuk kapasitesinin değerlendirilmesi ile gözler önüne serilecektir. Türkiye geneli havalimanları yolcu ve uçak trafiği bilgilerinin yıllara göre ayrıntılı olarak incelenmesiyle havayolu ulaşımında uçak ve koltuk kapasitelerinin büyümesi ile birlikte ulaşılmış olan uçak ve yolcu sayıları değerlendirilecektir..havayolu ENDÜSTRİSİ İnsanların, yükün ve postanın yer ve zaman faydası oluşturarak, bir hava aracıyla havayolu ile yer değiştirmesine hava taşımacılığı denmektedir. Başka bir ifade ile insanların, yükün bir hava aracı ile yer değiştirmesi olayı, hava taşımacılığı yolu ile olabilmektedir. Gelir elde etmek amacı ile yapılan uçuşlar dışında bireysel amaçlar için gerçekleştirilen uçuşlar da bu tanımın içindedir (Gerede, 00: 9). Havayolu taşımacılığı, II. Dünya Savaşı sonrasında ticari bir boyut kazanmıştır. Savaş yıllarında uçak üretim teknolojisinin hızla gelişmesi, savaş sonrasında çok sayıda pilotun yeteneklerini ticari kazanca çevirme istekleri ve ülkelerin savaşın olumsuz izlerini hızla yok edip, kalkınma hamlelerine girişmesi, havayolu ile yolcu ve yük taşınmasının, ticari kazanç elde edilecek bir iş kolu olması sonucunu doğurmuştur (Karagülle ve Birgören, 013:37). Havayolu taşımacılığı, İkinci Dünya Savaşı sonrasında hızlı bir şekilde gelişim göstermiştir. Ekonomik ve sosyal faydalara yol açmış, modern yaşam şeklinin en önemli unsurlarından birisi haline gelmiştir. Küresel iş dünyası ve turizm için gerekli olan havayolu taşımacılığının, yaklaşık olarak 000 havayolu işletmesiyle hava aracıyla, yaklaşık milyar yolcuya, 3750 havaalanında ulaşım hizmeti sunduğu 008 de yapılan bir çalışmada belirtilmiştir (Sarılgan, 011: 70). Havayolu taşımacılığı, ulusal güvenlik ve kamu çıkarları tarafından etkilenen, diğer sektörlere göre uluslararası yönü ağırlıklı olan bir sektördür. Bu bakımdan havayolu ulaşımında başlangıç aşamasından itibaren uluslararası kurallara göre hareket etmek, zorunlu bir duruma gelmiştir. Uluslararası sivil havacılığın esaslarını, evrensel düzeyde belirleyen bir metin olan Şikago Konvansiyonu, (ülkeler arası anlaşma belgesi) 7 Aralık 1944 tarihinde yapılmıştır. Ticari hava taşıyıcılarının hava trafik haklarına ilişkin, uluslararası bir rehber özelliği taşımaktadır. Bu konvansiyona göre; tarifeli uluslararası hava taşımaları, hava sahası kullanılan devletin özel izni ya da bu devletin yetkili otoritesinin izni ile yapılabilmektedir. Uluslararası havacılık hizmetleri, ülkeler arasında yapılan ikili anlaşmalar yoluyla yapılabilmektedir. (Göktepe, 007:14). 6

3 eysad Havayolu endüstrisi ise; pek çok sayıda havayolu, yer hizmetleri, üretim, bakım-onarım ve destek hizmetleri sağlayan işletmelerden oluşur. Havayolu şirketleri, büyük sermayeli yatırımlar gerektirir. Bunun nedeninin başında, uçakların maliyetlerinin yüksek oluşu ve teknoloji ile birlikte her geçen gün yeni uçak modellerinin üretilmesi gelmektedir. Uçak yakıtının da maliyetlerde büyük bir paya sahip olması ve havayolu ulaşımı için ileri teknoloji kullanımı gerektiren araç ve gereçlerin gerekliliği de diğer önemli nedenlerdir (Arıkan ve Ahipaşaoğlu, 006:19). Havayolu endüstrisi, yapısı gereği ekonomik ve küresel önem taşıyan, teknolojiye bağımlı olan ve rekabetin yoğun olarak yaşandığı karmaşık özellikleri içinde barındıran bir hizmet sektörüdür. Dünya genelinde yaygınlaşan serbestleşme politikaları, yakıt maliyetlerinin artışı, bilet fiyatlarının düşmesi, çevre ve güvenlikle ilgili konular da rekabetin boyutunu daha da yükseltmektedir (Kuyucak ve Şengür, 009: 133) yılında, ABD de havayolu şirketlerine yerel anlamda istedikleri rotayı kullanabilme ve istedikleri fiyatı verebilme iznini veren Havayolu Serbestleştirme Yasası nın çıkarılması ile birlikte büyük bir değişim meydana gelmiştir. Pazara yeni havayolu şirketleri girmiş. Bilet fiyatları çarpıcı bir şekilde düşüşe geçmiştir yılları arasında ABD de bilet fiyatları % 40 oranında düştü, uçak seferleri ise % 50 oranında arttı. Uçaklardaki doluluk oranları, her uçuşta artmaya başladı ve havayolu ulaşımı