Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 67, Mart 2018, s

Transkript

1 Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 67, Mart 2018, s Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date Hüseyin ÖZNÜLÜER Erzincan Üniversitesi Eğitim Fak. Resim-İş Eğitimi ABD hoznuluer@erzincan.edu.tr GÜNÜMÜZDE TÜRK MİTOLOJİSİNİN BİLİNMEZLİĞİ VE SEBEPLERİ Öz Bilimin birçok soruya cevap bulabildiği günümüzden çok öncelerine, tarih öncesi çağlara gidilecek olursa insanoğlunun kafasında çözümleyemediği bir çok bilimsel soru mevcuttu. Bunlar gök gürültüsü, fırtınalar, med cezirler, depremler, kuraklık, bolluk, gibi tabiat olayları ya da yaradılışın kaynağı hakkında bilinmeyenlerdi. Dolayısıyla tarih öncesi topluluklar çözemedikleri bu soruları tanrısal varlıklar ortaya çıkararak bir çözüm yolu türetmişlerdir. Dünyanın her coğrafyasında yaşayan toplulukların tanrısal efsaneleri olduğu gibi Orta Asya da yaşayan Türklerinde kendilerine has mitolojileri ve mitolojik kahramanları bulunmaktadır.kaleme alınan bu araştırmanın birinci bölümünde mitoloji hakkında genel bilgilere yer verilmiş ikinci bölümde ise Türklerin yaşayış koşulları, yaşadıkları coğrafya, tanrıcılık anlayışı ve Türklerin mitolojisi hakkında yeterli bilgilerin günümüze ulaşamamasının nedenlerine değinilmiştir.üçüncü ve son bölümünde Türk mitolojik kahramanları hakkında görsel öğelerle bilgi verilmiştir. Anahtar kelimeler: Mitoloji, Tanrı, Efsane,

2 THE UNKNOWN AND TURKISH REPUBLIC OF TURKISH MYTHOLOGY AT THE DAY Abstract There are a lot of scientific questions that can not be solved in the human mind if the science can find answers to many questions and go to prehistoric ages much earlier than today. These were the ones that were not known about natural phenomena such as thunderstorms, storms, refluxes, earthquakes, drought, abundance, or sources of creation. Therefore, prehistoric communities have developed a way of solving these questions which they can not solve by revealing divine beings.the Turks living in Central Asia have their own mythologies and mythological heroes, as are the divine legends of the communities living in every part of the world.in the first part of this study, general information about mythology is given. In the second part, the reasons of the lack of daily information about the living conditions of the Turks, the geography they live in, the understanding of godliness and the mythology of Turks are mentioned.in the third and last section, visual items were given to the Turkish mythical heroes. Keywords: mythology, god, legend, Coğrafi konumun ve iklim şartlarının meydana getirdiği hava olayları, insanın gördüğü ve avlandığı hayvanlar, barındığı mekân, etrafındaki ağaç, orman, dağlar hayatın merkezindeki insanın bedenen oluşumundan sonra zihinsel oluşumunu gerçekleştiren ve bir nevi gelişimin görünen ve görünmeyen yönlerinin tamamlanmasını sağlayan doğal unsurlardır GİRİŞ 1.1.Mitoloji Mit in herkes tarafından kabul edilebilecek bir tarifini yapmak çok zordur. Her toplum farklı şekillerde ifade etmiştir Mit i. Öncelikle Kelime olarak mit, Yunancadaki Mythos kelimesinden gelmektedir. Mythos, söylenen veya duyulan söz, masal, öykü, efsane anlamlarını taşımaktadır. Mythos, tarihi değeri olmayan söylenti, uydurma, boş ve gülünç masal olarak tanımlanır. Diğer taraftan epos ; ölçülü ve dengeli söz olup tanrının insana armağanıdır. Logos gerçeğin insan gözüyle görülmesi, doğruların keşfi, bilme giden yol olarak ifade edilmektedir. Bu durumda mit söylenen söz; logos ise bilimin keşfi olarak alınınca birbirinden farklı iki teşekkülün birlikteliği söz konusudur 1. Çağdaş kullanımda, mitoloji ya belirli bir din veya kültürdeki mitlerin bütününü tanımlar (örneğin: Yunan mitolojisi, Türk mitolojisi, Hint Mitolojisi) ya da mitlerin incelenmesi, yorumlanması, toplanması (belki yeniden oluşturulması) ve benzeri çalışmaları içeren bilgi, bilim dalını tanımlar. 2 Mitolojinin bir diğer tanımı ise; Bir din veya bir halkın kültüründe tanrılar, kahramanlar, evren ve insanın yaratılışına dair tüm sözlü ve yazılı efsane birikiminin ve bu efsanelerin doğuşlarını,

