ÇİLEK YETİŞTİRİCİLİĞİ VE GÜNCEL EĞİLİMLER

Transkript

1 ÇİLEK YETİŞTİRİCİLİĞİ VE GÜNCEL EĞİLİMLER Prof.Dr. Sedat Serçe Niğde Üniv. Tarım Bilimleri ve Teknolojileri Fak. Tarımsal Genetik Müh. Prof.Dr. Mustafa Özgen Niğde Üniv. Tarım Bilimleri ve Teknolojileri Fak. Bitkisel Üretim ve Teknolojileri Böl. Gülgiller familyasından bir ılıman iklim meyvesi olan kültür çileği (Fragaria ananassa), 18. yüzyıllın sonunda kuzey (F. virginiana) ve güney (F. chiloensis) yarım kürelerden Fransa da bir botanik bahçesinde tesadüfen melezlenmesi sonucunda ortaya çıkmıştır (Şekil 1). Dolayısıyla, dünyanın en geç meyve türlerinden biridir. Değişik ploidi düzeylerinde 20 den fazla çilek türü tanımlanmış olup ülkemiz florasında diploid türlerden F. vesca ve F. viridis bulunmaktadır. Yüzeysel bir kök sistemine sahip çilek bitkisinde köklerin %90 ı, 40 cm derinlikte yer almakta olup, kök sisteminin hemen üstünde kök gövdesi ve üzerinde yapraklar; meyve salkımı, çiçek ve meyveler ya da kol ve yavru bitki bulunmaktadır. Fotoperyodik tepki bakımından uzun gün çilekleri de bulunsa da, üretimi yapılan çilek çeşitlerinin büyük çoğunluğu kısa gün ya da gün-nötr çeşitlerdir. Çileğin çoğaltılması vegetatif yolla, uzun gün ve yüksek sıcaklık koşullarında uzun oluşan yavru bitkilerin köklendirilmesiyle yapılmaktadır. Çilek türleri kuzey yarım kürede yaygınlaşmış olmakla birlikte, çileğin gösterdiği geniş adaptasyon yeteneği ve ıslahçıların yoğun çabaları sonucunda, yetiştiricilik Ekvator dan Alaska ya, dünyanın tarım yapılan hemen bütün alanlarına yayılmıştır FAO istatistiklerine göre dünya toplam üretimi 4,516,810 t iken, dünyanın 1

2 önemli çilek üretici ve dışsatımcısı ülkeleri A.B.D., Çin, Türkiye, İspanya ve Meksika dır. Hem üretim hem de ticaret yönünden dünyanın en önemli üzümsü meyvesi olan çileğin üretimi son yıllarda durağan hale gelmiş hatta özellikle işçilik giderlerinin yüksek olduğu ülkelerde azalma eğilimine girmiştir. A.B.D. de 2013 yaşandığı gibi, dünyada gelecek 10 yılda parasal değer olarak maviyemiş bitkisinin önüne geçeceği öngörülmektedir. Çilek yetiştiriciliği ülkemizin tüm bölgelerinde yapılabilmektedir. Bununla birlikte yetiştiricilik Silifke, Sultanhisar, Anamur ve Gazipaşa da yoğunlaşmaktadır. Ülkemiz çilek üretimi 1980li yıllardan beri sürekli önemli bir artış ivmesi göstermiş ve halen h dan fazla alanda yapılıp, t un üzerine çıkmıştır (Şekil 2). potansiyelini gerçekleştirememiştir. Yetiştiricilik Teknikleri Genel olarak dünyada iki tip çilek yetiştiriciliği şekli bulunmaktadır. Bunlardan en yoğun olanı, malç örtü ile kapatılmış yükseltilmiş seddelerde, damla sulama ve gübrelemenin beraber yapıldığı genelde tek yıllık yetiştiricilik sistemidir. Bu sistemde verim, doğrudan dikilen fidelerde oluşan gövde sayısına bağlıdır. Ülkemizin hemen tamamında bu sistem uygunlanmakta; ancak, bazı bölgelerde çilekler sökülmeyerek sonraki yıllara bırakılabilmektedir. Genellikle karasal iklimlerde doğrudan düz alanlara da dikim yapılabilmekte; bu yetiştiricilik tipinde sıra araları ve üretim bölgeleri buğday sapı vb. gibi