orta gelirli bir insan için de ulaşılabilir bir duruma geldi (Long, 01:185). Havacılık sektörünün, 0. yüzyıl itibariyle gelişimini hızlandıran etkenler aşağıdaki gibi sıralanabilmektedir (Akça ve Karagülle, 01:541): Globalleşme Yüksek teknoloji üretimi Toplumun refah artışı Uluslararası ticaretin gelişmesi Havayolu endüstrisinin serbestleşmesi (liberalizasyon) Gelişmekte olan pazarların büyümesi Hava trafik artışı Havayolu ulaşım ağlarının gelişmesi Uzun mesafeli yolculuklara olan talebin artması Artan turizm olanakları Türkiye de son yıllarda ekonomik krizler yaşanmıştır. Sivil havacılık endüstrisi, oluşan fırsatları iyi kullanmasıyla; havayolu işletmeciliği, havalimanları terminal işletmeciliği, yer hizmetleri işletmeciliği, bakım-onarım-yenileme hizmetleri, ikram hizmetleri, tasarım-üretim ve eğitim konularında büyük gelişim göstermiştir. Sivil havacılık endüstrisi, bulunduğu bölgede hızlı ve sürekli bir büyüme yakalamıştır (Türkiye Sivil Havacılık Sektörü Meclis Raporu, 015: 57). Türkiye de sivil havacılıkta serbestleşme yönündeki gelişmelerle birlikte, özel sektör 003 yılında tarifeli uçuşlar düzenlemeye başlamıştır. Sivil havacılık sektörü, çok hızlı bir büyüme eğilimine girmiştir (Rekabet Kurumu, 011: 1) döneminde, Dünya havacılık sektöründe yıllık ortalama yaklaşık % 5 olarak görülen büyüme oranı, Türkiye de % 15 olarak gerçekleşmiştir. Türkiye de 7

4 ArelEysad 018 cilt:3 No:1 Emre BAHAR havacılık sektöründe istihdam 003 yılında 65 bin dolaylarındayken, 014 yılsonu itibarıyla 187 bini aşmıştır yılları arsasında havacılık sektörünün toplam cirosu 1 kat artış ile, milyar dolardan 6,6 milyar dolara ulaşmıştır (SHGM, 015: 37). Avrupa daki havayolu ulaşımı için, en son açıklanan bir görüşe göre; bu sektörde belirgin bir yükseliş beklenmektedir. Avrupa Komisyonu, dünyadaki hava trafik hacminin 011 yılındaki,5 milyar yolcudan, 050 yılında 16 milyar yolcuya çıkacağını öngörmektedir. Böylece, aynı zaman diliminde, Avrupa daki yıllık ticari uçuşların sayısının 9,4 milyondan 5 milyona yükselmesi beklenmektedir (Ravizza vd., 014: 397). Ülkemizde havacılık alanında gerçekleşmiş olan büyük büyüme oranlarında olduğu gibi 050 yılına kadar dünyadaki hava trafik hacminde ve Avrupa Hava trafiği hacminde büyük büyüme rakamları beklenmektedir. 1.HAVAYOLU ENDÜSTRİSİNİN ÖZELLİKLERİ Havayolu piyasası, az sayıda firmanın faaliyet gösterdiği oligopolistik piyasa özelliklerini taşır. Bu piyasa türünde, sektörde az sayıda havayolu firması, piyasanın büyük bir bölümünü elinde tutmaktadır. İşletmeler sağladıkları küresel işbirlikleri ile piyasadaki yoğunlaşmayı daha da arttırmaktadırlar (Kaşıkçı, 0007: 43). Havayolu ulaştırma sektörü, büyük sermayeli yatırımları, ileri teknoloji kullanımı ile yapılabilen uçakları ve araçları gerektirir. Havayolu işletmeciliğinde devletlerin etkin rol oynaması ise diğer ulaşım türlerine göre devletin karıştığı bir yapıya bağlı olmasına neden olmuştur (Kırgız ve Arıkan, 015: 16-17). Sivil havacılık endüstrisindeki rekabetin yanı sıra, krizler ve petrol fiyatlarındaki değişiklikler, havayolu işletmelerinin maliyetlerini ve kar durumlarını etkilemektedir. Endüstride, satın almalar, birleşmeler ve iflaslar görülmektedir. Hizmet üreten havayolu işletmesinin performansı, işletmeyle ilgili olarak farklı bölümleri ilgilendirmektedir (Koçyiğit, 009:180). Günümüzün yoğun rekabetin olduğu karmaşık ekonomisinde, endüstrilerde değer aktarımı doğrusal bir yapıdan daha çok içerisindeki diğer unsurlarında birbiriyle karşılıklı etkileşimiyle değerin oluşturulması ve birbirine iletilmesi yolu ile meydana gelmektedir. Havayolu işletmeleri, havaalanlarının müşterileridir ve eş zamanlı olarak havaalanlarının diğer müşterileri olan yolcuları taşıdıkları için aralarında karşılıklı değer aktarımı oluşmaktadır. Havaalanı işletmecilerinin faaliyetleri ile hava trafik hizmetleri faaliyetleri de eş zamanlı ve birbirleri ile etkileşimli olarak hizmet ürettikleri için birbirlerinden ayrı düşünülemezler(kuyucak ve Şengür, 009:136). Hava trafik