3 anlamlarını yorumlayıp, inceleyen ve sınıflandıran çalışmalar bütünüdür şeklinde açıklanmaktadır. Genel olarak bir açıklama yapmak gerekirse mitolojiler efsanevi olaylardır. 3 Prof.Dr. Fuzuli Bayata göre ise; Mit, yalnız eski insanı çevreleyen bir bilim dalı değildir. Aynı zamanda çevreyi, içerisinde yaşadığımız cemiyeti, insanın kendini ve davranışlarını kontrol eden, Tanrı ya ve koruyucu ruhlara bakışların toplamı olan ilk bilim dalıdır. Hem de mükemmel olanın göstergesidir Mitolojinin Özellikleri Bilindiği gibi mitoloji sözlü kültürün en önemli unsurlarından biridir. Dolayısıyla mitoloji söylenen sözün kişiden kişiye, nesilden nesile aktarılmasıyla neşet ettiği kadar başkalaşıma da uğramıştır. Böylece kelimelerden başlayarak temaya kadar her şey değişmiş ve başka değişik versiyonlara dönüşmüştür. Çoğu zaman kavramların birinin diğerinin yerinde kullanıldığı olmuştur. Mit, efsane, destan, usture, masal gibi kavramalar biri diğerinin yerine kullanılmıştır. Görülüyor ki terimler kullanılırken genellikle karıştırıldığı, hatta içinden çıkılmaz bir hâl aldığı olmuştur. Buradaki en önemli etken kelimelerin faklı dillerdeki ifadelerinin birlikteliği olarak ortaya çıkmaktadır. Farklı dillerle zenginleşen kavramlar yumağı zaman zaman kargaşanın sebebi durumundadır. Farklı kültür çevreleri de bu algılama biçimindeki çeşitliliğin sebepleri arasındadır. Mit, daha çok doğa ve doğaüstü varlıkların yaradılışını konu alır. Yani, bir anlamda mit, yaradılışın öyküsüdür. Yaradılış ve doğa içindeki mücadele ve insanlığın kazandığı deneyimler olarak görülmektedir. Mitlerde genelde doğaüstü varlıklar veya tanrılar görevlendirilmektedir. Bu mitler sayesinde insanın içinde bulunduğu ve onu sınırlayan tabiat ve âlemin anlamlandırılmasıyla insanların şüpheleri geçici de olsa manasını bulmuş oluyordu. Böylece şüpheler giderilmiş ve insanı meşgul eden harici unsurlar etkisiz hale getirilmiş oluyordu. 144 Mitler büyük oranda aktarma işlemiyle ortaya çıkmıştır. Aktarım eyleminin öznesinde insan olduğundan her defasında kendi süjesinden birikintiler dahil etmiştir. Her aktarımla beraber yeniliklerle kendi içinde hayat bulmuştur. Aktarma işinde abartılar, eklemeler, çıkarmalar yapılmak suretiyle değişikliklere imkan sağlanmış oluyordu. Mitleri besleyen önemli kaynaklardan biri abartı unsuru olmuştur. Bu sayede mitler daha çekici ve cazibe kaynağı haline gelmiştir. 5 Meşhur şarkiyatçı Mirza Kazım Beye göre, Efsanesi olmayan halk, rivayeti olmayan ülke yoktur. Göçebe toplumlarında bunlar, nesilden nesile geçer. Yarı medeni toplumların itikat ve inanışlarının esasını yazılı edebiyetın ve tarihin esas mazmununu oluşturur. Medeni halklarda ise mukaddes bir şey gibi onların hayallerine kaynaklık eder Mitolojinin Oluşumu İnsanın yaradılışı ile başlar mitoloji. Henüz toplayıcılık yaparak hayatta kalmaya çalışan ilkel toplumlar yaşadıkları coğrafyaların iklim koşullarına göre daha da gelişerek avcılık ya da tarım yapmaya başlamışlardır. Henüz bilimden yoksun oldukları için anlamlandıramadıkları tabiat olaylarını bir sebebe bağlamaları gerekmekteydi. İçinden çıkılamayan bu durumları doğa üstü (Mitolojiye giriş,prof.dr. Fuzuli Bayat, ötüken yayınları,) Bakıhanov A., Gülistan-ı İrem, Bakü,1951.

