kpss ĞRENCİNİN D ERS D EFTERİ genel yetenek genel kültür VATANDAŞLIK Kolay oku Hızlı düşün Kalıcı öğren

Transkript

1 kpss genel yetenek genel kültür Ö ĞRENCİNİN D ERS D EFTERİ VATANDAŞLIK Kolay oku Hızlı düşün Kalıcı öğren

2 Yazar: Utkan Önsel Editör: Savaş Doğan ÖĞRENCİNİN DERS DEFTERİ VATANDAŞLIK ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2015, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat 2015, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Türkçe Redaksiyon: Bengisu İyiiş Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle / ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 İÇİNDEKİLER Vatandaşlık Hukukun Temel Kavramları...1 Devlet Şekilleri ve Hükûmet Sistemleri...22 Anayasal Kavramlar ve Anayasal Tarih...28 Cumhuriyetin Temel Nitelikleri...34 Temel Hak ve Hürriyetler...39 Yasama...45 Yürütme...61 Yargı...74 İdare Hukuku...82 Ulusal ve Uluslararası Kuruluşlur...90

4 1 1. BÖLÜM Hukukun Temel Kavramları Sosyal Düzen Kuralları İnsanlar, toplumsal yapı içerisinde belli kurallara uygun olarak yaşamaktadır. Sosyal yapıyı düzenleyen bu kurallar toplumun ihtiyaçları doğrultusunda şekillenen bir bütün olarak karşımıza çıkar. Sosyal düzen kuralları olarak da adlandırılan bu kurallar; din kuralları, ahlak kuralları, görgü kuralları ve hukuk kurallarıdır. Sosyal düzen kurallarına uymamanın neticesinde bireylere yaptırım uygulanır. Yaptırım (müeyyide): Bir kurala uygun hareket etmeme durumunda karşılaşılacak olan tepkidir. Yaptırımlar maddi ve manevi olmak üzere iki şekilde karşımıza çıkmaktadır. Manevi yaptırımlar ayıplama, dışlama gibi toplumsal baskı şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Maddi yaptırımlar ise ceza, cebrî icra gibi kamu gücü tarafından desteklenen tepkilerdir. Din Maddi Yaptırım Türleri: Ceza: Kanunun suç saydığı fiillere karşı öngörülen yaptırım türüdür. Kanunsuz suç ve ceza olamaz ilkesi suç ve cezaların kanunla konulup kanunla kaldırılabileceğini ifade eder. İnsan öldürmüş birisinin hapis cezası alması, hız sınırının üzerinde seyreden bir araç şoförüne para cezası kesilmesi ve kaçak elektrik kullanan birisine para cezası verilmesi

5 2 Not: Cebrî İcra: Hukuk kurallarına uymayan bireyin kamu gücüyle bu kurallara uymaya zorlanmasıdır. Elektrik borcunu ödemeyen bireyin elektriğinin kesilmesi, kredi kartı borcunu ödemeyen bireyin borcuna faiz işlemesi, askerliğini yapmamış bireyin zorla askere götürülmesi Tazminat: Bir kimsenin, hukuka aykırılık teşkil eden kusurlu davranışı sonucunda başkasına verdiği zararın ödettirilmesidir. Tazminat maddi ve manevi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Maddi Tazminat: Ölçülebilir nitelikte fiziksel bir zarar verilmesi durumunda karşımıza çıkan yaptırım türüdür. Bir kişinin taş atıp camını kırmak, arabayla kaldırıma çarpmak vs. Manevi Tazminat: Ölçülemeyen nitelikte duygusal bir zarar verilmesi, hakaret edilmesi, küçük düşürülmesi sonucunda karşımıza çıkan tazminat türüdür. İptal: Hatalı yapılmış idari işlemlerin idare mahkemesinin kararı ile yok sayılmasıdır. Merkezî atama sisteminde sizden düşük puan almış birisinin sizin tercih ettiğiniz yere yerleştirilmesi, hatalı hesaplanmış diplomalar, hatalı okunmuş sınavlar gibi. Hükümsüzlük: Hukuki işlemlerin kanunun öngöndüğü şekilde yapılmaması sonucu ortaya çıkan yaptırım türüdür. Hükümsüzlük üç şekilde karşımıza çıkmaktadır. Bunlar; yokluk, butlan ve tek toraflı bağlamazlıktır.