hizmetleri, havaalanı işletmecilerinin sağladığı çeşitli hizmetler, hava aracı yapım ve bakım işletmelerinin ürün ve hizmetlerinin yaratmış oldukları değerler, havayollarının değer zincirlerinin içerisinde yer almaktadır. Meteoroloji, ikram, yakıt tedarikçileri ile gümrük, göçmenlik, güvenlik gibi hizmetleri sunan otoriteler gibi diğer tedarikçiler de havayolu, havaalanı ve yer hizmetleri işletmelerinin değer zincirlerine bağlı hizmetleri oluşturmaktadırlar. Havayolu işletmelerinin bazıları yer hizmetleri faaliyetlerini dış kaynak kullanımı ile satın alırken, bazı havayolu işletmeleri de yer hizmeti faaliyetlerini kendi bünyelerinde yapmaktadırlar. Havayolu endüstrisi içerisinde önemli bir büyüklüğe ve önemli bir işleve sahip olan yer hizmetleri işletmeleri, havaalanı ve havayolu değer zinciri arasında bir yerde konumlanmaktadır (Kuyucak ve Şengür, 009:138). Yüksel ve Gerede, (01:143) yaptıkları çalışmada, havayolu işletmelerinin en çok yer hizmetleri, ikram (yolcular için catering) ve bakım faaliyetlerini dış kaynaklardan sağlama yoluna gittiğini görmüşlerdir. Bu faaliyetlerin ortak noktası çok yüksek yatırım ve işletme maliyetleri getirmesidir. Bir diğer neden ise havayolu işletmelerinin bunları artık kendi öz yetenekleri kapsamında görmemeleridir (Yüksel ve Gerede, 01:143). 8

5 eysad Havayolu işletmelerinin teknik düzenlemelere her koşulda uymaları gerekmektedir. Dünyanın her yerinde havayolu işletmeleri teknik düzenlemelerden benzer bir şekilde etkilenmektedir. Havayolu işletmelerinin yönetimini etkileyen ekonomik düzenlemeler bulunmaktadır. Ekonomik düzenlemeler, havayolu işletmelerini her pazarda farklı bir şekilde etkilemektedir. Hizmet kalitesi, esneklik, yaratıcılık ve rekabet gibi etkenler tamamen bu düzenlemelere göre oluşmaktadır. Bu bakımdan rekabetin küresel ve yoğun bir şekilde gerçekleştiği havayolu taşımacılığı endüstrisinde, ekonomik düzenlemelerin havayolu işletmelerine etkisi daha önem taşımaktadır (Gerede, 011: 30). Havacılık sektörünün yapısal özelliklerini; hizmet sektörü, sermaye yoğun, nakit akışı yüksek, emek yoğun, birbirine benzer yapıda işletmelerin bulunması, düşük kar oranı ve mevsimsellik olarak sıralayabiliriz (Kırgız ve Arıkan, 015: 130)..TÜRKİYE DE HAVAYOLU ULAŞTIRMA SEKTÖRÜNÜN GELİŞİMİ Türkiye de havacılık konusuyla ilgili ilk çalışmaların, askeri alanla sınırlı olmak üzere Osmanlı döneminde başladığı bilinmektedir. Osmanlılar havacılığın önemini Trablusgarp Savaşı nda anlamışlardır. İtalyanların hava saldırısına maruz kalınması sonucunda askeri havacılık ile sınırlı olmak üzere ilk çalışmaları başlatmışlardır (Şentürk, 011: 9). Ülkemizde ilk havacılık çalışmaları, 191 yılında, şimdiki Atatürk Havalimanı nın bulunduğu yerin yakınındaki Sefaköy de iki hangar ve küçük bir meydanda başlamıştır. 195 yılında kurulmuş olan ve daha sonra Türk Hava Kurumu adını alan Türk Tayyare Cemiyeti ile Türk havacılığının temelleri atılmıştır yılına gelindiğinde, Türk Hava Postaları adı altında 5 uçaklık bir filo ile sivil hava taşımacılığına başlanmıştır yılında Milli Savunma Bakanlığı na bağlı olarak kurulan Havayolları Devlet İşletme İdaresi Türkiye de sivil hava yolları kurmak ve taşıma yapmak amacıyla görevlendirilmiştir (Şentürk, 011: 9). Türkiye de sivil havacılığın en büyük yaşadığı gelişim,. Dünya Savaşı ndan sonra başlamıştır. Savaş sonrası dönemde, uçakların modernleştirilmesinin yanı sıra yeni havalimanlarının yapımına da büyük önem verilmiştir (SHGM, 013: 17). Havayolu taşıması, diğer taşıma çeşitlerine göre daha fazla ilgi çekmektedir ve bu ilgi giderek de çoğalmaktadır. Havayolu sektörü, havayolu taşımacılığının gerçek anlamda başladığı ilk yıllarından, bugüne kadar sürekli bir değişim ve gelişim içinde olmuştur. Bu değişim ve gelişim, 003 yılından itibaren önemli bir ivme kazanmış ve özel havayolu şirketlerinin sayısında da artış olmuştur. Küresel anlamda ise son yıllarda düşük maliyetli havayolları, sektörde yer almaya başlamıştır (Şentürk, 011: 30) lı yıllardan sonra sektöre yeni işletmeler katılmış ve oluşan rekabet ortamıyla özel sektörde havacılık yoğun rekabet ortamına girmiştir. 