materyallerle kaplanmakta ve üretim çok yıllık olarak gerçekleştirilmektedir. Bu yetiştiricilik sistemde verim bitkilerin bir sonraki yılda meyve üretimini gerçekleştiren yavru bitkilere bağlıdır; ve dolayısla, bitkilerin kol ve yavru bitki oluşturma yeteneği kritik öneme sahiptir. Tek yıllık yetiştiricilik açıkta ya da örtü altında mini tünelde veya tünelde yapılabilmektedir (Şekil 3). Erkenciliğin kritik derecede önemli olduğu topraksız 2000li yılların başında başlayan dışsatımımız da, son birkaç yılda üretilen meyvelerin iç pazar taleplerini karşılaması ve üretim yoğunluğunu dönemimin çakışmaması yüzünden gelişme gözlenmeyen son bir kaç yıl dışında, sürekli bir artış eğilimi göstermiştir. Bu başarının gerçekleşmesinde ülkemiz ekolojik koşullarının uygunluğu yanında resmi ve özel kuruluşların çilek yetiştiriciliği konusundaki üretici eğitimleri, üretim süresinin değişik çeşit, yetiştiricilik tekniği, dikim zamanı ve fide türü gibi etkenlerle farklılaştırılması, üreticilere ülkemiz koşullarına uygun, sağlıklı ve kaliteli fide sağlanması sayılabilir. Bununla birlikte; ülkemiz çilek yetiştiriciliği ve dışsatımı hala tam kültür yetiştiricilik dışında seralarda çilek üretimine çok sık rastlanmamaktadır. Çilek yetiştiriciliği için en uygun topraklar, kumlu-tınlı bünyedeki, iyi drene olan, aktif kireç içeriği düşük (< 1.5 %), tuzluluğu düşük (< 1 ms/cm CE doyma ekstraktı), ph < 7.0 olan ve organik madde içeriği yüksek (< 1.5%) topraklardır. Çilek yetiştiriciliğinde değişik koşullara göre değişmekle birlikte, dikim öncesindeki toprak işlemesi sırasında 2,

3 - 2,500 kg/d çiftlik gübresi yaralı olmaktadır. Bu uygulama sonrasında toprak karıştırılmakta (gerekirse işleme kolaylığı için bir miktar sulama yapılmakta) ve sonrasında mekanize olarak seddeler yapılmakta, damla sulama boruları döşenmekte ve siyah plastik malç çekilmektedir. Son yıllarda bu işlemlerinin tamamını aynı anda yapabilen sistemler geliştirilmiştir. Bu işlemlerden sonra yapılan dikim için çeşitli aralık ve mesafeler kullanılmaktadır. En yaygın kullanılan dikim aralık ve mesafeleri Şekil 4 te sunulmuştur. koruma kapasitelerine göre 5 sezondan 10 sezona kadar kullanılabilirler. Çilek yetiştiriciliğinde kullanılan sulama damlatıcılarının her bir lineer m sulama şeridinde 3 15 L / j su damlattıklarını belirtmek önemlidir. Çilek köklerinin sınırlı bir alanda yoğunlaşması sebebiyle, çilek yetiştiriciliğinde bitki besleme çok büyük bir özenle yapılmalıdır. Çilek yetiştiriciliğinde genel olarak makrobesin gereksinimleri göz önünde tutularak belirlenen bitki besin elementleri kullanılması önerilen en yüksek sınırlar: şöyledir: N (azot), 200 UF; P2O5 (fosfor), 180 UF; K2O (potasyum), 250 kg/ha dır. Bunlara ek olarak, eğer bu besin elementlerinin bazıları dikimden önce taban gübresi olarak verilmişse, değerler biraz daha düşük sınırlara gerilemektedir. Bitkilere verilen temel besinler azot, fosfor, potasyum, magnezyum ve kalsiyum iken en çok eksikliği görülen elementlerde yine bu elementler ve bordur (Şekil 5). Genellikle dikimlerde 5,500-6,500 bitki/d fide