TURK DONYASI ARAS TIRMALARI. İki ayda bir yayınlanır. S:ıhilıi . ~ Prof. Dr. Turan Y AZGAN. Yazı İ leri Müdürü. Saadet Pına r YILDIRIM

Transkript

1 TURK DONYASI ARAS TIRMALARI ~ İki ayda bir yayınlanır.. ~ S:ıhilıi Türk Dünvası Arasıırmaları Vakfı adına. Prof. Dr. Turan Y AZGAN Yazı İ leri Müdürü Saadet Pına r YILDIRIM Aı ş iv ve Tashih Muhiddin NALBANTOGLU İdarehane An karavi Mehmet Efendi Medresesi, Belediye Saray ı Arkası, Saraçhanc/İstanbul Telefon: Posta Çeki Hesabı: l H720 Dizgi Türk Dünyas ı Ara tırmaları Vakfı. Yuluğ Tekin Dizgi Merkezi nask.ı. Pamuk Ofse1. Ahone bedeli Yurtiçi: TL., Yurtdı ı:50 S

2 BAHAEDDİN ÖGEL'İN TÜRK DİNİ TARİHiNE KATKILARI Doç.Dr. Harun GÜNGÖR Yurdumuzda isıarn öncesi Türk dini konusuoda ara~tırmalar yapffil ve bu hususta eserler meydana getirmi ilim adamlarının ba~ıoda Bahaeddio Ögel gelmektedir. Ancak Ögel'in Türk dini tarihine katkılarına geçmeden önce, kısa da olsa Türk dini tarihi ile ilgili ça lı majara bir göz atmak gerekir. Ülkemizde Dinler Tarihi çah~malarının ba~langıcı oldukca yenidir. özellikle Orta Asya Türk dini inanı~ları hakkındaki ara~tırmalar; kaynak yetersizligi, Türk kavimlerinin gen~ bir cografi alan üzerine yayılmı~ olmaları ve muhtelif kavimterin farklı zamanlarda farklı inanı~lara sahip olmaları sebebiyle yetersiı: kalmaktadır. Bu konuda yapıjan çall maların çogunun konusunu ise, islam öncesi Türk dini inanı larının esasından daha çok, ona verilen veya verilmesi gereken ismin ne oldugu hususu olu turmaktadır. Çin kaynaklanmn verdigi bilgiler bir yana bırakılırsa, Türk dini ile' ilgili en özlü bilgilere VIII. yüzyılda Orhun nehri kenarına dikilmi olan Orhun Kilabeleri'nde rasllamaktayız. Bu abidelerde Türk dini i!e ilgili olarak tanrının vasıfları yanıoda Teori, lduk, Yir-sub, Umay terimleri zikredilerck Türk dini sisteminin temel esasları verilmekte ve dikotomik bir karakter arzeden Türk kozmogonisi "0ze kök tenri asra yagız yir Jalmdukda ekin ara kişi oglı Jalmnıış" 1 cümlesi ile özlü bir ~ekilde ifade edilmektedir. Kitabelerde verilen bilgiler dı~ında, İslam. öncesi Türk dini 'inanı lan hak Içındaki bpgilere X. yüzyıldan Itibaren klasik islam tarih ve coğrafyacıları ile seyyahların eserlerinde rastlamaktayız. Öz~llikle ya adıkları çagda mevcut Türk inanı ları ile ilgili bilgi veren bu tarihci ve seyyahlardan bazılarını zikret~ ck gerekirse: Avfi, İbni Hurdadbih, İbni Havkal, Mes'Qdi, Ma kd isi, Biruni, İbo Nedim, Yakut~... vb. saymakyeterlidil İslam öncesi Türk dini inanı ları hakkında en geni bilgileri İtil (Volga) 1 Talat Tekin, "Orhon Yazıtlan", Ankara; 1988, s.8. 2 Daha geni bilgi için bakınız; Ramazan Şe en, "İslam Co~rafyacılanna göre Türkler ve Türk Ülkeleri'', Ankara, 1985.