003 yılında ise bölgesel havacılık politikası ortaya çıkmış ve sektör hızlı bir büyüme eğilimi yakalamıştır (Öncü, Çömlekçi ve Çoşkun, 013: 77). Havayolu ulaştırması, güvenlik, hız ve rahatlık gibi sağladığı önemli faydalar nedeniyle seyahat eden insanlar tarafından en çok kullanılan ulaştırma türlerinden biridir. Havayolu taşımacılığı, özellikle gelişmiş ülkelerde günlük yaşamın vazgeçilmezlerinden birisidir, sosyal gelişme ve ekonomik büyüme içinde son derece önemlidir. Havayolu ulaştırması, gelişmekte olan ülkelerde özellikle ticaret ve turizm açısından büyük bir fayda yaratmaktadır. Havayolu ulaştırmasının, Türkiye deki gelişim süreci ile ilgili olarak; Cumhuriyetin ilanından sonraki yıllarda, Türk Tayyare Cemiyetinin kurulması, Türkiye de hava ulaştırması konusundaki ilk girişim olarak kabul edilebilir larda Türk Hava Postaları nın kurulması bunu izlemiş ve cumhuriyetin 10. yılında toplam 10 adet uçaktan oluşan bir filo oluşturulmuştur (Aktepe ve Şahbaz, 010: 70). 9

6 ArelEysad 018 cilt:3 No:1 Emre BAHAR Türk Havayolları Anonim Ortaklığı, (THY) Türkiye nin bayrak taşıyıcı havayolu şirketidir ve 1933 yılında Ankara da Havayolları Devlet İşletmesi ismi ile kurulmuştur. THY, uzun seneler Türkiye de iç hatlardaki yolcu taşımacılığını tek başına yapmıştır. Türkiye de özel havayolları, seksenli yılların ortalarında faaliyet göstermeye başlamışlardır tarihinde yürürlüğe giren 90 sayılı Türk Sivil Havacılık Kanunu ile kamu kurum ve kuruluşları ile gerçek ve özel hukuk tüzel kişilerinin, havacılık faaliyetlerini kapsayacak, bunları düzenleyecek hükümler yürürlüğe girmiştir (Aktepe ve Şahbaz, 010: 70). Türkiye de havayolu taşımacılığı sektörü, hızlı bir büyüme süreci geçirmektedir. Havayolu ulaştırma sektöründe, işletmelerin varlıklarını uzun dönem sürdürebilmelerinin temel şartlarından birisi marka değeri oluşturabilmeleridir. Özellikle yabancı havayolu işletmelerinin yoğun bir biçimde faaliyet gösterdiği sektörde rekabette ön plana çıkabilmek için yolcuların, satın alma kararlarını alırken neleri dikkate aldıklarını belirlemek önemlidir. Yolcuların algıladıkları kalite, marka değerlerini etkileyen önemli etkendir. Algılanan kaliteyi etkileyen önemli faktörlerden birinin ise fiyatla ilgili olduğu yapılmış olan çalışmalarda belirtilmiştir (Aktepe ve Şahbaz, 010: 7). Yolcuların algıladıkları kalite, havayolu taşımacılığında yoğun rekabet ortamında önem kazanmaktadır. Bununla birlikte havayolu taşımacılığında son yıllarda ülkemizde büyük bir büyüme söz konusudur. EUROCONTROL (Avrupa, Hava Seyrüsefer Emniyeti Teşkilatı) ve IATA (Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği) gibi uluslararası kuruluşlar 015 yılı için Türk Sivil Havacılığı ile ilgili öngördükleri toplam hava trafik artışına, 005 yılı içerisinde ulaşılmıştır. Havacılık sektörü % 53 lük bir büyüme yakalamıştır (SHGM, 011, Öncü, Çömlekçi ve Çoşkun, 013). Bu rakamlara bakıldığında, öngörülen rakamların on sene öncesinden yakalandığı dikkat çekmektedir. Türkiye de havayolu sektöründeki gelişmeler incelendiğinde, sektördeki işletmelerde hem kalite hem de miktar açısından bir artış olduğu görülmektedir. Bundan dolayı çok sayıda yolcu, bu işletmeleri tercih etmektedir. Bununla birlikte havayolu işletmeleri gelirlerini de arttırmıştır. Teknolojideki hızlı değişiklikler bu işletmelerin performansına yansımıştır ve artan müşteri bilinci, kendi pazarlarının yapısını etkilemiştir. Böyle bir durumda, havayolu şirketleri tam olarak kendilerini, varlığını etkin bir şekilde sürdürmek için, pazar payını korumak, amaçlarını elde etmek için rakiplerini ve yapısını, faaliyette bulundukları pazar çevresinin yapısını ve rekabetini tam olarak analiz etmelidirler (Kılınç, Öncü ve Taşgıt, 009: 174). 00 yılından önce havacılık sektörü rekabete açık değildi. Sadece THY tarifeli iç hat uçuşları yapabiliyordu. Havayolu bilet fiyatları, sektörün tekelci yapısına dayalı olarak çok yüksekti. O yıllarda havayolu taşımacılığını tercih eden yolcuların sayısı 9 milyona ulaşmamıştı. Havayolu ulaşımı lüks olarak kabul ediliyordu. 