4 varlıklarla ilişkilendirmeye başlamıştırlar. Böylelikle günümüzde mitoloji adı altında incelediğimiz bilim devreye girmiştir. Aslında mitoloji Coğrafi konumun ve iklim şartlarının meydana getirdiği hava olayları, insanın gördüğü ve avlandığı hayvanlar, barındığı mekân, etrafındaki ağaç, orman, dağlar hayatın merkezindeki insanın bedenen oluşumundan sonra zihinsel oluşumunu gerçekleştiren ve bir nevi gelişimin görünen ve görünmeyen yönlerinin tamamlanmasını sağlayan doğal unsurlardır 7. Yaban toplumu insanı için yaşadığı tabiat, diğer insanlar, topluluklar hayatta kalabilmek açısından korku kaynağıdır. Çünkü doğal olayların izahını, modern bilimle açıklayan modern toplumun insanına göre, korkulara dayalı olarak yapar. Mesela şimşeğin çakması, rasyonalist, pozitivist eğitimden geçmiş modern insan için bulutlarda biriken elektrik yükünün boşalmasıdır. Halbuki yaban toplum insanı bunu, gökte bulunan bir şimşek tanrısının veya kutsal ruhun insanları cezalandırmak için yaptığı şeklinde açıklar. İşte mitolojinin başlangıç noktası da burasıdır. Doğal olgular, nesneler, bir kişilik ve işlev üstlenerek, gökteki kutsal varlıkların yaptırım gücüyle birleşip miti oluştururlar Mitoloji, yaban toplum insanı için günümüzün dini, ideolojisi, dünya görüşü, bilimi yerine geçer. Mitolojik anlatılar, onların tabiat güçleri karşısındaki korkularıyla doludur. Balık ve fok avını, çok zor koşullarda yapan Eskimoların tanrıları son derece kuralcı, ceberrut ve erildir. Hiçbir hatayı affetmez. Afrika ormanlarının verimli alanlarında avcılık yapan bir toplumun tanrıları ise daha müşfik, verici ve dişildir. Tabi ki bunlar bütün dünya için yapılabilecek genellemeler değildir. Yine de Türk mitolojisinde de tabiat ve insan ilişkisinde benzer özellikleri görmemiz mümkündür. 145 Avcılıkla geçinen Türk boyları arasında, kısıtlı olan av alanlarında, av hayvanlarının ölçüsüzce avlanması, hatta bu hayvanların daha yavruyken öldürülmesi, av tanrısından korkuyu da beraberinde getirmektedir. Çünkü av alanındaki kaynakların tüketilmemesi ve yeni av hayvanlarının çoğalmasının sağlanması avcılığın genel kuralı olmuştur. İşte bu düşünce, avcılar üzerinde yaptırım gücü olan bir av tanrısını oluşturmuş, bunun sonucunda da Altaylarda bir av tanrısından bahsedilebilmiştir. Tabiatta her nesnenin içinde ruh olduğu inancına, animistik düşünceye dayalı olan ev iyeleri inanışı da Anadolu da hala görülebilmektedir. Evin iyesinin bulunduğu yer, makam ise eşiktir, bu sebeple eşiğe basılmaz. Eğer eşiğe basılır, ev iyesine saygısızlık edilirse, o eve bir felaket geleceğinden korkulur. Hatta uzun süre bir evin aile üyelerinin başına kötü şeyler gelmişse, o evde bereketsizlik varsa, evin eşiği çıkartılır, dualarla yeni eşik yerine konur TÜRK MİTOLOJİSİNİN GELİŞİMİ 2.1.Türklerin Yaşadığı Coğrafya Genel olarak Türkler in yaşadığı anayurt Orta Asya dır denilmekle beraber, Türkler in bu geniş coğrafyanın tam olarak neresinde yerleşik oldukları tartışma konusudur. Bunun sebebi Türkler in daha ilk zamanlarından itibaren geniş bir coğrafyaya yayılmış bulunmaları ve kültürlerini çok uzaklara kadar götürmeleri olsa gerektir. Son linguistik araştırmalar ise, bu sahanın Altay-Ural Dağları arasında alınması, hatta Hazar Denizi nin kuzey doğu bozkırlarının aslî Türk yurdundan sayılması ihtimalini kuvvetlendirmiştir. 7 ABDURREZZAK A.O., Sibirya Türk Destanlarındaki Büyüsel Dönüşüm Motifi Üzerine Tespitler, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 43, Nisan 2017, s

5 Türkler, Orta Asya nın kuzey doğu bölgesinde bulunan Baykal Gölü ne dökülen Orhun ve Selenga Irmakları boylarında ortaya çıkmış, ancak atı bir ulaşım aracı olarak kullanmayı başardıklarından, bütün Orta Asya ya yayılmışlar ve egemen olmuşlardır. Bu sebeple, yontma taş çağına kadar uzanan eski devirlere ait, Türk Kültürü izlerine Orta Asya nın bir çok yerinde aynı anda rastlanmaktadır. Türkler coğrafî konumları itibariyle yüzyıllarca Çinlilerle komşu olarak yaşamak zorunda kalmışlardır. Bu nedenle Türk mitolojisinde Çinlilerle bağlantılı pek çok destan ve efsânelere rastlamak mümkündür. Türk Tarihi nin birinci elden kaynaklarının da Çin Yıllıkları olması bu komşuluğun ortaya çıkardığı bir sonuçtur Türklerin Dini Bütün toplumlar gibi Türkler de tarih boyunca çeşitli dinleri kabul etmişlerdir. Ancak bilindiği gibi Türkler, tarih boyunca hiçbir zaman bütün Türklük dairesi halinde bir tek dini kabul etmemişlerdir. Bir Türk boyu bir dini kabul etmişken, başka bir boyun farklı bir dini kabul ettiği sıklıkla görülmüştür. Çünkü Türklük birçok farklı boydan oluşan çok geniş bir dairedir. Bu nedenle Türk boylarının sosyal ve kültürel hayatlarında bazı farklılıkların olması normaldir. Ancak bu farkların çok derin olmadığını da belirtmek gerekir. Zaten derin farklar olsa, bu boyları aynı kültür dairesi içine almak mümkün olamazdı. Bununla beraber Türkler tarihte en çok din değiştiren milletlerden biridir. Bize göre bu durumun temel sebebi, Türklerin aşırı taassup sahibi bir millet olmamasıdır. Ayrıca Türkler, yaşadıkları dönemde, hüküm sürdükleri coğrafyada, akıllarının kabul ettiği, yaşam biçimlerine uyan ve bazen de sosyal ve siyasi amaçlarına uyan dinleri kabul etmişlerdir. Yine bazı dönemlerde de daha üstün bir medeniyete ait olduğunu düşündükleri dinlere, daha ileri bir medeniyete sahip olmak amacıyla girmişlerdir Türkler kolay din değiştirse de kendi bünyelerine uymayan dinleri, geniş Türk toplulukları arasında ve uzun müddet kabul edememişlerdir. Yine Maniheizm ve Budizm bu duruma örnek gösterilebilir. Bu dinler Uygurlar ve Tabgaçlar dışında pek taraftar bulamamıştır. Etkileri de uzun sürmemiştir. Maniheizm Uygurlar arasında, XIV-XV. Yüzyıllardan sonra pek görülmemiştir. Hıristiyanlık ve Musevilik de bu duruma örnektir. Bu noktada Gök Tanrı ve İslamiyet arasındaki benzerlik tekrar gündeme gelebilir. İslam dini, Gök Tanrı dinine benzediği ve Türklerin yaşam biçimlerine uyduğu için yüzyıllarca pek çok Türk boyu arasında yayılma alanı bulmuştur diyebiliriz 11. Türkler yaşadıkları coğrafyanın sürekli değişmesinden kaynaklı olarak geçmişten günümüze değin bir çok dine mensup olmuşlardır. Maniheizm (Uygurlar), Budizm (Uygurlar), Gök Tanrı Dini (Gök-Türkler), Musevîlik (Hazarlar), Hristiyanlık (Volga Bulgarları, Uzlar, Peçenekler, Gagauzlar) ve İslâmiyet (Karahanlılar, Selçuklular, Osmalılar, v.s.) gibi. Eski Türklerin dini nedir? sorusunun cevabı ise bütün bu çeşitliliğe rağmen Şamanizm olarak verile gelmiştir. Türklerin dininin Şamanizm olduğunun ifade edilmesi, büyük ölçüde, şamanizmin tam olarak bilinmemesinden de kaynaklanmaktadır. Türklerin dini Gök Tanrı dini olup, tek tanrılı bir dindir