3 256 2/TÜAK DÜNYASI APAŞTlRMALARI Bulgarianna gönderilen elçilik heyeti içerisinde yer alan İbn Fazlan'ın seyahatnamesi'inde bulmak mümkündür. Oguz, Peçenek, Ba kurt, Bulgar ve Hazarlar 'ın hayatını anlatan İbn Fazlan " İçlerinden biri zulme ugrar veya scvmediği bir CY görürse ha ını semaya kaldırıp l)ir Tanrı dcr. Bu Türkçe 5ir ı\llcıh demektir. Zira Türkçedc "Bir" vahid, 'Tanrı" ise Allah anlamına gelir". demcktir 3. Çok geni olmamakla birlikte Mervezi ve Ebu Dülcrte yazd ıklan seyahatnamelerde konu ile ilgili bilgiler vcrmi lcrdir. Bütün bu tarihci, coğrafyac ı ve seyyahların vcrqikleri bilgilerin çoğu basit gözlemlere dayanmakla olup, küçük bir guruba ait olan bir inanı ın bütün Türk kavimleri için genclic tirilmi olması sebebiyle her zaman tartı maya açık özellikler ta ımaktad ır. Türklerin islamı kabullerinden sonra, Ka ga rlı Mahmud'un yılla rında kaleme aldığ ı Divanü lügat-il-türk adlı eseri ilc daha sonra vücuda getirilmi olan Dede Korkut Hikayelerin'de İslam ö~cesi Türk dini inanı~ları hakkında verdikleri bilgilerden dolayı oldukça önemlidir. Bu konularda Süryani Mihail ve Ebu'l-Ferec (Barhebreaus)'un da eserlerini zikretmek gerckir 4 Türkler islam olmadan önce bir çok dini (Budizm, Hıristiyanlık, Maniheizm, Musevilik, vb.) kabul ctmi, bu dinlerden hiç biri onların soy kütüklerini dcği tirerek Tevrati bir soy kütüğü edinmelerine sebeb olmam ı t ır. Ancak islamı kabul on l arı eski inanı larının reddi yanında, onlarla ilgilenmenin de gereksiz olduğu dü üncesine itmi, dinler tarihi ilc ilgili bilgiler sadece Kur'an'da zikredilen diniere münhasır kalmı tır. Selçuklu dönemi medreselerinde Dinler Tarihi ile ilgili bir dcrsin okutulup okutulmadığ ını bilmiyoruz. Osmanlı İmparatorluğunun ha Iangıç ve gcli mcdönemlcrindc de medrese ders programlarında böyle bir derse yer verilmemi Lir. Ancak XIX. yüzyı lda Avrupada ba layan Dinler Tarihi ça lı m:ıları Osmanlı ülkesinde de etkisini göstermi, DarülfünOn Edebiyat Fakültesi programına "Tori/ı-i UnıCtmtve İ/nı-i Esatiri Ewelin" dersi bnulmu, II. MC rutiyctin ilanından sonra da Tarih-i Din-i İslam ve Tarih-i Edyan dersleri verilmeye ba lanmı Lır 5 3 "İbn Fazlan Scyahatnamcsi", Hzr: Ramazan ŞC en, İstanbul 1975, s Harun Güngör, S.üryani Kııynaklanna Göre Türklerin Men ei, Dini inan ı ve Adetleri, "Türk Dünyası Ara tırmalan", İstanbul1986, s.40, s Hikmet T<ınyu, Türkiye'de Dinler Tarihinin Tarilıçcı;i, I; "AÜ. ilahiyat Fakültesi Dergisi" Ankara S.VJII, s.lo!>.