6 Hukukun Çeşitli Anlamları Hukuk terimi farklı anlamlara gelecek şekilde kullanılır. Bu doğrultuda dört hukuk kavramından söz etmek mümkündür. 3 Mevzu Hukuk: Belli bir dönemde, bur ülkede yürürlükte olan yazılı kuralları ifade eder. (Anayasa, kanun, KHK, tüzük) Pozitif (Müspet) Hukuk: Belli bir dönemde bir ülkede yürürlükte bulunan yazılı ve yazısız tüm hukuk kurallarını ifade eder. (Anayasa, kanun, KHK, tüzük) + (Örf ve adet hukuku) İdeal (Doğal-Tabii) Hukuk: Tarihî Hukuk: Uygulanan hukuka öncülük eden, onun nasıl olması gerektiğini belirten kurallar bütününü ifade eder. Bu kurallar olması gereken hukuku temsil eder. Geçmiş dönemlerde yürürlükte olan ancak günümüzde yürürlükte olmayan kuralları ifade eder. Hukukun Kaynakları (idam, mecelle) (Genel) Anayasa Örf ve Adet Hukuku Kanun, KHK, (Özel) Tüzük Yönetmelik KHK: Kanun Hükmünde Kararneme

7 4 Yazılı Kaynaklar: Devletin yetkili makamları tarafından oluşturulmuş hukuk kurullarıdır. Bu kuralların diğer bir adı mevzuattır. Anayasa, kanun, KHK, tüzük ve yönetmelik örnek gösterilmiştir. Not: Yazısız Kaynaklar: Toplumda uzun yıllar boyunca uygulana gelen, herkesçe kabul edilen, örf ve adetler hukukun yazısız kaynaklarını oluşturur. Sözlenme konusunda yaşanan sıkıntılarda, o bölgenin sözlenme konusundaki örf ve adetleri tespit edilip ona göre karar verilir. Not: Yardımcı Kaynaklar: Yargısal içtihatlar: Bilimsel görüşler: Emsal mahkeme kararları, Mahkemelerin vermiş oldukları kanunlar da bir sorunun çözümlenmesi ile ilgili olarak kabul edilmiş ilkeleri yansıtırlar ve benzer bir sorunun çözümlenmesinde kaynak teşkil edebilirler. Genellikle tartışmalı olan hukuki konularda hukuk bilgilerinin ileri sürmüş oldukları görüş, düşünce ve kanaatlerdir. Öğreti ve doktrin de denilmektedir. (Tez, makale, otobiyografi) Not: Not:

8 5 Normlar Hiyerarşisi Not: Anayasa Kanun-KHK- Tüzük Genelge Yönerge Kanun Boşluğu: Hukuk Boşluğu: Kural içi Boşluk: Kurallarda Ortaya Çıkan Boşluklar Somut olaya uygulanacak yazılı bir hukuk kuralının olmaması durumudur. Kanun boşluğunun söz konusu olduğu durumlarda hâkim meseleyi örf ve adet hukukuna başvurarak çözer. Somut bir olaya uygulanacak yazılı veya yazısız hiçbir kuralın bulunmaması durumudur. Bu durumda hâkim kendini kural koyucu gibi düşünerek yani kendisi hukuk yaratarak sorunu çözer. Kural koyucunun bilerek ve isteyerek bıraktığı boşluk türüdür. Hâkim böyle bir durumda takdir yetkisini kullanır.

9 6 Kural Dışı Boşluk: Kural koyucunun bilmeden ve istemeden bıraktığı boşluk türüdür. Gerçek Boşluk: Kanunda belli bir hukuki meselenin çözümüne ilişkin hiçbir hüküm bulunmaması durumudur. Gerçek Olmayan Boşluk: Kural koyucu kanunda hukuki meselenin çözümü için bir düzenleme gerçekleştirmiştir. ancak bu düzenleme hukuki meselenin çözümü için yeterli değildir. Emredici Hukuk Kuralları: Hukuk Kurallarının Çeşitleri Bireylerin aksine tasarrufta bulunamadıkları, mutlak uyulması gereken kurallardır. Bu kurallara uyulmamasının sonucu, yokluk veya butlan olarak karşımıza çıkmaktadır. Tamamlayıcı Hukuk Kuralları: Bireylerin aksine tasarrufta bulunabildikleri ancak herhangi bir madde yoksa devreye giren hukuk kurallarıdır. Yorumlayıcı Hukuk Kuralları: Yeteri kadar açık anlaşılmayan hukuk kurallarını tanımlayan kurallardır. Tanımlayıcı Hukuk Kuralları: Hukuki terimlerin ne anlama geldiğini açıklayan hukuk kurallarıdır. Yetki Verici Hukuk Kuralları: Kişiyi belli bir işi yapmasında veya yapmamasında özgür bırakan hukuk kurallarıdır.