003 yılının öncesinde, THY nin sadece yüksek gelir grubu yolculara hitap eden % 98 pazar payından, Türk havayolu pazarının tekelci bir yapıda olduğu sonucu çıkarılabilir. 003 yılı, bölgesel havacılık politikalarının getirdiği olanaklar ile Türk sivil havacılığında bir kilometre taşıdır. Havayolu ulaşımı politikalarını değiştirilmeye karar verildi ve özel havayolu taşımacılığı sistemlerini yeniden yapılandırmak için gerekli yasal düzenlemeler için çalışılmaya başlandı. İç hat uçuşlarındaki talebi arttırmak için özel havayolu şirketlerine uygulanan bütün kısıtlamalar kaldırıldı. Vergi indirimi sağlandı ve iç hat uçuş rotaları rekabete açıldı (Peksatıcı, 010:8). 014 yılında toplam uçuş noktası, iç hatlarda 6 havayolu şirketi ile 53 nokta, dış hatlarda ise 108 ülkede 37 nokta olarak meydana gelmiştir (Türkiye Sivil Havacılık Sektörü Meclis Raporu, 015: 8). 016 yılı sonu itibarıyla iç hatlarda 7 merkezden 55 noktaya uçuş gerçekleştirilmektedir. Dış hatlarda ise 86 noktaya uçuş gerçekleştirilmektedir (SHGM Faaliyet Raporu, 016, 4-45). Türkiye de havayolu ulaştırma sektörünü daha iyi analiz edebilmek için, Türkiye deki havayolu işletmelerini, uçak sayılarını, koltuk kapasitelerini, Türkiye de gerçekleşmiş olan iç hat ve dış hat yolcu ve uçak trafiği bilgileri incelemek yararlı olacaktır. 30

7 eysad.1. Türkiye de Havayolu İşletmeleri 003 yılından sonra havayolu sektörü çok hızlı büyümeye başladı. Sektörün büyüme hızı dünya genelinde % 5 iken, Türkiye de rekor bir artış ile % 53 olarak gerçekleşmiştir. Bu yıllarda, Amerika da başlayan ve Avrupa ya yayılan büyük bir düşük maliyetli taşıyıcı (low cost carrier) eğilimi bulunmaktadır. Bu sistem bütün dünyada yayıldı ve 003 yılında Türkiye de de hızlı bir şekilde yayıldı. 003 yılında ilk olarak Fly Air, daha sonra Onur Air bu düşük maliyetli taşıyıcı modeline başvurdular. Bununla birlikte Fly Air çok kısa bir sürede pazardan çekildi. 005 yılında Pegasus, bu havayolları arasına üçüncü olarak katılmıştır (Peksatıcı, 010: 89). Türkiye de 13 havayolu şirketi faaliyet göstermektedir. Bu havayolu şirketlerinden 3 ü sadece kargo uçaklarıyla kargo taşımacılığı yapmaktadır. THY ile birlikte toplamda 4 havayolu şirketi kargo uçaklarıyla kargo taşımacılığı yapmaktadır. Havayolu şirketlerinin 013 yılında 385 olan uçak sayısı, 014 yılında 37 adetlik artışla; 4 ye yükselmiştir. Türkiye deki havayolu filosunun toplam koltuk kapasitesi; 76.97, kargo uçakları yük kapasitesi de kg dır yılları arası uçak sayı ve kapasite bilgileri Tablo 1 de, havayolu şirketleri filo büyüklükleri de Tablo- de gösterilmiştir (Türkiye Sivil Havacılık Sektörü Meclis Raporu, 015: 7). Havayolu işletmeleri uçak sayısı 015 yılında 489, 016 yılında ise 540 olmuştur. Havayolu işletmeleri toplam koltuk sayısı ise e ulaşmıştır (SHGM Faaliyet Raporu, 016: 7). Borajet Havayolları, filosunda bulunan uçakların teknik sorunlarının giderilmesi ve uçuş filosunun yenilenmesi amacıyla uçuşlarına geçici bir süre ara vermiştir ( Erişim Tarihi, ). Tablo 1: Havayolu letmeleri Uçak Sayısı ve Kapasitesi ( ) YIL UÇAK SAYISI % ARTI KOLTUK SAYISI % ARTI KARGO KAPAS TES % ARTI , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,5 Kaynak: Türkiye Sivil Havacılık Sektörü Meclis Raporu 015: 7. ve SHGM Faaliyet Raporu 016: 7 den derlenmi tir. 31 Tablo ye bakıldığında ise, havayolu şirketlerinin yolcu ve kargo uçağı sayıları, koltuk kapasiteleri ve yük kapasiteleri görülmektedir. THY 300 adet yolcu uçağı, koltuk kapasitesi, 8 adet kargo uçağı ve kg yük kapasitesi ile dikkat çekmektedir. THY yolcu uçağı sayısına, toplam koltuk kapasitesine göre birinci sırada bulunmaktadır. THY yük kapasitesi açısından MNG nin önünde birinci sırada gelmektedir. THY nin ardından, Pegasus, Sun Express, Onur Air ve Atlas Global (Jet) yolcu uçağı sayısı ve toplam koltuk kapasitesine göre sırasıyla ilk beş havayolu şirketini oluşturmaktadır.