6 Şamanizm günümüzde toplumumuzda yanlış tanımlanmakla beraber bir din olduğu, bu yüzden Türklerin Şamanizm dinine mensup oldukları ifade edilmektedir. Oysa ki Türklerde Gök tanrı veya ruhlarla irtibat görevi yapan, İnsan, ruh ve ataların arasında vasıta olan bir şamandır. İyi ruhları çağıran ve davuluyla kötü ruhları korkutup kovan da odur. Eski Türklerin ve Moğolların inancı olan Tengricilikte hem de kuzey Amerika nın yerli inançlarında, dünyanın merkezinde durduğuna, yer ve gök alemini birleştirdiğine inanılan Dünya ağacı vardır. Şaman, dünya ağacından tırmanıp Gök Tanrıya ulaşır. Çizim 1 de en yüksek yerde, Türklerin Gök Tanrı olarak bildiği Ülgenbay yer almaktadır Cizim 1. Altaylı şamanın tanrı ülgene ulaşmak için izlediği yol Türk Mitolojisinin Özellikleri Türk mitolojisini dünyada ki diğer mitolojik sistemlerden farklı kılan farklı özellikler vardır ki araştırmalar yapılırken mutlaka dikkate alınmalıdır. Aksi takdirde Türk mitolojisinin iç dinamiklerini, özelliklerini görmemiz imkansız olur. Bu bağlamda Türk mitolojisini oluşturan ve diğer mitolojilerden ayıran özellikleri şunlardır: a) Türklerin psikolojik durumu ve dünyaya bakış açıları farklıdır. b) Türk mitolojisinde Mısır, Yunan, Hint mitolojilerinden farklı olarak çok tanrıcılık inancı yoktur. c) Türk mitolojisi akılcı bir mitolojidir. Hiçbir olay mantıksız görülmez ve eğlence hissi bırakmaz. Oysa yunan mitolojisi insan odaklı olup her şeyi insanla ilgili-bütün eşya ve nesneleri-izah etmektedir. Hatta Yunan tanrıları insan biçiminde olup, psikolojik ve ahlaki durumları da yunanlarınkinin aynıdır. Tek farkları ölümsüz olmalarıdır. d) Türk mitolojisinde türeyiş, koruyucu ruhlar ve demonik (cin, şeytan gibi) varlıklar hakkında anlatılar ağır basmaktadır Çoruhlu Y.,Türk Mitolojisinin Ana Hatları,s.29,Ankara 1998.

