I.BURDUR SEMPOZYUMU TARİH İÇİNDE BURDUR

Transkript

1 I.BURDUR SEMPOZYUMU TARİH İÇİNDE BURDUR

2 754 I.BURDUR SEMPOZYUMU

3 I.BURDUR SEMPOZYUMU YÜZYILIN BAŞINDA BURDUR DA ASAYİŞ OLAYLARI ( ) Ali Rıza GÖNÜLLÜ * Osmanlı coğrafyasında, 20. Yüzyılın başında devletin içinde bulunduğu muhtelif sosyal, siyasal, ekonomik ve askeri sebepler neticesinde, asayiş olaylarında bir yoğunluk görülmektedir. Konya Vilayetine bağlı olan Burdur Mutasarrıflığı nda da, bu dönemde diğer Osmanlı şehirlerinde olduğu gibi değişik asayiş meseleleri ortaya çıkmıştı. Burada Burdur Sancağı nda meydana gelen asayiş olayları ile, İtalyanların Burdur u işgal etmeleri üzerinde duracağız. I-Asayiş Olayları: Burdur Sancağı dahilinde, 1913 yılı asayiş olayları arasında çeşitli cinayet fiillerinin işlendiği görülmektedir. Bu suç faillerinden Ağlasun Nahiyesinin Kuş Baba Köyü nden Tartar oğlu zevcesi Şerife ile, Gölhisar Nahiyesine bağlı Yuva Köyü nden Kuş oğlu Osman ın yakalanarak adliyeye sevk edilmiştir. Ayrıca Örküşlü Köyü nden Deli Bekir oğlu Mehmet hakkında da takibata devam edilmektedir. Bunun yanında Yuva Köylü Kuş oğlu Osman ın yakalanmasında daha önce müsamaha göstermiş olan köy Heyet-i İhtiyariyesi hakkında takibat yapılması lüzumu, Konya Valiliği tarafından Tefenni Kaymakamlığına bildirildi( 11 Kanunu Evvel 329/1913) yılında rastladığımız asayiş olaylarından bazıları şunlardır. Antalya, Isparta ve Burdur havalisinde eşkıyalık etmekte bulunan Saçı Karalı Aşiretinden Kör Hüseyin ölü olarak ele geçirildi(17 Nisan 1919) 2. Ayrıca meşhur eşkıyalardan Kaz Ahmet ve arkadaşlarının takibatında bulunan müfreze ile, Antalya nın Badem ağacı Nahiyesine bağlı Yuva köyünde tesadüf üzerine başlayan çatışmada, eşkıyadan kara tüfek ile silahlanmış Akbaş Mehmet ölü ve Alman mavzeri ile silahlanmış Abduş da canlı olarak yakalanmıştır. Adı geçen kişinin Burdur a gönderilmesi esnasında firar etmesi üzerine, firar olayına sebep olanlar hakkında, tahkikat yapılmakta olduğu Konya Valisi tarafında Dahiliye Nezareti ne bildirildi(29 Nisan 1919) 3. Yine aynı yıllarda Antalya, IspartaV ve Burdur Livalarında eşkıyalık yapan meşhur eşkıyalardan Bucaklı Koca Beynak Oğlu Mehmet ve üç arkadaşı, Antalya nın Kızılkaya Nahiyesi nin Uğurlu Köyü nde girişilen çatışmada ölü olarak ele geçirildi(8 Temmuz 1919) 4. Burada Burdur Hapishanesi nden de bahsetmek gerekmektedir. Burdur Hapishanesi hem Burdur, hem de civarda bulunan diğer yerleşim birimleri için önemlidir. Mesela; Antalya Hapishanesi nde bulunan cinayet suçundan mahkum elli kişinin, başka hapishanelere nakil edilmesi Teke Mutasarrıflığı tarafından talep edilmiş ve bu kişilerden otuz kişisi Burdur, yirmi kişisi de Isparta Hapishanesine nakli Dahiliye Nezareti tarafından uygun görülmüştü (10 Mayıs 1328/1912) 5. Ayrıca bazı şartları taşıyan mahkûmlar için, Osmanlı Devleti muhtelif zamanlarda af çıkarmaktadır. Mesela; 28 Ağustos 1918 de çıkarılan İrâde-yi Seniye ile Burdur, Antalya, Isparta, Alaşehir, Saruhan, Kozan, Nevşehir, Tarsus, Ezine, Bandırma, Karaisalı v.s Hapishanelerinden 238 kişi, cezalarının üçte ikisini tamamladıkları için af edildi 6. * Atatürk İlköğretim Okulu Müdürü, Alanya 1 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Emniyeti Umumiye Müdüriyeti Emniyet Kalemi Belgeleri( BOA. DH.EUM.EMN. ) nr. 52/32 2 Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Asayiş Kalemi belgeleri (BOA. DH.EUM.AYŞ.) nr. 5/52 3 BOA. DH. EUM. AYŞ. nr. 6/58. 4 BOA. DH. EUM.AYŞ. nr. 14/98 5 Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishâneler Müdüriyeti Belgeleri ( BOA. DH.MB.HPS.M.) nr. 5/5. 6 BOA. DH.MB.HPS.M. nr. 35/93, Lef. 1-4.