8 ArelEysad 018 cilt:3 No:1 Emre BAHAR Tablo : 016 Yılı Havayolu irketleri Ve Filo Yapıları HAVAYOLU RKETLER KURULU YILI YOLCU UÇA I KOLTUK KAPS. KARGO UÇA I YÜK KAPS. (kg) TOPLAM UÇAK THY SUNEXPRESS PEGASUS ONUR A R ATLAS GLOBAL FREE B RD CORENDON ZA R BORA JET TAILWIND MNG (KARGO) ACT (KARGO) ULS (KARGO) TOPLAM Kaynak: Türkiye Sivil Havacılık Sektörü Meclis Raporu 015: 8. ve SHGM Faaliyet Raporu 016: 31 den derlenmiştir. Havayolu işletmelerinin değerlendirilmesi için önemli olan bir diğer önemli veri de Havalimanlarında yıllara göre gerçekleşmiş olan yolcu ve uçak trafiği bilgileridir. Türkiye de havalimanları yolcu ve uçak trafiği bilgilerinin yıllara göre incelenmesi ile Türkiye deki havayolu taşımacılığının gelişimi hakkında önemli bilgiler değerlendirilecektir. 4.. Türkiye Geneli Havalimanları Yolcu ve Uçak Trafiği Bilgileri Havalimanı Uçak Trafiği, havalimanına inen veya kalkan uçak trafiği hareketidir. İniş ve kalkış toplamı iki hareket olarak sayılmaktadır. Yolcu Trafiği ise, hava yoluyla seyahat eden uçuş personeli ve kabin mürettebatı hariç uçaktaki tüm bireylerdir (İstatistiklerde yolcu sayısına kucaktaki bebek dahil edilmemektedir). Yolcu trafiği, gelen ve giden yolcu olarak kişi sayısı olarak verilmektedir (DHMİ İstatistikler, 017). Dünyada, havayolu ile yolcu ve kargo taşımacılığı, 014 yılında da büyümesine devam ederek, tarihin en yüksek değerlerine ulaşmıştır. ICAO tarafın dan yayınlanan kesin olmayan ilk verilere göre 014 yılı, 013 yılına göre %5,9 artış ile toplam 3, milyar tarifeli yolcu taşımacılığı (gelen-giden 6,4 milyar) gerçekleşmiş, 014 yılı tarifeli uçak kalkış sayısı da, tüm zamanların en yükseği olarak; 33 milyona ulaşmıştır. Dünya kargo trafiğinde de 013 yılına göre, yük-ton-km bazında % 4,6 lık bir artış yaşanmıştır (Türkiye Sivil Havacılık Sektörü Meclis Raporu, 015: 57). 015 yılsonu istatistiklerine göre yolcuya, 016 yılsonu istatistiklerine göre yolcuya, havalimanı ve havaalanlarımızda hizmet verilmiştir. 016 yılında 015 yılına göre -% 4,1 oranında bir azalma meydana gelmiştir. 017 yılı sonunda havalimanı ve havaalanlarındaki yolcu sayısının 188 milyonun üzerine çıkması beklenmektedir ( Erişim Tarihi, ). 3

9 eysad Şekil 1: Türkiye Geneli Havalimanları İç ve Dış Hat Toplam Yolcu Trafiği Kaynak: DHMİ, İstatistikler; http. Erişim Tarihi, Şekil 1 de belirtildiği gibi; Türkiye de, yol cu trafik artışları son yıllarda sürekli dünya ortalamalarının üzerinde devam etmiştir. 014 yılında bir önceki yıla göre iç hat yolcu trafiği %1, artış ile ya, dış hat yolcu trafiği de %9,6 artış ile e ulaşmıştır. 014 yılı toplam yolcu trafiği %10,9 artış ile olarak gerçekleşmiştir (Türkiye Sivil Havacılık Sektörü Meclis Raporu, 015: 57). 015 yılında toplam yolcu trafiği e ulaşmıştır. Büyüme devam etmiştir fakat 016 yılında toplam yolcu trafiği ye inmiştir. Yolcu trafiği sayısında % 4,1 lik bir düşüş meydana gelmiştir. 016 yılında iç hatlarda yolcu trafiği sayısında % 5,8 lik bir artış meydana gelmiştir. 015 te olan yolcu trafiği sayısı 016 da a yükselmiştir. Ancak dış hatlar yolcu trafiği sayısında %15,5 lik önemli bir düşüş meydana gelmiştir. 015 te olan yolcu trafiği sayısı 016 da e gerilemiştir. Yolcu trafiği sayısındaki azalış sayısı olmuştır. 33 Şekil. Türkiye de Havalimanları Uçak Trafiği Kaynak: DHMİ, İstatistikler; http. Erişim Tarihi,