kullanılır. Son yıllarda, işçiliği azaltmaya yönelik çalışmalar kapsamında ıslah programlarında geliştirilen çeşitlerin daha küçük bitki yapısına sahip olması yüzünden, sedde üzerindeki sıraların ikiden fazla olduğu dikim sistemleri yaygın hale gelmektedir. Bu sistemlerde dikilen bitki sayısı7,000 bitki/d olabilmektedir. Dikim sonrasında özellikle frigo fideler ile yapılan dikimlerde, damla sulama yanında gün boyunca yağmurlama sulama da yapılmalıdır. Ülkemiz çilek yetiştiricilik alanlarının tamamında fertigazsyon uygulanmaktadır. Çilekler sulama kalitesi doğru olmayan sulara karşı çok hassastırlar. Sulama suyunu yüksek kalitede olması ( < 0.2 ms/cm) yetiştiricilik için büyük avantaj sağlamaktadır. Bu sistemlerde sıklıkla kullanılan parçalar/aletler kendi kendisini temizleyen kum filtresi, göz ve yüzük, gübreleme tankı, enjektör pompası, vurgu emicili sayaç sulama ve gübreleme sulama programlayıcıları, venturi ekipmanıdır. Damlatıcılar ise düşük kalınlıkta ve sıklıkta tek yıllık olarak kullanılan boru tipleri; orta kalınlıkta ortalama 2-3 sezon kullanılan borular; ve, kalınlıkta şeritlerdir. Bu şeritler kullanım ve Bitki besin minerallerinin tamamı (üst gübreleme) sulama hatlarında sulama suyuyla bitkiye aktarılma yoluyla verilmektedir. Toplam yetiştiricilik sezonu boyunca gereken tahmini gereksinim planlanan sulama sayısına dağıtılır. Bununla birlikte, gübrelemeye dikimden gün sonra başlamak sıklıkla uygulanan bir işlemdir. Yani, fertigasyon sulamayla ilgili olarak yetiştiricilik döngüsünün tamamı boyunca yüksek sıklıkta uygulanan sürekli bir işlemdir. En yaygın olanlar: amonyum nitrat, 3

4 üre, amonyum sülfat, potasyum nitrat, monoamonyum fosfat, kalsiyum nitrat, potasyum sülfat, magnezyum sülfat, magnezyum nitrat ve asitlik düzenleyicileridir. Fide Tipleri ve Dikim Zamanları Dünya çilek yetiştiriciliğinde kullanılan fide tipleri frigo, taze, yeşil ve plug fidelerdir (Şekil 6). fidelerin kullanımı için genellikle yaprak sapları kısa ve yaprak sapları kolay kırılmayan çeşitler tercih edilmektedir. Plug fideler (tüplü taze bitki, viyöl, tray veya containerized ) üretim şekilleri, fide fizyolojisi ve fidelerin çıplak köklü dikilmemeleri gibi birçok bakımdan öteki çilek fide tiplerinden ayrılırlar. Bu tip fideler torf vb. gibi karışımlar içeren viyöllerde, çilek ana bitkilerinden yaz ayları boyunca oluşan kolların köklendirilmesiyle üretilen fide tipine plug fide denilmektedir. Plug fide üretimi kuzey yöney ve yüksek rakımlı alanlarda, çeşitli gölgeleme materyali altında üretilmektedir. Özellikle erkenci yetiştiricilik alanları için ideal olan bu fidelerin üretimleri son yıllarda hızla artmaktadır. Örneğin, 2011 yılında İspanya da 50 milyondan fazla plug fide üretilmiş ve genellikle erkenci çilek yetiştiriciliği yapılan Kuzey Afrika ülkelerine dışsatım yapılmıştır. Bu fide tiplerinin yetiştiricilik koşullarına göre çeşitli avantajları bulunmakta; kullanımları yetiştiricilik koşullarına göre değişmektedir. Ülkemiz çilek yetiştiriciliğinde de en yaygın olarak kullanılan fide tipi frigo fidedir. Frigo fideler