4 H.GONGÖFVB.ÖGEL'iN TORK DiNi TARiHiNE KATKILAFW3 ')5.7 Ülkemizde ilk dinler tarihi kitabı Ahmet Mithat Efendi ( ) tarafından I2 yıllarında yazılmı tır. Ne var ki, bu kitapta Budizm, Konfüç. yanizm, Musevilik, Hıristiyanlık, vb. diniere dair bilgiler verilirken Türklerin islam öncesi dinlerinden söz bile edilmemi tir. Ancak daha sonra Türk Töresi ve Türk ıy1edeniyeti Tarihi adlı eserlerinde eski Türk dinine büyük bir yer vermi olan GÖkalp '~vrupa alim/eri, eski Türk dfninişamaniim'den ibaret zannederler. Halbuki Şamaniznı eski Türklerin dint sistemleri deği~ sihri sistemleridir',6 diyerek önemli bir gerçeği dile getlıini tir. Gökalp'in ba lattığı bu çalı malar Köprülü 7, inan 8, Kafesoğlu 9 ve Tanyu 10 tarafından devam ettirilmi ve ettirilmektedir. Abdülkadir İnan'ın çalı maları bir yana bırakı lı rsa, diğer ara tırmacılar sadece vecd ve istigrak t~kniği olarak nitelendirilen Şamanizmin bir din olmadığı, Özellikle de eski Türk dinine bu adın verilerneyeceği görü ündc biric mektedirler. Aslında İnan da Şamanizm adlı ki.tabında Türkl~rin bu günkü Şamanizmden daha geli mi bir amanizmi kabullendiklerini ifade etmesine rağmen, Eski Türk Dini Tarihi adlı eserinde "İtibariŞamanizm" terimini kullanmaktad ı r 11 Günüiriüzde batıda Türk dini tarihi ile ilgili olarak Jean-Paul Roux ve Mircea Eliade'ın çalı malarından da söz etmek yerinde ola~j{ur. Roux, Orhun Kitabelerini esas alarak yaptığı çalı mada Türk dinini\devleljve.. Halk diili ;olarak. ikiye ayırmakta 12, devletin t<?msil ettiği öinin Tan;) etrafı~<la merkezle tiğine dikkat çekmekte, Türk dininin her hah1k rda Şamanizmi a tığını ifade etmektedir13. Buna rağmen 1984 yılında kaleme aldığı. Türklerin ve Moğolların Dini adlı kitabında, eski dü üncelerinden vazgeçen Roux, Türklerin din konusunda ikiyüzlülük (Hypocrisie) gözlerdiklerini ifade etmekte 14, saldırgan ve kan dökücü bir kavim olan Türklerin ölümden de en çok korkan bir millet oldukları 15 gibi tamamen indi ve ilmi olmayan bir yargıyla konuyu ele almakta, açıkca ifade edememesine rağmen, Türklerin Şamanist olabileceklerini ima etmektedir. Eiiade ise, Türklerin Gök-Tanrı'ya inandıklarını 16, Ma' eri Uur'un bir ifa- 6 Ziya Gökalp, "Türk Medeniyet i Tarihi", Hzr: Kazım Yiı~r Koprama n; İsmııil Aka, İstıınbul, 1976, s.ll7. 7 M.Fuad Köprülü, "Türk Tarih-i Dinisi", DarülfünOn ilahiyat Fakültesi Talebe Cemiycıi NC riyatı, İstanbul, Abdulkadir İnan, "Tarihte ve Bugün Şamaniz.m", (II.Baskı) Ankara 1972, "Eski Türk Dini Tarihi", İstanbul, İbrahim Kafeso~lu, ''Eski Türk Dini", Ankara Hikmet Tanyu, "Türklerin Dini Tarihçesi", İstanbul, 1978; İslamlıktan Önce; "Türklerde Tek Tann inancı", Ankara ll İnan, Esl'ci Türk Dini...s Jean-Paul Roux, "La religion des Turcs de I'Ork.hon des VII et VIII sicclcs'", RHR, Paris , s Roııx, a.g.m.ii, s Jean-Paul Roııx, "La Religion des Turcset des Mongols", Paris, 1984 s Roııx, a.g.m. II, s Mircea Eliade, "Traite d'histoire des Religions", Paris 1974, s