4 756 I.BURDUR SEMPOZYUMU Bunun yanında, 3 Ekim 1919 da padişahın cülus yıldönümü sebebiyle, cezalarının üçte ikisini çeken mahkûmlardan, Burdur Hapishanesi nden dört, Alanya Kazâsı Hapishanesi nden bir, Isparta Hapishanesi nden iki, Denizli Hapishanesi nden dört, Diyarbakır Hapishanesi nden dört, Mardin Hapishanesi nden sekiz, Trabzon Hapishanesi nden bir, Elazığ Hapishanesi nden altı ve Maden Sancağı Hapishanesi nden de iki mahkum af edildi. Burdur Hapishanesi nden affa uğrayan kişilerin isimleri; Hatıb Mustafa Mahdumu Ömer, Hoca Zahid Oğlu Sadık, Bekâr Oğlu Halil Ağa Mahdumu Mustafa ve Kara Osman Oğlu hüseyin Zevcesi Aişedir 7. II-İtalyanların Burdur u İşgal Etmesi: Tarih içinde Osmanlı Devleti nin Batı ya doğru genişleme siyaseti, birçok Avrupa devleti gibi İtalya devletlerini de rahatsız etmiştir. Akdeniz hâkimiyeti mücadelesinde, Osmanlı Devleti ni en çok uğraştıran devletlerden biri Venedik olmuştur. Diğer İtalyan Devletleri de zaman zaman Osmanlı Devleti ne karşı işbirliği yapmışlardır. Fransız İhtilali nden sonra Avrupa da hızla yayılmaya başlayan milliyetçilik akımı, aynı milletin mensupları olmalarına karşın değişik siyasi çatılar altında yaşayan İtalyanlar üzerinde derin etkiler yapmış ve İtalyan ordularının 20 Eylül 1870 de Roma yı işgal etmesi sonucunda İtalyan birliği sağlanmış oluyordu. İtalyan birliğinin gerçekleştirilmesiyle Türk-İtalyan ilişkileri yeni bir döneme girmiştir. Büyük devlet hayaline kapılan İtalya, kendisine sömürge alanları aramaya başlamış ve yönünü Kuzey Afrika daki Osmanlı topraklarına çevirmiştir. 29 Ekim 1911 de başlayan Türk-İtalyan Savaşı nda, İtalyan saldırılarına maruz kalan Türk toprakları arasında Rodos ve On iki Ada da bulunuyordu 8. İtalyanlar, 15 Ekim 1912 tarihli Ouchy Barış Antlaşması yla Trablusgarb, Bingazi, Rodos ve On iki Ada ya yerleşti. Barıştan sonra Türk-İtalyan ilişkilerinde gözle görünür bir canlanma Vbaşladı. Hatta yılında Osmanlı Hükümeti, İtalyanlar a Fethiye-Muğla, Antalya-Kızılkaya, Antalya-Alanya ve Antalya-Burdur demir yolu hatlarının imtiyazını verdi 9. Birinci Dünya Savaşı başladığında İtalya nın, müttefikleri olan Almanya ve Avusturya nın yanında savaşa gireceği zannediliyordu. Oysa beklenenin aksine İtalya 3 Ağustos 1914 te ikili bir siyaset izleyerek tarafsızlığını ilan etti. Bir süre sonra 26 Nisan 1915 te İtilaf Devletleri yle uzlaşarak Londra Gizli Antlaşmasını imzaladı ve İtilaf Devletleri