7 e) Türk mitolojik metinleri dağınıktır, şaman inançları ve pratikleri içinde erimiştir Türk mitolojisinin öğrenilmesini zorlaştıran sebepler Türk mitolojisinin günümüze sağlıklı bilgilerle gelmemesinin altında bir çok neden vardır. Bugün ki milletler arasında da köklü bir mitolojiye sahip olanlar ve olmayanlar vardır. Mesela Alman ve İskandinav kavimleri, çok geniş ve eski bir edebiyata sahiptirler bunun içinde bu memleketler, tarihi metoda büyük bir önem vermişlerdir. 16 Bizimde tarihimizde çok köklü bir edebiyatımız olmasına rağmen, 19.yy. sonlarına kadar Türk Mitolojisi hakkında fazla bir bilgiye sahip değiliz. 20.yy.da yapılan araştırmalarda Türk Mitolojisine sistemli bakmamış, temel bilgiyi oluşturan mitolojik metinlerin yazıya alınması ve yayımlanması çok geç ve sistemsiz olmuştur. En büyük etken Türk Mitolojisinin ana öğelerini oluşturan etnik, kültürel özellik, psikolojik durum, yaşam koşulları göz ardı edilmiş, Türk Mitolojisi de Yunan, Mısır ve yazıya erken geçirilmiş diğer mitolojiler gibi görünmek istemiştir. Sonuçta Türk Mitolojisi gereğince araştırılmamış, orta yerde kalmıştır. Öyle ki ünlü Türk Mitoloji uzmanı Prof.Dr.Bahaeddin Ögel büyük bir kaynak kitabı olan Türk Mitolojisi Kitabını yazarken ister istemez Alman Mitolojisi araştırmalarında kullanılan metodları tanımak ve uygulamak zorunda kalmıştır. Bir diğer etken; Türklerin çok geniş bir coğrafyada yaşamış olmaları ve sürekli hareket halinde olmalarından dolayı mitolojilerin bir araya gelmesi zor bir hal almıştır. Göçebe yaşamdan ileri gelen göçlerin sonucunda Türk boylarının birbirinde ayrı düşmesi, bütünü parçalanması ve bazı hallerde de ayrı ayrı mitolojik unsurların yozlaşmasıdır. Kültür etkileşimi de Türk Mitolojisini inanç boyutunu, merasim özelliğini az da olsa kaydırmış, bazı motiflerin ilkel şeklinin ortadan kalkması da söz konusu olmuştur. Her bir halkın mitolojisi yazılı metinlere dayandığı gibi Türklerin mitolojik düşünceleri ve inanışları da yazıya dayanmalıdır. Ancak yazıya alma işi Türkler de çok geç başladığından sistem tamamıyla yakalanamamıştır. 148 Türk mitolojisinin öğrenilmesinin zayıf kalmasının nedenlerinden biri de sübjektif sebeplerdir. Tarihlerine, kültürlerine düşkün olmalarına rağmen Türkler son dönemlere kadar kendi tarihleri, kültürleri ve inançları ile ilgili bilgileri yazmamışlardır.18. yy.dan başlayarak bağımsızlığını şu veya bu şekilde kaybeden Türkiye Türkleri dışındaki Türk toplulukları, 20. yy. başlarına kadar kendi kadrolarını oluşturamamışlardır. Osmanlı memleketinde ümmetçilik ön plânda olduğu için kendi kültürlerine hor bakmak, mitolojik inançları bidat olarak adlandırmak Türk mitolojisinin araştırılmasını engelleyen sübjektif sebeplerin başında gelmektedir. Ayrıca şunu özellikle belirtmek gerekir ki, uzun zaman İslam ın koyu uygulayıcıları tarafından Müslümanlığa aykırı gibi görünen her şeye karşı oluşan tepki, şaman inançlarına büyük darbe vurduğu gibi, Türk mitolojisinin öğrenilmesini de olumsuz yönde etkilemiştir. 17 Bu sebeplerin yanı sıra Türk mitolojisinin günümüzde bilinmezliğinin diğer nedenleri ise sanatsallığa ulaşamamasıdır. Budizme inanan Uygur Türklerinden Hoço, Bezelik gibi şehirlerde birçok Buda heykelleri kalmış olsa da, Maniheizme inanan Türklerin kitap resimleri veya Kültigin adına yapılan abideler günümüze ulaşmış olsa da, genelde Tengrici Türklerde - Yunanlıların yaptığı gibi mitoslarından türemiş tanrıların büyük ölçülerdeki heykellerini ve duvar resimlerini görmek mümkün değildir, hele Fidias tarafından İ.Ö yıllar arasında yapılan 11 metre yüksekliğindeki akıllı savaş tanrısı Athena nın heykeline benzerini veya Kommagene kralı Antiochus Theos tarafından, M. Ö 62 yılında Nemrut dağının tepesinde yapı- 15 Bayat F.,Mitolojiye Giriş,Ötügen Neşriyet A.Ş., Ögel B.,Türk Mitolojisi,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Bayat F.,Mitolojiye Giriş,Ötügen Neşriyet A.Ş.,2007

8 lan dev tanrı heykellerinin benzerini İslam öncesi Türk sanatında bulmak imkansız gözükmektedir. İslam öncesi Tengrici Türklerde genelde küçük veya orta boylarda yapılan heykeller(resim 2) bulunmaktadır ki bunlar esasta tapmak amacıyla değil, bir olayı ve bir varlığı belirginleştirmek, anıtlaştırmak veya büyücülük amacıyla yapılmıştır. 18 İslam sonrasında ise İslamiyetin görsel sanatlara karşı farklı bakış açısından dolayı yunanda olduğu gibi mitolojik kahramanlar büyük duvar resimleri ya da büyük heykeller halini alamamıştır. Hele ki söz konusu tanrı mitosları ise imkansız bir hal almıştır. Bununla birlikte Türklerin islamiyetten önce ki belge ortaya çıkarmama alışkanlığı islamiyetten sonra mitoloji için ne duvar resminde ne de minyatür sanatında hiç uğraşı göstermemiştir. Günümüzde ise batı hayranlığından dolayı kendi öz benliğimizi bir kenara itelememiz sadece Türk mitolojisinde vuku bulmamış bir çok kültürel geçmişimizin de unutulmasına sebebiyet vermiştir. 149 Resim 2.Türk Antropoformik Dikilita, 8-9.yy.,Kuzey Kırgızistan,St.Petersburg,Ermitaj Müzesi. Esasen Türkler arasında tanrıların putlarını yapmak ve putlara tapmak geleneği, İslam öncesi dönemde çok yaygın olmamıştır. Türkler göğün tanrı olduğuna, tanrısal ruhların da gökte yaşadığına inanmışlar ve göğe tapmışlardır. İbni Faldan Seyahatname adındaki kitabında Oğuzlar hakkında şöyle ifadede bulunmuştur: 19 Hiçbir şeye ibadet etmezler, Aksine büyüklerine (Atalarına) Rab derler Türk Mitolojik Kahramanları Geçmişten gelen bir alt yapı ve günümüzde de yapılan çalışmalarla tüm toplumlara kendini tanıtmış olan mitolojilerin yanı sıra kendi kültürümüze ait bilinmeyen ya da az bilinen mitolojik Çoruhlu Y, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, s. 18; R. Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Ankara 1998, s. 30