5 258. 4/TÜRK OONYASI ARı\ŞTIAMALARI desi olan Tannnın imparatorlukların parçalanmasına paralel olarak çoğaldığını ifade etmektedir 17. Yukarıda özetlemeye çalı tığım bu durumdan ve özellikle de.bu noktadan hareketle Ögel'in Türk kültürü çerçevesi içinde islam öncesi Türk dini tarihine katkılarından söz edebiliriz. ögel, Türk Mitolojisi, Türk Devlet Anlayı ı, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, Büyük Hun İmparatorluğu Tarihi, Sino-Turcıca ve Türk Kültür Tarihine Giri adlı eserleriyle beraber bir çok da makale kalem~ almı, bunların büyük bir böluroünde de Türk dint hayatını inceleyerek ondan bahsetmi tir. ögel, Türk dinini devlet dini ve halk inanı ları olmak üzere iki kategoride ele almakta, dini inanı ların temelini halk inanı ları tc kil etmesine rağmen, bu inanı ların yeterince geli emediğine dikkat çekmektedir 18. Hunlardan itibar~n bütün Türk kavimlerinin Gök Tanrı!ya inandıklarını ifade eden Ögel, TürkJerin Gök Tanrı inancına ula malannın sebeblerini ise; Türklerin disiplinli!:>ir hayat ve toplum düze~lerinin bulunması ve atlı bir kavim olmalarına bağlamaktadır. Ona göre "Tanmcılann düşüncesi gökte değil yerde, atlı Türklerin düştince/eri gökte idi" 19 Çin'le kom u olan Türklerin gök hakkındaki dü üncelerinin Çiniiletinkinden tamamen farklı olduğuna dikkat çeken Ögel, "Türk/erde göğü yaratan bir güç vardır. Çin'de ise bizzat gt?ğün kendisi yaratıcıdır." demektcdir 20 Ögel, Türk dü üncesinde "Gök" ve "Yer'"in bir bütün olu turduğunu bu sebeble, Türk dü üncesio~e, Mazdaizm de olduğu gibi, bir dualizmin ortaya çıkmadığını belirtmektedir. Gök Tanrı'ya inanan Türklerin ilk gök gürlemesi ile Bahar Bayramı'nı kutlamaya ba ladıklannı anl~tan. Ögel, "Tören başkanı Türk halaını idi. Başrahip yoktu" demekte, ÇC itli özelliklere sahip olan ~ürk dininin t~kilatlanmamı olduğunu ifade etmektedir. Türk kavimlerinde Gök Tanrı inancı yanında Turna, Gcyik, Kurt vb. hayvanların da kutsal sayıldıklan nı, ancak bu totemik izierin bulunmasına rağmen ve bunlardan hareketle eski Türk dinine totemizm adının verilemeycceğini anlatan Ögel, "... Hunlar din hayatı bakımından da çok tekamül etmişlerdi. Bir nevt tek Allah 'a tekııbül eden bit Gök dinine sahiptiler' :ıl demektedir. Eserlerinde Uygur devletinin tc ekkül devrine büyük bir önem veren Ögel, 17.. Mircea Elia~e; "]-listoire des Croyanccs et des ld~ R~ligieuses, ııı Paris 1983, s.iı. 18 Bahaeı:ldin Ogef, "Türklerıiı= Devlet Anlayı~ı", Ankara, 1982, s.17.. ı9 ~ahaeddi.n qgel, "Türk KülttirünÜn Geli~me Ça~lan", _(llr."baskı), isıanhul 1988, s Ogel; Türk KOliürünün Geli me Çağlan, s.s.. 21 Öge!; ''İslam Öncesi Türk Kültür Tarihi"' (ll. Raskı), Ankara 1984, s

6 H.GÜNGÖf\lB.ÖGEL'iN TÜRK DiNi TARiHiNE KATKilAf\ Uygurların 763 yılında Mani dinini kabul ettiklerini, Bögü Kagan'ın bu <!ini kabul etmekle Türk din ve dü~üncesinde büyük bir reform yaptıgını anlatrnakta22, Mani dini sistemindeki bir çok unsurun eski Türk inanı ları tarafindan asimile edildiğini, bununla birlikte Marii dininden de Türk dü üncesine; GÜnlerden bir gün idi, Tanra dolanıyordu, Baktı bir a~aç gördü, göğe tarmanıyordu. Dokuz kişi kılmsm, dokuz daim kökünden, Dokuz oymak ruı:esin, dokuz ki~i özünden mısralarında ifadesini bulan '~ğaçtan Tareme" ile "Gökten l ık inmesi" unsurlarının geçtiğini anlatmaktadır. Ögel, Uygur kağan ünvaniarında yer alan "Kün tenride /aıt bulnı! ", ~y tenride /aıt bu!nıl " gibi kavramların da Mani dini ile ilgisi ~lduğunu zikretmektedi? 