safında savaşa girdi. Birinci Dünya Savaşı nı bitiren Mondros Mütarekesi sonrası imzalanan Londra Antlaşması gereğince, 3 Ocak 1919 tarihinde Fransa Başbakanı Clemenceau, İtalyanlar ın Antalya ya çıkmasına razı oldu. 18 Ocak 1919 ta Paris Konferansı daha açılmadan, İtalyanlar fiili bir durum oluşturmak için harekete geçtiler. Paris Konferansı sırasında İngiliz Dışişleri Bakanı Balfour, ülkesine gönderdiği 17 Şubat tarihli raporunda; İtalyan temsilcisinin kendisini sıkıştırdığını, Antalya yı işgal etmeden parlamento önüne çıkamayacağını söylediğini bildiriyordu. Ancak, İngilizler, İtalyanlar ın bu isteğine iki gün sonra verdikleri cevapta şiddetle karşı çıktılar. İtalya nın Dışişleri eski Bakanı ve Paris eski Büyükelçisi Tittoni 10 Mart 1919 da İtalyan senatosunda yaptığı konuşmada; Küçük Asya da Ermenistan la Antalya arasındaki bölge, Aydın ili hariç, bizim olacak diyordu. Bu konuşmadan altı gün sonra İtalyan hükümeti, Rodos ta bulunan donanmasına Kuşadası ndan Antalya ya kadar olan bölgeyi idare etme yetkisi verdi. İtalya Başbakanı Orlando ve Dışişleri Bakanı Tittoni, Londra da İtilaf Devletleri ile toplantı sırasında Antalya ya çıkarma yapılacağını duyurdular. Bu duyurunun ertesi günü yani 22 Mart 1919 ta İtalyan Kruvazörü Regina Elena, Antalya önlerine geldi. Gemiden birkaç asker karaya çıkarılarak eski İtalyan hastanesi koruma altına alındı. Ayrıca İtalya nın Antalya kontrol memuruna hükümet konağında bir oda verildi 10. Bu arada İtalyanlar, Antalya eşrafından bazılarını gemiye davet ederek kendilerine iyi muamele edildiğine dair bir yazı imzalattılar. Bazı kimselerin ne anlama geldiğini bilmeden imzaladığı bu İtalyanca kâğıtlar, daha sonra halkın kendilerini davet ettiğine delil olarak kullanılacaktır. İşgâl zemini hazırlama peşinde bulunan İtalyanlar, Antalya da asayişi bozucu birtakım düzenlemeler yaptılar. İşgâlden bir gün önce Antalya dan Burdur a giden posta, eşkıyalar tarafından soyuldu. Aynı gece Antalya nın Hıristiyan Mahallesi nde faili meydana çıkarılamayan ve düzmece olduğu anlaşılan bir kutu barut patlatıldı. Bu patlama olayının Antalya 7 BOA, DH. MB. HPS. nr. 109/50. 8 İsrafil Kurtcephe, Türk-İtalyan İlişkileri, Ankara-1995, s Süleyman Beyoğlu, İtalya Çizmeyi Aştı, Tarih ve Medeniyet Dergisi, İstanbul-Nisan 1999, Sayı: 61, Sayfa: ; Mevlüt Çelebi, Milli Mücadele Döneminde Türk-İtalyan İlişkileri, Ankara-1999, s Süleyman Beyoğlu, a. g. m. s. 45.