bahar aylarında dikilen frigo fidelerden yaz boyunca oluşan yavru bitkilerin, bitkiler tam dinlenmeye girdikten sonra kış ortasında sökülerek dikim zamanları olan temmuzağustos aylarına kadar soğukta muhafaza edilerek kullanılırlar. Taze fideler ise yine bahar aylarında dikilen ana bitkilerin soğuklama gereksinimini karşılamalarından sonra (eylül-ekim aylarında) sökülerek mümkün olan en kısa sürede meyve yetiştiricilik alanlarına taşınarak ivedilikle dikilmektedirler. Yetiştiricilik alanlarındaki dikim zamanlarında soğuklamalarını karşılayabilmeleri için, taze fideler mutlaka erken sonbaharda belirli bir soğuklanma gereksinimi karşılayabilecek denizden yüksekliği fazla alanlarda yapılmalıdır. Taze fidelerin yaprakları sökümden önce kesilirler. Florida, Mısır ve İsrail gibi bazı yetiştiricilik bölgelerinde dikim sonrası gelişimini desteklemek için bazı fidelerdeki yapraklar kesilmeden de kullanılabilmektedir. Bu tip fidelere yeşil fide denilmektedir. Bu üç tip fide tipi de çıplak köklü (topraksız) olarak dikilmektedir. Yeşil Çileklerde dikimler yetiştiricilik alanı, kullanılan çeşit ve fide tipi ve yetiştiricilik tekniklerine göre büyük bir çeşitlilik göstermektedir. Yaz, sonbahar, kış ve ilkbahar dikimleri yapılabilemektedir. Genellikle frigo fideler yaz aylarında, taze, yeşil ve plug fideler ise fidelerin soğuklama gereksinimlerini fideliklerde karşılamalarının zorunlu olması yüzünden eylül ayından sonra, sonbaharda ve hatta kışın dikilmektedir. Kışları soğuk geçen bölgelerde frigo fideler bahar aylarında dikilmektedir. Çilek Islah Programları ve Çeşitleri Dünyadaki yayılımı ve eknomik önemi yüzünden çilek konusunda yoğun ıslah çalışmaları yürütülmüştür. 1800lü yıllardan 1960 lara çilek ıslahı en yoğun şekilde Avrupa ve A.B.D. de ve tek bir gen havuzu içinde yapılmıştır. Marshall ve Senga Sengana gibi çeşitler bu çalışmalar sonucunda geliştirilmiştir. 1960lı yıllardan sonra A.B.D. ıslah çalışmaları havuzu Avrupa dan farklılaşarak, Kaliforniya, Florida ve Kuzey programları altgruplarına ayrılmıştır. Genel olarak Kuzey programlarında karasal kim bölgelerindeki çok yıllık yetiştiriciliğe uygun, soğuklaması yüksek, düşük sıcaklıklara dayanıklı (örneğin, Honeoye ) gibi çeşitler geliştirilirken, ılıman iklim bölgeleri için Kaliforniya ve Florida programları çeşitler geliştirmiştir. Florida Üniversitesi programı genelde soğuklaması düşük, örtüaltı yetiştiriciliğine uygun erkenci, sofralık çeşitler geliştirirken (örneğin, Fortuna, Festival, Rubygem ), Kaliforniya Üniversitesi programı açıkta, orta mevsim yetiştiriciliğine uygun sofralık çeşitler ( Camarosa, Ventana ) geliştirmiştir. Bugün dünyada çoğunluğu özel 4