3. Siyasi amaçlaila Mani dinini kabul eden Uygurlar arasında Budizm ve Mazdaizme inananların da varlığıila dikkat çeken Ögel, Mani ve Buda dinlerihin et yemeyi yasa~amasına rağmen, Uygurların et yemeye devam ettiklerini, Sarı Uygurlar'm da Orta Asya'da Budizmin yayılmasına öncüli;ik ettiklerini belirtmektedir. - At~, gün~, horoz ve cennet. k~u motiflerinin Anadolu Türk dü~üncesine Mazdaizmden geçtiği gibi, Uygurlardaki Sansar inancının da Anadolu Bekta i Iiğine Devir ve Devriye biçiminde Mani dini etkisiyle geç tiğini anlatan Ögel 24, Altay kavimlerinin üzerinde de durarak Radlof ve Verbitskiy tarafından derle,. nen yaratılı~ destanlarının tam metoini vermekte, destanları değerlendirirken '~!tay yaratı/1 destanianna M ani dininden tutalım ta Budizm, Lamaizm ve hatta Hıristiyanlık gibi türlü dinlerin türlü tesirleri girmiştir 25 diyerek bu etkifert gösteren bir çok ornekler vemıekte, destanlardaki Adem ve Havva motij7erinin de Tevrat'lan geçtiğini ifade etmektedir. Eserlerinde Türklerin ölü gömme adetlerinden bahseden Ögcl, M.Ö. V-VI yüzyıllarda Altaylarda at, silah ve servetleri ile gömülmü askerler bulundugunu26, matem i~areti olarak atların kuyr~klarının kesilmi~, ölülerin ya rı mumyalanmllj halde bulunduklanna dikkat çekmekte, "Şehid olanlara beyaz; eceli ile tj/enlere Siyah bayrak diker/erdi" demekte,.mezarlara bez bağlama adetinin bı.ıradan gelebileceği.ni de ifa.de ~tniekted ir 27.. G?ktürklerin insan eklind~ mezar ta~ı 22 ~ahaeddln Ögel, "Türk Miıoırijisi, ı, Ankara" 1971, s Ogel, Türk Kültürünün.Gel~me Çağlan, s Ögel, Türk Mitolojisi, s.488. ~ Ögel, Türk Miıolojisi, s Ögel, İslam Öncesi Türk Kültür Tarihi, s Ögel, Tü~k Kültürünün Geli me _Çağlıı.n, s.759. diktiklerini, Kumanların me.zarların

7 26(]' 6/TÜRK OONYASI APAŞTIAMALARI ÜZerine topraktan. küçük tepecikler jy~pnklannı ve bu tepecilderin üzerlerine de Ta nine veya Babalar diye isiınlepdirilen insan ekl.inde heykeller koyduklarını. Karahanlılar döneminde ise bufheykellerin yerlerini düz sütunlarm aldı~ını anlatmaktadır 28. İslam öncesinde Türklerin d!dvtörenler ~ırasında kullandıklan çe itli araç ve gereçlerden de bahseden Ögel. kötü ruhiann kovulması ve Albastı tedavisinde kopuzun kullanıldı~ına. dini bir büviyet la ıyan davula Tüngür ve Çaluu isminin verildiğine dikkat çekmektedir 29, Yukarda kitaplarından bazı ba lıklar ve kısa cümleler aktardıgım rahmetli Ögel. as ıl ilgi alanı dinler tarihi olmamasına ra~men. eski Türk kültür tarihi içinde. eski Türk dini i~e ilgili tutarlı ve sa~lam bilgiler vermekte. bugün dinler tarihçilerinin Ula ~ Oldu~ SOnuçlara Ula ml bulunmaktadır. Özellikle günümüzde büyük bir ilgi s izliğe terkedilmi Orta Asya Türk kavimlerinin dinleri hakkındaki zengin malzemeyi bize sunması yanında yorumları ile de bize l lk tutmaktadır. Sonuç olarak; Ögerio eserleri islam öncesi Türk dini hakkında.. verdiği ve.istüademize sunduğu geni bilgiler kadar. yurdumuzdaki dinler. tarihi ara tırmalannda pek değinilmeyen de önemlidir. konular hakkında bilgi vermesi yönünden 28 Ögel, İslam Öncesi Türk Kültür Tarihi, s: ;--' ı9 Bahaed.din Ögel, "Türk KOltür Tarihine Giri, VIII'.', Ankara 1987, s.205.