10 7 Hukukun Dalları Hukuk Kamu Hukuku C Anayasa Hukuku C C C C C C - Özel Hukuk C C C C Kamu Hukuku Devletin kendi kurumları arasındaki veya devlet ile kişiler arasındaki kuralları belirleyen hukuk dalıdır. Kamu hukukunda devletin üstünlüğü esas alınır. Anayasa Hukuku - Ceza Hukuku

11 8 Suçun Maddi Unsur (Hareket /Fiil) Hukuki Unsur Manevi Unsur (Kusurluluk) Taksir Kast Ceza Ehliyeti: T:C.K ceza ehliyetini yaşa ve sezginliğe göre düzenlemiştir. buna göre sezgin olmayan yani ayırt etme gücü olmayan bireylerin ceza ehliyeti yoktur. Yaşa göre ceza ehyitei üç kademede düzenlenmiştir: Tam Ehliyetsiz: 12 yaşından küçük çocuklar tam ehliyetsizdir. Yani ceza ehliyetleri yoktur. Tam Olmayan Ehliyet: Tam Ehliyetli: J J 12 yaşını doldurmuş, 15 yaşını doldurmamış bireylerin durumudur. Küçük sezginse indirimli ceza uygulanır. Küçüğün sezginliği yoksa ceza almaz. 15 yaşını doldurmuş, 18 yaşını doldurmamaış küçüklerin durumudur. Sezgin olarak kabul edilirler ve indirimli ceza uygulanır. 18 yaşını doldurmuş bireylerin durumudur. Bu bireylerin ceza ehliyetleri tamdır.

12 9 Vergi Hukuku - Devletler Genel Hukuku Özel Hukuk Kişilerin birbirleriyle ya da belirli ölçülerde devletle özel ilişkilerini düzenleyen hukuk kurallarına verilen addır. Özel hukukta bireyler arasında eşitlik söz konusudur. Medeni Hukuk

13 10 Medeni hukukun en temel unsurları hak ve kişi kavramlarıdır. Hak Hak irade gücüdür. Hakların Doğması: Haklar doğuran üç olgu vardır. Bunlar; hukuki olay hukuki fiil ve hukuki işlemdir. Hukuki Olay: Hukuki Fiil: Hukuki İşlem: Hukuk düzeninin kendilerine hukuki sonuçlar bağladığı olaylardır. Gerek insanın iradesiyle, gerek kendiliğinden meydana gelen olaylara hukuki olay adını veririz. Doğum, ölüm, delirmek İnsan iradesinden veya hareketinden meydana gelen hukuki olaylardır. Yerleşim yeri kurma, başkasına ait tahtalardan masa yapma Bir veya daha fazla kimsenin hukuki bir sonuca yöneltilmiş irade açıklaması demektir. Vasiyet, satış sözleşmesi Hakların Kazanılması: Haklar biri aslen, diğeri devren olmak üzere, iki yolla kazanılabilir. Aslen Kazanma: Devren Kazanma: Kimseye ait olmayan bir hakkın kişi tarafından elde edilmesidir. Avlanmak, tarla ekip biçmek, telif eserleri Başkasına ait bir hakkın çeşitli yollarla kişi tarafından elde edilmesidir. Satın alma, miras, kiralama, hediye Hakların kazanılmasında iyi niyet kuralı (Subjektif iyi niyet): Bir hakkın kazanılmasına engel olan bir eksikliğin bilinmemesi veya bütün dikkat ve özeni göstermiş olsa dahi bilinemeyecek olmasıdır. Hakların kullanılmasında dürüstlük kuralı (Objektif iyi niyet): Bir hak sahibinin haklarını kullanırken veya borçlunun borcunu yerine getirirken iyi niyetli ve dürüst olması durumudur.

14 11 Hakların Korunması: Hak devlet eliyle ve sahibinin eliyle korunabilir. Devlet Eliyle Koruma: Hak sahibinin dava açması ve devletin yargı ve kolluk güçleriyle kişinin haklarını koruması demektir. Sahibinin Eliyle Koruma: Kuvvet kullanma, meşru müdafaa ve zaruret hâli olmak üzere üçe ayrılmaktadır. Kuvvet Kullanma: Hukukumuzda kişi haklı da olsa hakkını kuvvet kullanarak koruyamaz. Ancak bu kurala bazı istisnalar tanınmıştır. Devletin yardımının zamanında gelemeyeceği veya devlete haber verilmesinin mümkün olmadığı durumlarda kişi kuvvet kullanabilir. Ücretini ödemeden otelden ayrılmaya çalışırken yakalanan kişinin otel ücretinin karşılığı olarak eşyalarına el koyması Meşru Müdafaa: Bir kimsenin ağır ve haksız bir saldırıya karşı kendisini veya bir başkasını korumak için gösterdiği tepkidir. Kendisi öldürülmek üzere olan bir kişinin hayatta kalmak için kendisini öldürmeye çalışan kişiyi öldürmesi Zaruret Hâli: Bir kimsenin bilerek sebebiyet vermediği bir tehkileden kendisini veya başkasını kurtarmak için bu tehlikeyle ilgisiz bulunan bir üçüncü kişinin şahsına veya malına zarar vermesi hâlidir. Dağda yollarını kaybedip aç kalan dağcıların rastladıkları bir kulübenin kapısını kırıp yiyecek alması