5 I.BURDUR SEMPOZYUMU 757 Rumları tarafından özel bir maksatla meydana getirildiği Osmanlı belgelerinden anlaşılmaktadır 11. Bunlara ilaveten bir ay evvel şehir hapishanesinden bir kısım mahkûmun firarını da asayişsizlik sayan İtalya kuvvetleri, 28 Mart 1919 günü öğleden sonra saat üç buçukta 300 bahriye askerini Antalya ya çıkardılar ve Antalya yı İtilaf Devletleri adına işgal ettiklerini tebliğ ettiler. Antalya Mutasarrıfı nın, İtalyanlar a, şehirde asayişsizlik olmadığını, yapılan hareketin Mondros Mütarekesine aykırı olduğu şeklindeki protestosuna karşılık, İtalyan Kumandanı Miralay Giano Aleksandro, yayınladığı bildiride, şehri halkın isteği üzerine işgal ettiklerini ilan ediyordu. Ayrıca Antalya nın işgal olayı İngiltere Yüksek Komiserliği nden sorulmuş, bunun bir işgal değil, mahalli hükümete yardım için yapılmış bir hareket olduğu cevabı alınmıştı 12. İtalyanlar, Antalya yı işgal ettikten sonra, buradan Antalya nın çevresinde bulunan kazalar ile, Antalya nın komşuları olan Burdur ve Isparta Livalarını da işgal etmenin yollarını aramıştır. Bir noktada Antalya, İtalyanların hareket üssü olmuştur. Bu konu ile ilgili değişik belgeler bulunmaktadır; 18 Mayıs 1919 tarihli bir belge de, Burdur yolu ile Antalya ya gelen İtalyan General Marini nin, Antalya nın Yeni Köy Mahallesi nde terzi Umkaru nun evini üç yıl müddetle kiraladığı ve ruhsat almaya lüzum görmeden kendi kendine İstanos ve Finike ile Antalya ve oradan Burdur a inşa etmek fikrinde bulunduğu tren yolu projesini tanzim ve inşaata nezaret ettiği, ayrıca tren yolu inşaatı için gerekli olan alet ve edevatın Avrupa dan gelmesi ile ilgilenmekte olduğu görülmektedir 13. Teke Mutasarrıflığı ndan Dahiliye Nezareti ne gönderilen 26 Mayıs 1919 tarihli şifre telgrafta, 25 Mayıs 1919 da öğle vakti saat 6.30 sıralarında İtalyan Konsolosu, iki İtalyan subayı ve bir tercümandan müteşekkil dört kişilik bir heyetin, Burdura vardıkları ve 26 Mayıs 1919 yani bu gün öğleden sonra saat dokuz sıralarında heyetin Isparta ya hareket ettiği ve ziyaretlerinin maksadının tren yolu güzergahının keşfi ile ilgili olduğu tespiti yapılmıştır 14. Konya Valiliği nden 27 Mayıs 1919 da Dâhiliye Nezareti ne gönderilen şifre telgrafta da, İtalya nın Sabık Antalya Konsolosu ve halen Antalya temsilcisi Marki Ferrante ile kâtibi ve bir subaydan mürekkep heyetin, iki gün evvel Burdur dan Isparta ya gelerek burada bir saat kaldıktan sonra, akşamüzeri avdet etmek üzere Eğridir e gittiğini ve geceyi Isparta da geçirecekleri, Osmanlı Devleti Hükümeti nin lehinde ve Yunanlıların aleyhinde konuştukları, fakat pek dostane konuşmakla beraber, yapılan protestoların ahali namına değil, bizzat ahalinin imzalarına muhtevi olması hakkında ihtarda bulundukları, Isparta Mutasarrıflığı nın yazısına dayanılarak bildirilmiştir 15. Adı geçen heyetin devamlı surette, Antalya, Burdur ve Isparta Livaları nın merkez ve çevresinde keşif yapması, Isparta Mutasarrıflığı tarafından, gelecek için bir işgal manası taşıdığı tespiti yapılmış ve işgal hareketinin