9 kahramanlarımız bulunmaktadır. Bu mitolojik kahramanlarımızdan bazılarını görevleri ile belirtmekte fayda vardır. Gök Tanrısı Bay Ülgen Göğün 16. katında Altın dağda ikamet eder ve altın bir taht üzerinde oturduğu söylenilen Ülgen için Prof. Bahaeddin Ögel ise şöyle demektedir: "Türklerin' Yaratıcı Tanrısı ' Ülgen" 21. Bugünkü Altay ve Yeniseylerin kelimesi olarak, Kazak, Kırgız, Baş - kurtlar da benimsenmiştir. Büyük anlamına geliyor. Bu şimdi de sıfat olarak, Tanrının sıfatı olarak, büyük, yüce, ulu anlamına kullanılıyor. Bilhassa Altay Türklerinin Yaratıcı Tanrı'sı Bay elgen in, diğer Türk lehçelerinde adının görülmemesine rağmen, diğer Türklerin de eski ve müşterek Tanrı tipini temsil ettiği söylenebilir. Adının başında bulunan Bay, beylik gösteren bir ünvandır. Asıl adı ise Ülgen dir." 22 İyilik yapmayı seven ülgen oğulları ve kızları insan şeklindedir 150 Resim 3.Gök Tanrısı Bay Ülgen Umay Ana Türk mitolojisinde doğum ve bereketin sembolü olan en önemli tanrıçanın adıdır. Omay, Imay, Ubay, Humay olarak da anılır. Özellikleri Ana Tanrıça ve Yaşam Tanrıçasıdır. İyilikler yapar. Doğacak çocukları belirler. Üç boynuzu vardır. Beyaz elbiselidir. Yere kadar uzanan beyaz, gümüşten saçları vardır. Görünümü yaşlı değildir, orta yaşlıdır. Kuş kılığına bürünebilir ve kanatlıdır. Yaşam ağacının sahibidir. Çocukları korur. Yeryüzüne bereket dağıtır. Etrafına ışık saçar. Kimi zaman kızarak insanları korkutabilir. Çocuğu olmayanlar kendisine kurban adarlar. Gökyüzünde yaşar. Bazen yeryüzüne iner. Yanında bir kuğu veya zarif bir at ile betimlenir. Hamile kadınları 21 Ögel B, Türk Mitolojisi, Ankara Tanyu H,İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, s.179,ankara Ünıversıtesı Basımevı Ankara

10 ve yavru hayvanları korur. Umacı (Omacı, Hommu, Humu, Umu, Imı veya Moğollarda Omısı) gibi düşsel varlıklar kendisi tarafından gönderilir. Fakat bunlara korkutucu anlamlar yüklenir. Çocukları korumadığı evlerde sıklıkla çocuk ölümleri yaşanır ve bu takdirde kendisine Kara Umay diye hitap edilir. 23 Mergen Resim 4. Umay Ana, Türk ve Altay mitolojisinde Akıl Tanrısı. Pergen Han olarak da bilinir. Herşeyi bilir. Aklı ve zekâyı temsil eder. Göğün yedinci katında oturur. Bilgelik sahibidir. Her şeyi bildiği için her şeye gücü yeter. Oku ve yayı vardır. Bilgeliğiyle attığı ok hedefini şaşırmaz. İnsanlara bilgelik verir. Bilimi ve felsefeyi simgeler. Tanrı Ülgen'in oğlu olarak kabul edilir. Mergen, ayrıca masal ve efsâne kahramanlarında bir ünvan olarak kullanılır; Kan Mergen, Ay Mergen, Kartaga Mergen, Südey Mergen gibi. 24 Yunan tanrısı Hermes ile aynı özelliklere sahiptir Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.778,Vikipedi Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.549,Vikipedi 2012.