15 12 Hakların Türleri: Konularana Göre Haklar N N N N Devredilebilen Haklar: Ö n : Devredilebilen Haklar: - Ö n : N N Mutlak Hak: - Ö : Ö :

16 13 N N A Ör e : A Ör e : A Ör e : Ör e : KİŞİ Hukuk düzeni kişiyi, gerçek kişi ve tüzel kişi olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Gerçek Kişi: Sadece insanlardan ibarettir. Tam ve sağ doğum ile başlar, ölüm ve gaiplik ile son bulur. Gaiplik: Gaiplik, kişinin kaybolması durumunda mahkeme tarafından kişiliğinin sona erdirilmesidir. Kişi ölüm tehlikesi içerisinde kaybolursa bir yıl sonra, normal bir durumda kaybolursa beş yıl sonra gaip ilan edilir.

17 14 Ölüm karinesi: Ölümüne kesin gözüyle bakılmayı gerektirecek durumlar içerisinde kaybolan kişinin ölmüş kabul edilmesidir. Kişinin Ehliyeti: Bir uçak düşmüş, uçak enkazında yolcu sayısı kadar ceset bulunmuş ancak cesetler teşhis edilememişse ölüm karinesi verilir. Kişi ehliyetleri hak ehliyeti ve fiil ehliyeti olmak üzere ikiye ayrılır. Hak ehliyeti: Fiil ehliyeti: Bir kimsenin haklardan ve borçlardan yararlanabilmesini ifade eder. Herkes cenin hâlinden itibaren tam ve sağ doğmak koşulu ile hak ehliyetine sahiptir. Kişilere miras kalabilmesi Bir kimsenin kendi fiilleriyle haklar kazanabilme ve borç altına girebilme yeteneğidir. Yani sahip olunan hakların kullanılabilmesidir. Mirası harcama Fiil ehliyetinin üç temel koşulu vardır. 1. Ayırt etme gücüne sahip olmak (Temyiz kudretine sahip olmak): Temyiz kudreti akli faaliyetle bir durumu doğru olarak değerlendirme iktidarıdır. 2. Kısıtlı olmamak: Bir kimsenin kısıtlı olması kanunda belirtilen özel sebeplere dayanılarak kişinin fiil ehliyetinden kısmen veya tamamen mahrum edilmesidir. (Akıl hastalığı, akıl zayıflığı, savurganlık, bağımlılık) 3. Ergin olmak: Ergin olmak üç şekilde gerçekleşir: Doğal Rüşt: 18 yaşını dolduran herkes ergindir. Evlilik ile Kazanılan Evlenen herkes doğal rüşt yaşını doldurmasa bile ergindir. Mahkeme Kararı ile Kazanılan Kişiler mahkeme tarafından da ergin ilan edilebilir. Bunun belli koşulları vardır: 7 Küçüğün istemi 7 15 yaşının doldurulması 7 Küçüğün menfaati 7 Velisi veya vasisi varsa rızası

18 15 Not: - Fiil Ehliyetinin Alt Türleri: Tam Ehliyetliler: Tam Ehliyetsizler: Sınırlı Ehliyetsizler: Sınırlı Ehliyetliler: Ayırt etme gücüne sahip, kısıtlı olmayan, ergin olan kişilerin durumudur. Kendi fiilleriyle hak kazanabilirler, Ayırt etme gücüne sahip olmayan kişilerin durumudur. Bu kişilerin yaptıkları hukuki işlemler geçersizdir. Yaptıklarından sorumlu tutulmazlar. Ayırt etme gücüne sahip ergin olmayan kişilerin ve ayırt etme gücüne sahip kısıtlıların durumlarıdır. Bu kişiler kanuni temsilcileri olmadan işlem yapmazlar ancak verdikleri zarardan sorumludurlar. Kendilerine yasal danışman atanmış veya evli olan tam ehliyetli kişilerin durumudur. Tüzel Kişi Tüzel kişilik belli bir amacı gerçekleştirmek amacıyla bağımsız bir varlık hâlinde örgütlenmiş olup haklara ve borçlara sahip olma yetkisi tanımış kişi ve mal topluluklarıdır. Tüzel Kişiliğin Çeşitleri: 2 2