10 ArelEysad 018 cilt:3 No:1 Emre BAHAR Şekil de görüldüğü üzere 007 de; olan uçak trafiği sayısında yıllık ortalama % 8,6 lık bir artış görülmüştür ve 016 yılında; e ulaşmıştır. Son on yıla ait veriler değerlendirildiği zaman uçak trafiğinde % 110,9 lık büyük bir artış dikkat çekmektedir. 017 yılı için öngörülen yıllık uçak trafiği sayısı olarak tahmin edilmektedir (http. Erişim Tarihi, ). Havalimanları uçak trafiği bilgilerini iç hat ve dış hatlarda ayrı olarak değerlendirmeye alırsak; İç hatlar uçak trafiği 015 te olarak gerçekleşmiştir.016 yılında ise e yükselerek % 6,6 lık bir büyüme gerçekleşmiştir. Fakat dış hatlarda 015 yılında olan uçak trafiği sayısı, 016 yılında olarak gerçekleşmiştir. Dış hatlar uçak trafiği sayısında % 9,6 lık önemli bir azalma (59830) meydana gelmiştir. SONUÇ 007 ve 016 yılları arasında Türkiye de gerçekleşmiş olan yolcu ve uçak trafiği bilgilerine bakıldığı zaman 016 yılında yolcu sayısında on yıl öncesi olan 007 ye göre % 147 lik bir büyüme söz konusudur. 007 yılından 016 yılına kadar uçak trafiği sayısında % 110,9 luk büyük bir büyüme gözükmektedir ve bu büyüme 017 yılında da artarak devam etmektedir. Türkiye deki havalimanlarındaki yolcu ve uçak trafiğindeki bu büyük artışların havayolu politikalarında son yıllarda yapılan olumlu değişikliklerin etkisi ile olduğu söylenebilir. 003 yılı bölgesel havacılık politikalarının getirdiği olanaklar büyük önem taşımaktadır. Havayolu ulaşımı politikaları değiştirilerek özel havayolu taşımacılığı sistemlerini yeniden yapılandırmak için gerekli yasal düzenlemeler için çalışılmaya başlandı. İç hat uçuşlarındaki yolcu sayısını arttırmak için özel havayolu şirketlerine uygulanan bütün kısıtlamalar kaldırıldı. Vergi indirimi sağlandı ve iç hat uçuş rotalarında rekabetin sağlanması ile havayolu yolcu ve uçak sayısında yıllar geçtikçe büyük artışlar meydana geldi. Havayolu işletmeleri uçak sayısı 005 yılında 40 iken 015 yılında 489, 016 yılında ise 540 olmuştur. Havayolu işletmeleri toplam koltuk sayısı ise 005 yılında iken 016 yılında e ulaşmıştır. Geçen yıllarla birlikte Türk Sivil Havayolu taşımacılığı uçak sayısı ve koltuk kapasitesi bakımından büyük bir gelişim göstermiştir. Aynı şekilde havayolu taşımacılığında da kargo kapasitesi de büyük bir artış göstermiştir. Son yıllardaki bütün bu olumlu gelişmelere karşın, 016 yılında dış hatlar yolcu trafiği sayısında %15,5 lik önemli bir düşüş göze çarpmaktadır. 015 te olan yolcu trafiği sayısı 016 da e gerilemiştir. Yolcu trafiği sayısındaki azalış sayısı olmuştır. Benzer şekilde dış hatlarda 015 yılında olan uçak trafiği sayısı, 016 yılında olarak gerçekleşmiştir. Dış hatlar uçak trafiği sayısında % 9,6 lık önemli bir azalma (59830) meydana gelmiştir. Burada dikkat çeken nokta iç hatlarda havayolu yolcu sayısında artış devam ederken dış hatlarda meydana gelen düşüşlerin nedenlerinin doğru değerlendirilmesi gerekliliğidir. Dış hatlar uçak ve yolcu trafiğinde meydana gelmiş olan bu büyük düşüşlerin nedenleri olarak 016 yılında Türkiye de meydana gelen darbe girişimi, terör olayları ve dış ülkeler ile yaşanan siyasi krizlerin turizme dolayısı ile havayolu ulaşımına olan etkilerinin yansıması olarak değerlendirilebilir. Bununla birlikte Türkiye bulunduğu jeopolitik konum itibari ile havayolu ulaşımını gelişimini sürdüreceği bir bölge olmaya devam edecektir. Yeni açılacak havalimanı ile birlikte diğer ülkelerle geliştirilecek olumlu politikalar ile havayolu ulaşımını gelişimi iç ve dış hatlarda artarak devam edecektir. 34