11 Ateş Tanrıçası ( Od Ana- Ateş Annesi). Resim 5. Mergen, Türk Mitolojisinde ateş tanrı tarafından insanlara armağan edilmiştir. Tanrı ateşin nasıl yakılacağını insanlara öğrettiği için ateş kutsal sayılmıştır Armağan ettikten sonra Yeryüzündeki ilk ocağı Tanrı Ülgen in kızları yakmıştır. Sonra da Od Ana ya emanet etmiştir. Od Ana herbir ateşe ve ocağa birer tane İye (koruyucu ruh) gönderir. Dokuz ateş ırmağının kavşağında dokuz köşeli bakır bir evde yaşar. Evin, ülkenin koruyuculuğunu da simgeler. Kendi çocuğunu yediği söylenir. Bu durum ateşin alçalıp azalan yalımlı tabiatını çağrıştırır. Gök yerden ayrılırken yaratılmıştır. Ocağı ve içindeki ateşi korur. Kırmızılar giymiş yaşlı bir kadındır. Ateşin yalımıyla dalgalanan kırmızı ipekten bir kaftanı vardır. Genç al bir kısrak üzerinde gezinir. Uzun kırmızı saçları vardır, saçları örülüdür ve ateşin yalımlarını simgeler. Kırık Baştu Kıs Ene, Odus Baştu Ot Ene olarak tanımlanır. Göğüsleri çok büyüktür. Ocak evin tam ortası ve kalbidir. Od Ana, genel olarak evlerdeki ve çadırlardaki ocakları ve ateşini korur. Her ocağa bir İye (koruyucu ruh) gönderir. Yedi oğlu vardır ve yedisi de Ateş Tanrısıdır Seyidoğlu B.,Türk Mitolojisi ve Efsanelerinde Aile,s.2,Aralık 1992,Ankara 26 Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.574,Vikipedi 2012.

12 Resim 6. Ateş Ana (Od Ana, Erlik Han Türk ve Altay mitolojisinde Kötülük Tanrısı. Erlik Han eski Türklerin inancı Tengricilikte yeraltı âleminin efendisidir. (Yerlik/Erlik de denir). Moğollar ise Erleg veya Yerleg derler. 153 Günümüzde iblis olarak kullanılan bir tür cin) olmasına rağmen kötülüğü simgeleyen bir tanrı ruhudur. Altayların bir yaradılış efsânesine göre Erlik Han, dünyanın yaradılışında Tengri'ye karşı fenalık yapmış ve Tengri onu ceza olarak yeraltı âleminin efendisi yapmıştır. Erlik Han, yeraltı Âleminin en alt katında yeşil demirden bir sarayda, gümüşten bir tahtın üzerinde oturur. Orada kendine koyu kırmızı parlıyan ve çok az ışık veren bir güneş yaratmıştır. Emirinde dokuz semerli boğası vardır. Erlik; sağlam gövdeli, atletik yapılı yaşlı bir varlık olarak düşünülür. Gözleri, kaşları kara renklidir. Çatal sakalı dizlerine değin uzanmıştır. Yaban domuzunun azı dişlerine benzeyen bıyığı kulakları üzerine yerleşmiştir. Kara ve kıvırcık saçlıdır. Çenesi tokmağa, boynuzları ağaç köklerine benzer. Kana benzer parlak yüzlü Erlik'in, kara demirden kılıcı ve kalkanı vardır. Bineği kara at ya da kara boğadır (belki de öküz). Erklig Kan, Eski Uygur sanatında boğa ya da öküze binmiş olarak edilmiştir ki bunu, Osmanlı kozmolojisindeki dünyanın öküz üstünde durduğunu anlatan efsâne ile aynı köke bağlamak mümkündür Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.314,Vikipedi 2012.

13 Tulpar Resim 7. Erlik Han, Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.751,Vikipedi Türk Mitolojisinde yer alan kanatlı at figürü. Pegasus ile benzerdir. Kırgızların Manas Destanında bu uçan kanatlı atlardan söz edilir. Arkeolojik olarak da Kazakistan'da keşfedilen Esik Kurganında bulunan Altın elbiseli adam isimli elbisenin başlığında tulpar figürü vardır. Tulpar'ın adı, Türk, Kırgız ve Altay mitolojilerinde geçer. Genelde beyaz veya kara (tek renk) bir at olarak betimlenir. Beyaz kanatları vardır ve Kuday (Tanrı) tarafından yiğitlere yardımcı olması için yaratılmıştır. Dünyanın en uzun destanı olan kırgızların manas destanında, Manas'ın ünlü savaşçılarının sürdüğü kanatlarıyla rüzgârdan hızlı koştuğu söylenen efsânevi atlar. Başkurtinançlarına göre kanatlarını hiç kimse göremez. Tulpar kanatlarını yalnız karanlıkta, büyükengelleri ve mesafeleri aşarken açar. Eğer birisi tarafından tulpar ın kanatları görülürse, 154 Tulpar ın kaybolacağına inanılır Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.751,Vikipedi 2012.

14 Resim 8. Tulpar. Al Karısı -Al Bastı Türk, Anadolu ve Altay halk inancında lohusa dönemindeki kadınlara ve atlara musallat olduğuna inanılan 29 yaratıktır. İnanışa göre lohusaların ve yeni doğmuş çocukların ciğerleriyle beslenir. Alkarısından korunmak için çeşitli çarelerin olduğuna inanılır. Lohusa kadını yalnız bırakmamak, ışıkları sürekli yakmak, başucuna Kuran koymak, yüzünü kırmızı örtüyle örtmek bunlardan bazılarıdır. Albastıya neden olduğuna inanılır. Albıs adlı yaratık ile de alâkalıdır. 155 Aynı zamanda Lilith'e karşılık gelmektedir. Lilith'in Âdem'in ilk karısı olduğuna ve onunla aynı anda yaratıldığı için Âdem'e tabi olmayı reddettiğine ve bu yüzden lânetlendiğine inanılır 30. Resim.9,Al Karısı,Al Bastı, 29 Beydili C, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük,s.34, Yurt Yayınevi 30 Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.73,Vikipedi 2012.