gerçekleşmesi halinde ne yapılacağı Konya Valiliği nden sorulmuştur. Ancak Antalya ve Burdur Mutasarrıflığı, bu keşif hadisesini tren yolu için güzergâh tespiti olarak yorumlamıştır. Konya Valisi Cemal Paşa Isparta Mutasarrıfı nın görüşünü paylaşarak, konu ile ilgili olarak şimdiden gerekli tedbirin alınmasını Dâhiliye Nezareti nden istemiştir (28 Mayıs 1919) 16. Bu heyet 28 Mayıs 1919 da Antalya ya geri dönmüştür 17. Ayrıca 26 Mayıs 1919 da bir çavuş kumandasında 10 İtalyan askerinin, Ilgın İstasyonu na geldiği Dâhiliye Nezareti ne bildirilmiştir 18. Konya Valisi Cemal Paşa tarafından, Burdur Mutasarrıfı nın kendisine gönderdiği bilgiye dayanılarak, 15 Haziran 1919 da Dahiliye Nezareti ne gönderilen şifre telgrafta; 14 Haziran 1919 da İtalyan Generali Baddistoni ile birlikte, bir miralay, bir tercüman, bir mülazım ve dört subayın Antalya dan Burdura gelip, Baladız İstasyonu na vararak, hükümet dairesine geldikleri ve seyahatlarının maksadının istasyon mahallerini görmekten ibaret olduğunu söylemişlerdir bilgisi verilmiştir 19. Ancak Konya Valisi Cemal Paşa tarafından aynı şifre telgrafta, bu hareket hakkında bu kişilerin seyir ve seyahatlarının keşiften ibaret olduğu ve Burdur ile Isparta ya asker getirmeğe mahsus bulunduğu tespiti yapılmıştır Süleyman Beyoğlu, a. g. m. s ; Mevlüt Çelebi, a. g. m. s ; S. Fikri Erten, Milli Mücadele de Antalya, Antalya (b.t.y.), s. 5-7; Başbakanlık Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsûs Müdüriyeti Belgeleri (BOA. DH. KMS.), nr. 52-2/67. Lef Süleyman Beyoğlu, a. g. m. s BOA, DH. KMS. nr.52-1/80, Lef BOA, DH. KMS. nr. 52-2/9, Lef Aynı Belge. Lef Aynı Belge. Lef Aynı Belge. Lef Aynı Belge. Lef BOA. DH. KMS. nr. 52-2/40. Lef Aynı Belge. Lef. 2.

6 758 I.BURDUR SEMPOZYUMU 19 Haziran 1919 sabahı üç yüzü geçen İtalyan askeri Burdur a ve Antalya da bulunan Marmaris-Alanya ihracat kumandanı General Baddistoni de Rodos a hareket etmiştir Haziran 1919 da Konya Valiliği nden Dahiliye Nezaretine gönderilen şifre telgrafta, Burdur Mutasarrıflığı nın verdiği bilgiye dayanarak, İtalyan Binbaşı Kurozine nin 21 Haziran 1919 da Burdur dan otomobil ile, Dinar ve Denizli ye gittiği ve akşam söz arasında buralar bizim işgal mıntıkamız dahilindedir, birlikte çalışacağız dediği ayrıca, İtalyanlara itaat edilmesi hakkında hükümet emir vermiştir tarzında beyanatta bulunduğu bildirilmiş ve Dahiliye Nezareti nden bu konu ile ilgili görüş sorulmuştur. Dahiliye Nezareti 24 Haziran 1919 da Konya Valiliği ne vermiş olduğu cevapta, yukarıda adı geçen subayın vermiş olduğu beyanatın aslının olmadığı bildirilmiştir 22. Teke Mutasarrıflığı 25 Haziran 1919 da Dahiliye Nezareti ne gönderdiği şifre telgrafta da şunları söylemektedir: Geçenlerde Burdur Kısmı Riyasetinden alınan telgraf namede İzmir hadise-i mel-ûnesi üzerine kıtalarını terk eden askerin celp edilmeleri ve Saray Köyü nde bulunan bölüklerine sevk edilmelerinin yazılması üzerine, ahalinin vakar ve milli durumlarının muhafazası ve bu husus da sabır ve sükun icap ettiği, yine