11 eysad KAYNAKLAR AKÇA, M. VE KARAGÜLLE, A. Ö.: 01 Havayolu Şirketleri ve Yer Hizmetleri Kuruluşları Arasındaki İlişkinin İncelenmesine Yönelik Bir Araştırma, Ulusal Havacılık Teknolojisi ve Uygulamaları Kongresi, İzmir, s: ARIKAN, İ. VE AHİPAŞAOĞLU, S.: 006 Ulaştırma İşletmeleri, Gazi Kitapevi, Ankara. AKTEPE, C. VE ŞAHBAZ, R. P.: 010 Türkiye nin En Büyük Beş Havayolu İşletmesinin Marka Değeri Unsurları Açısından İncelenmesi ve Ankara İli Uygulaması, Celal Bayar Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, Sayı 11/, DHMİ İnternet Sitesi, (017). Çevrimiçi, Erişim Tarihi, GEREDE, E.: 011 Türkiye nin İkili Havayolu Taşımacılığı Anlaşmalarının Havayolu Yönetimine Etkileri Açısından Değerlendirilmesine Yönelik Bir Ölçek Önerisi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/3,9 50. GEREDE, E.: 00 Havayolu Taşımacılığında Küreselleşme ve Havayolu İşbirlikleri-THY A. O. da Bir Uygulama, Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Eskişehir. GÖKTEPE, H.: 007 Hava Taşımacılığı Sektöründe Rekabet Hukuku Kurallarının Uygulanması, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1, KARAGÜLLE, A. Ö. VE BİRGÖREN, T. : 013 Havayolu Taşımacılığında Uçucu Ekip Yönetimi, Beta Basım, İstanbul. KILINÇ, İ., ÖNCÜ, M. A. VE TAŞGIT, Y.E.: 009 A Study On The Competition Strategies Implemented In The Airlıne Companies In Turkey, S.Ü. İ.İ.B.F. Sosyal ve Ekonomik Araştırmalar Dergisi, KIRGIZ, A. VE ARIKAN, İ.: 015 Havayolu Ulaştırması, Turizm Ulaştırması, Editör İ. Arıkan, Detay Yayınları, Ankara, s: KOÇYİĞİT, M.: 009 Havayolu İsletmelerinin Performansının Tobin Q Oranı İle Ölçülmesi, Mufad Journal, 44, KUYUCAK, F VE ŞENGÜR, Y.: 009 Değer Zinciri Analizi: Havayolu İsletmeleri İçin Genel Bir Çerçeve, KMU İİBF Dergisi, 16, LONG, D.Ç.: 01 International Logistics Global Supply Chain Management (Uluslararası Lojistik Küresel Tedarik Zinciri Yönetimi) (Çeviri-Uyarlama: Tanyaş, M. ve Düzgün, M.. Basımdan Çeviri) Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara. ÖNCÜ, M., ÇÖMLEKÇİ, İ. VE ÇOŞKUN, E.: 013 Havayolu Yolcu Taşıma İşletmelerinin Finansal Etkinliklerinin Ölçümüne İlişkin Bir Araştırma, Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 5/, PEKSATICI, Ö.: 010 Competitive Strategies Of Airline Companies Operating In Turkish Domestic Aviation Market, The Republıc Of Turkey Bahçeşehir Unıversity, The Institute Of Social Sciences, Marketing Graduate Program, İstanbul. RAVİZZA, S., CHEN, J., ATKİN, J., STEWARD, P., BURKE, E.K.: 014 Aircraft Taxi Time Prediction: Comparisons And Insights, Applied Soft Computing, 14, Rekabet Kurumu, Rekabet Raporu, Ankara, 011 SARILGAN, A. E.: 011 Türkiye de Bölgesel Havayolu Taşımacılığının Geliştirilmesi İçin Yapılması Gerekenler, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11/1,

12 ArelEysad 018 cilt:3 No:1 Emre BAHAR SHGM Faaliyet Raporu 016, raporlar/016_faaliyet_raporu.pdf, Erişim Tarihi: SHGM Faaliyet Raporu 015, raporlar/015_faaliyet_raporu_ pdf, Erişim Tarihi: SHGM Yük Kontrolü Ve Haberleşme Hizmetleri, 015, Ankara, ISBN: Pegem Akademi Yayıncılık Dizgi: Kezban Öztürk SHGM Yayınları Yayın No: HAD/T-0, Yayın Türü: Teknik, Yolcu Hizmetleri, Havaalanları Daire Başkanlığı, 1. Baskı Aralık, 013 ŞENTÜRK, Z.: 011 Havayolları Hizmet Kalitesinin AHS Metoduyla Değerlendirilmesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Trabzon. Türkiye Sivil Havacılık Meclisi Sektör Raporu, ISBN:015/58 TOBB Yayın No: AYDOĞDU OFSET MATBAACILIK AMBALAJ SAN. VE TİC. LTD ŞTİ. Ankara, 015 SHGM İnternet Sitesi, (017). Çevrimiçi, Erişim Tarihi, YÜKSEL S. VE GEREDE, E.: 01 Türkiye de Hava Aracı Bakım Faaliyetlerinde Dış Kaynak Kullanımı Üzerine Bir Araştırma, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İ.İ.B.F. Dergisi, 7/1,