15 Ayzıt (TürkGüzellikTanrısı) Türk ve Altay mitolojilerinde Güzellik Tanrıçası. 31 Aşkın ve güzelliğin simgesidir. Ongunu kuğudur. Kuğular bu nedenle kutsal sayılır ve dokunulmaz. Kuğular biçim değiştirmiş kutsal kızlar olarak kabul edilir. Ayığsıt gümüş tüylü bir kısrak biçimine bürünebilir ve gökten yeryüzüne bu şekilde iner. Kısrak kılığındayken kuyruk ve yelelerini kanat gibi kullanır. Ormanlarda dolaşmayı sever. Ak bir kalpağı, çıplak omuzlarında ak bir atkısı vardır. Çocukları ve hayvan yavrularını korur. İnsanlara sevgi ilham eder. Sarayının kapısında ellerinde gümüş bakraçlar ve gümüş kamçılar bulunan yasakçıları (bekçileri) vardır. Bu yasakçılar kötü insanları içeriye almazlar. Ayzıt ın kızları vardır. Onlar da kuğu kılığına bürünebilirler. Ayzıt ın kızları büyülü beyaz bir tülü giyinince kuğuya dönüşürler. Sümerlerde Ay Tanrıçası olan Ay'a da ışık saçmaktadır ve adı da bu anlamla bağlantılıdır. Aşk her zaman ışıkla ve parlaklıkla simgelenmektedir. Aşk ateşi gözlerimi kör etti ifadesi bunun en belirgin anlatımıdır Resim 10. Ayızıt (Turkish BeautyTest) Sonuç. İnsanlığın varoluşundan günümüze değin hangi coğrafya da yaşanırsa yaşansın insanlık genel olarak birbirine paralel olarak gelişerek günümüze gelmiştir. Kimi toplumlar gerek iklimsel şartlardan gerekse coğrafik konumlarından ötürü büyük topluluklar oluşturmuşlar ve diğer zayıf veya imkanları kısıtlı topluluklara üstünlük kurarak tarihe yön vermişlerdir. Dolayısıyla askeri ve siyasi alanda gelişip dünya tarihine yön veren Hükmedici Topluluklar kültür ve sanatta da bu rolü üstlenmişlerdir. Sanatın gelişim sürecine bir göz attığımızda başlangıcından günümüze kadar ilerleyişi de Avrupa ve Amerika ya aitmiş gibi bir hal almıştır. Oysa ki bu sürecin içerisinde tüm dünya top- 31 Beydili C, Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük,s.77, Yurt Yayınevi 32 Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.138,Vikipedi 2012.

16 lumları yer almaktadır. Ama bahsettiğimiz hükmedici topluluklar günümüzde de misyonlarını devam ettirmektedirler. Sonuç olarak Dünya tarihinde her toplumun kendine has mitolojisi olduğu gibi Türklerinde kendilerine ait mitolojisi ve mitolojik öğeleri bulunmaktadır. Fakat dünya uluslarının Türk mitolojisinden haberdar olmamaları bir tarafa Türklerin kendileri de mitolojilerinden bihaberdirler. Bu makale ile Türk mitolojisinin bilinmemesinin nedenlerine değinilerek bunun üstesinden gelinmesinin yolları araştırılmıştır. Türk mitolojisinin toplumlar tarafından bilinirliğinin arttırılması için özellikle ülkemizdeki üniversitelerin Tarih, Edebiyat, Sanat Tarihi ve Güzel Sanatlar bölümlerine büyük görevler düşmektedir. Bu bölümlerin ders müfredatlarında bulunan mitoloji dersi adı altında işlenen ve programın büyük bir kısmını teşkil eden yunan mitolojisi yerine ağırlığın Türk mitolojisine verilmesinin büyük katkısı olacaktır. Türklerin göçebe yaşamlarından ötürü anıtsallaştıramadıkları mitolojik öğelerin ve olayların görselliği hususunda ise güzel sanatlar fakülteleri resim ve heykel bölümleri önemli adımlar atabilirler. KAYNAKLAR (Mitolojiye giriş,prof.dr. Fuzuli Bayat, ötüken yayınları,) Bakıhanov A., Gülistan-ı İrem, Bakü,1951. Abdurrezzak A.O., Sibirya Türk Destanlarındaki Büyüsel Dönüşüm Motifi Üzerine Tespitler, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 43, Nisan 2017, s Çoruhlu Y.,Türk Mitolojisinin Ana Hatları,s.29,Ankara 1998 Bayat F.,Mitolojiye Giriş,Ötügen Neşriyet A.Ş., Çoruhlu Y, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, s. 18; R. Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Ankara 1998, s. 30 Ögel B.,Türk Mitolojisi,Türk Tarih Kurumu Basımevi,1998 Tanyu H,İslamlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, s.179,ankara Ünıversıtesı Basımevı Ankara 1980 Karakurt D, Türk Mitoloji Ansiklopedisi,s.778,Vikipedi

17 Bayat F.,Mitolojiye Giriş,Ötügen Neşriyet A.Ş.,2007 Çoruhlu Y, Türk Mitolojisinin Ana Hatları, s. 18; R. Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Ankara 1998, s