5 olan bir çok başarılı ıslah kuruluşu bulunmaktadır (Çizelge 1). Islah Programı Kaliforniya Üniversitesi (UC- Eurosemillas, USA) Planasa (Fransa, İspanya) Florida Üniversitesi (A.B.D.) Berry Genetics & Plant Science Inc. (A.B.D.) Driscoll s Inc. (A.B.D.) FNM -Fresas Nuevos Materiales SL (İspanya) Convenio Nacional de Obtención de Variedades de Fresa INIA+IFAPA+IVIA+FNM+FV+NTF (İspanya) Önemli Çeşitler Camarosa, Benicia, Ventana, San Andreas Sabrosa, Sabrina Florida Fortuna, Florida Festival Splendor Camarillo Primoris, Antilla Amiga, Fuentepina Çizelge 2. Ülkemizde tescilli çilek çeşitleri. Yakın geçmişe kadar ülkemiz yetiştiriciliğinde en çok kullanılan çeşit Camarosa dır. Camarosa çeşidinin dünya üretiminin yarısına yakınını gerçekleştirdiği dönemler olmuştur. Bu başarısının en büyük nedeni, verim, kalite ve erkencilik kriterlerince çok önemli bir denge gösteriyor olmasıdır. Ancak, değişik koşullara daha iyi uyum; üretimin çeşitlendirilmesi ya da verim, kalite ve erkencilik kriterlerinin en hangi birisine olan özel gereksinim sebebiyle, ülkemiz yetiştiriciliğinde öteki çeşitlerin kullanımı hızla artmakta; Camarosa kullanımı her geçen yıl azalmaktadır. Örneğin, Camarosa ile karşılaştırıldığında, Fortuna daha yüksek verimli, Festival daha erkenci ve Rubygem daha kalitelidir. Ülkemiz çilek yetiştiriciliği çeşit dinamizmi bakımından incelendiğinde, Camarosa döneminden sonra, özel yetiştiricilik amacı ve yöreleri için, bir çok ıslah programlardan değişik özellilerde çeşitlerin kullanıldığı görülmekte (Şekil 7) ve bu eğilimin süreceği öngörülmektedir. Çizelge 1. Dünyanın önemli çilek ıslah programları ve önemli çeşitleri. Ülkemizde beş kuruluş tarafından tescil edilmiş 30 dan fazla çilek çeşidi bulunmaktadır (Çizelge 2). Tescil sahibi Atatürk Bahçe Kültürleri Mrk. Arşt. Ens. Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Eurosemillas Tar. Tek. İth. İhr.ve Tic. Ltd. Şti. Plantko Fidecilik Tarım Ürünleri San. Tic. Ltd. Şti. Yaltır Tarım Ür. San. ve Tic. A.Ş. Çeşit Tioga, Yalova -15, Yalova -104, Eren 77, Ata 77, Erenoğlu 77, Hilal 77, Dorukhan 77, Doruk 77, Bolverim 77 Ebru, Kaşka, Sevgi Camino, Real Albion, Ventana, Palomar, Monterey, San Andreas, Portola, Benicia, Mojave Sabrina, Sabrosa, Cristal Redlands Hope, Kabarla, Sweet Charlie, Cal Giant 3, Festival, Seyhun, Ceyhun, Florida Fortuna, Florida Elyana, DPI Rubygem, Amiga Hastalık, Zarar ve Yabancı Otlar Ülkemiz çilek yetiştiricilik alanlarında gözlemlenen temel hastalıklar, dünyanın öteki önemli çilek yetiştiricilik alanlarında olduğu gibi toprak kökenli patojenlerden kaynaklanmaktadır. Bu hastalıklar, Verticillium solgunluğu yüzünden solgunluk, oomiset Phytophthora cactorum gövde çürüklüğü, Fusarium, Rhizoctonia, Pythium, Cylindrocarpon ve Pestalotia kaynaklı kök çürüklüğü kompleksi, çilek meyve yetiştiricilik alanlarında hızla yaygınlaşmaya başlayan Macrophomina phaseolina kömür ya da kök 5

6 çürüklüğüdür. Bu telürik patojenlerin tek kontrol metodu toprak dezenfeksiyonu ve sertifikalı bitki kullanımıdır. Önemli yaprak kökenli fungus hastalıkları (bitkilerin toprak üstü kısımları) ise külleme (Podosphaera aphanis), kurşuni küf (Botrytis cinerea), antraknoz (Colletrotrichum acutatum), yaprak leke hastalığı (Mycosphaerella fragariae), köşeli yaprak leke hastalığı (Xanthomonas fragariae) ve gnomoniadır (Gnomonia comari). Çilek yetiştiricilik alanlarının en önemlisi zararlısı kırmızı örümcek (Tetranychus urticae) ve beyaz örümcektir (Stenotarsonemus