firari askerin bölüklerine katılmaları için gerekli dini öğütlerde bulunulması için, din alimlerinden meydana gelen nasihat heyeti teşekkül etmiştir. Ayrıca bu gün ( ) 2. Ordu Müfettişliği nin yazısına dayanarak, Ahz-ı Asker Kalem Riyaseti nden Teke Şubesi ne tebliğ olunan bir telgraf namede Burdur ve Isparta Livaları na doğru ilerleyen İtalyan askeri birliğinin, Burdur şosesi üzerinde ki Çeltikçi Boğazı ndan ileri geçmemesini temin ve Çeltikçi de işgalin ret edilmesi, bunun için gerekli gösteri ve çalışmalarda bulunulması, ayrıca Burdur daki alayın adı geçen mahalle hareketi için emir verildiği, yine bu konuda Kara Hisar-ı Sahip deki fırka kumandanına tebliğat yapıldığı ve Çeltikçi ye gelecek alay kadrosunun ikmal eylemesi istenmiştir. Ancak Antalya Mutasarrıfı, ilhak meseleleri boş yere kan dökülmesine sebep olacağından ve bu konu ile ilgili olarak zemin ve zamanın geçtiğinden bahsederek, Antalya tarafından bir şey yapılamayacağını Ahz-ı Asker şubesine bildirmiştir 23. Antalya dan 23 Haziran 1919 gecesi saat beş sıralarında dört top, külliyatlı yük hayvanı, askeri malzeme ile dolu sekiz araba ve yüz elli kişiden ibaret İtalyan kuvveti Burdur cihetine gitmiştir Haziran 1919 gecesi de sabaha karşı saat yedi buçuk sıralarında askeri eşya ile dolu yedi araba, yirmi iki yük hayvanı cephane, iki yüz kadar İtalyan askeri ve Siyasi Mümessil Marki Ferrante ile beraber Doktor Kovalini, yük otomobiline binerek Burdur istikametine doğru gitmişlerdir Haziran 1919 da da gece saat yedi buçuk sıralarında birisinin içerisinde tahminen yirmi kadar İtalyan askeri ve diğerlerinin içerisinde harp malzemesi bulunduğu halde on otomobil Burdur yönüne doğru hareket etmişlerdir. Ayrıca 25 Haziran 1919 da, Burdur a giden Siyasi Konsolos Marki Ferrante Antalya ya 26 Haziran 1919 da geri dönmüştür 26. Antalya dan Burdur a doğru olan bu hareketlilik sonunda, İtalyan işgal kuvvetleri 28 Haziran 1919 da Burdur u resmen işgal ettiler ve Halıcı Abdi-zâde Edhem Efendi nin hükümet karşısındaki evini karargah yaptılar 27. İtalyan işgali, milli duygusu yüksek olan Burdur halkı tarafından kabul edilmemiş ve gerekli milli duruş ortaya konulmuştur. Burdur daki İtalyan işgali yaklaşık iki yıl sürmüş ve İtalyanlar 1921 Mayıs ı ile Haziran ı arasında Burdur u boşaltmışlardır 28. Sonuç olarak diyebiliriz ki; Burdur halkı, 20. Yüzyılın başında yerli eşkıya ile birlikte, istilacı emperyalist devletlerle de mücadele etmek zorunda kalmıştır. Burdur ve diğer yurt köşelerindeki milli mücadelede M.Kemal Atatürk ün liderliğinde Türk milleti, emperyalist devletlere ve onların yerli işbirlikçilerine gerekli dersi vererek, bu mücadeleden galip çıkmıştır. Böylece Türk Milleti, bu topraklar üzerinde milli varlığını sonsuza kadar yaşatmak azmini göstermiştir. 21 BOA. DH.KMS. nr. 52-5/45. Lef BOA. DH. KMS. nr. 52-2/ Aynı Belge. Lef BOA. DH. KMS. 52-2/70. Lef Aynı Belge. Lef Aynı Belge. Lef Nuri Köstüklü, Milli Mücadele de Denizli, Isparta ve Burdur Sancakları, Ankara-1999, s N. Köstüklü, a.g.e. s.21.