pallidus). Trips (Frankliniella occidentalis), kurtlar:(spodoptera littoralis ve Helicoverpa armiguera) ve yaprak bitleri (afidler) (Aphis spp.) de varlıklarını artırma ve önemli verim ve kalite kayıplarına yol açmaktadırlar. Ülkemiz yetiştiricilik alanlarında gözlemlenen nematod türü ise kök ur nematodu Meloidogyne hapla dır. Bu nematod türü ülkemizde, öteki önemli yetiştiricilik alanlarında gözlemlendiği sıklıkta rapor edilmiştir. Yetiştiricilik alanlarında çok çeşitli yabancı otlar gözlemlenmektedir. Bunlardan bazıları; köpek dişi ayrığı (Cynodon dactylon); tavşan bıyığı (Poa annua), eşek marulu (Sonchus spp.), yabani darı (Panicum crusgalli), kanarya otu (Senecio vulgaris), üçgül (Trifolium spp.), gömeç (Malva parviflora), sirken (Chenopodium album), çoban değneği (Polygonum aviculare), yabani fiğ (Vicia spp.), çoban çantası (Capsella bursa-pastoris), köpek üzümü (Solanum nigrum), darıcan (Panicum crusgalli), kuş otu (Stellaria media), semiz otudur (Portulaca oleracea). üretiminin dar bir aralıkta yoğunlaşmasının önlenilmesi çabalarına da destek olacak, bu dönemdeki talebin karşılanmasını sağlayacaktır. Ülkemizin tüm yetiştiricilik alanlarında sulama ve gübrelemenin optimizasyonu; hastalık ve zararlılarla etkin mücadele; uygun çeşit kullanımı ve erkencilikten ayrı olarak daha kaliteli meyve üretimine olanak tanıyan örtüaltı sistemlerini tüm bölgelerimiz için uygulaması gerekmektedir. Dünyanın önemli çilek üreticisi ülkeleri arasına giren ülkemiz için çilek ıslah programlarına daha fazla destek verilmesi, üretim çeşitlenmesi içim önemli taze fide üretiminin, İspanya da olduğu gibi hastalık ve zararlılardan mümkün olduğu kadar ari, yüksek, üretim bölgelerinden ayrı ancak fidelerin kısa sürelerde meyve üretim alanlarında yaygınlaşması ve konunun kapsamlı bir şekilde araştırılması gerekmektedir. Toprak kökenli hastalıklarda görülen artış ve örtü altında uygun çeşit, fide tipi ve dikim zamanı ile desteklendiğinde, fiyatların yıl içinde en yüksek olduğu dönemde meyve derimlerine olanak sağlayan topraksız yetiştiriciliğinin de kışı ılık geçene bölgelerde yaygınlaşması beklenmektedir. Bu ve erkenciliği amaçlayan öteki yetiştiricilik sistemleri için en uygun fide tipi olan plug fide de yukarıda tanımlanan alanlarda yetiştiriciler ülkemiz üretimine katkı sağlayabilecektir. Sonuç ve Öneriler On yıllarda ülkemiz çilek yetiştiriciliğinde yaşanan gelişmeler sonucunda, Türkiye nin dünyanın önemli çilek yetiştiricisi ülkeleri ve çilekte ülkemizin önemi meyve türleri arasındaki yerini almıştır. Ülkemiz yetiştiriciliğinin daha da geliştirilebilmesi için aşağıdaki konuların değerlendirilmesi yararlı olacak tır.akdeniz kıyı şeridi ve Sultanhisar yöresinde önemli bir ivme yakalayan çilek yetiştiriciliğinin gelecek dönemlerde özellikle ülkemiz dışsatımı için önemli Rusya ve eski Sovyet cumhuriyetleri gibi dünya pazarlarında yoğun talebin bulunduğu mayıs ayında en yoğun meyve derimlerinin sağlanabileceği; nispeten iç bölgelerde de (örneğin, Köprübaşı, Manisa) gelişmesi beklenmektedir. Böyle bir gelişme, ülkemiz çilek 6