DEDEGÖL MASİFİNDE MAĞARA ARAŞTIRMALARI TEMMUZ

Transkript

1 TÜRKİYE MAĞARACILAR BİRLİĞİ DEDEGÖL MASİFİNDE MAĞARA ARAŞTIRMALARI TEMMUZ 2006 DEDEGÖL 2006

2 İçindekiler Amaç 1. Giriş 2. Araştırma Alanının Konumu 3. Dedegöl Masifinin Genel Jeolojik ve Jeomorfolojik Yapısı 4. Çalışılan Bölgeler 5. Sonuçlar 6. Ekler 7. Kaynakça 4.1. Gökova Bölgesi ve Mağaraları Gökova Gökova Gökova Gökova Gökova Gökova Gökova Gökova Düdeni Yukarı Muslu Mağarası 4.2. Kuzukulağı Bölgesi ve Mağaraları Orbucak Taşı Mağarası Kuzukulağı 1, Kuzukulağı 2 Mağaraları Kuyukule Mağarası

3 Amaç temmuz 2006 tarihleri arasında Türkiye Mağaracılar Birliği tarafından düzenlenen Dedegöl Masifinde Mağara Araştırmaları başlıklı çalışmada aşağıdaki hedefler amaçlanmıştır; 1. Ülkemizin en uzun mağarası durumunda olan Pınargözü Mağarası nın olası yüzey bağlantı noktalarının bulunması 2. Kuyukule Mağarası nın detaylı incelenmesi 3. Dedegöl Masifinin daha önce araştırılmamış olan yüksek kuzey sektörünün araştırılması ve yeni mağaraların tespit edilmesi Bu hedefler doğrultusunda toplam 20 mağaracı alanda 10 gün boyunca çalışmıştır. 1. Giriş * Bu raporda sadece amatör yaklaşımla yapılmış gözlemler bulunmaktadır. Araştırmaların yapıldığı Dedegöl Dağları ülkemizin en uzun mağarası konumunda olan Pınargözü Mağarası nın varlığı sebebi ile yıllardan beri gerek yerli gerekse yabancı mağara araştırmacılarının dikkatini çekmektedir. Pınargözü Mağarası 12km uzunlukta ve girişten 882 m yukarıya kadar yükselen kaynak konumunda aktif bir mağaradır. Mağara 1972 yılında Dr.Temuçin AYGEN in ön ayak olduğu ilk çalışmalarda çeşitli yabancı mağara araştırma kulüplerinden oluşan mağaracılarca araştırılmaya başlanmıştır. Pınargözü Mağarasının araştırmaları 1990 yılına kadar devam etmiştir yılında varılan 12km lik uzunluk ve mağaranın Dedegöl Dağının üst kısımlarına kadar ilerlemesi araştırmacıların yüzey çalışmalarına ağırlık vermelerine sebep olmuştur. Masifte Pınargözü Mağarasının olası yüzey bağlantılarının bulunmasına yönelik ilk çalışmaları Claude Chabert yapmıştır. Chabert bu çalışmalarında Karataştaki Delik adında dikey gelişmiş bir mağarada kuvvetli hava akımı tespit etmiştir. Chabert in çalışmalarının ardından Fransa Speleololoji Federasyonundan Speleo Club Vertaizonnais adlı kulüp bölgede 1993,1994,1995 ve 1998 yılları arasında çalışmış bu çalışmalar sırasında özellikle masifin güney sektöründe yoğunlaşmıştır. Çalışmalar sırasında 55 mağara incelenmiş ve Kuyukule Mağarası tespit edilmiştir. Masifin doğusunda Düden Alanı mevkiinde ve Kartoz Kaynaklarında Gerhard Schmidt çalışmalar gerçekleştirmiş ve ekibi ile Dumanlı Düdeni ni araştırmıştır. Bölgede Türk mağara araştırma kulüplerin çalışmaları oldukça azdır. Bu çalışmalar genellikle Kuzukulağı Yaylasındaki Kuyukule Mağarasında sportif aktivitelerle sınırlı kalmıştır yılında Büyüktopçu F. ve Zenginer C. A.Kartoz dolaylarında kısa yüzey çalışmaları yapmışlar birkaç mağaraya girmişlerdir. 2. Araştırma Alanının Konumu Dedegöl Dağları ülkemizin göller bölgesi olarak adlandırılan kısmında bulunmakta ve Isparta-Konya il sınırını oluşturmaktadır. Dağın batı kısmı Isparta, Doğu Kısmı Konya il sınırları içinde kalmaktadır (Şekil 1).

4 Şekil 1 : Çalışma Alanı

5 3. Dedegöl Masifinin Genel Jeolojik ve Jeomorfolojik Yapısı 2800 ilâ 3000 m arasında on kadar çeşitli yüksekliklerdeki zirvesi bulunan Dedegöl Dağları Eğridir ile Beyşehir gölleri arasında bulunmaktadır. Dedegöl Dağları, Batı Toroslar'ın en yüksek masifidir. Doğuya doğru masif, genç yaşta kısmen Miyosenden sonra önemli düşey bir fayla (atımı 1500 metrenin üstünde) sınırlanmıştır; bu nedenle bu seviyede (Kuzukulağı Yaylası) masifin eski tabanı yüzeylenmiştir. Güneye doğru masif, İncebel dolaylarında Miyosen konglomeralarından oluşmuş dar bir geçit ile sınırlanmıştır (Dumont J.F.). Bu bölge İncebel paleovadisi olarak anılmaktadır. Dedegöl masifi, 5 ilâ 6 km lik genişliğe karşılık 12 km kadar uzunlukta ve doğuda genç bir fayla yükselmiş bir kütle, batı kenarından ise karbonatlı büyük bir masif şeklinde görülür. Masifte birbirinden farklı çeşitli birimler gözlenmektedir. Bunlar masifin doğu tarafındaki volkanik kökenli birim ( Karagöl formasyonu),güneyde İncebel dolaylarında konglomeralardan oluşmuş birim, Muslu Yayla tarafında gri renkli kireçtaşları ve bunun üstünde bitümlü siyah tabakalaşmış kireçtaşlarıdır (Dumont J.F). Masif yapısı nedeni ile karstlaşmaya son derece uygundur. Karstik topografyaya ait bir çok şekli bir arada görmek mümkündür. Bunlardan en fazla görünenleri lapyalar, dolinler ve mağaralardır. Buzul topografyasına ait şekillerden,masifin batı kısmında Kuzukulağı yaylasının güneydoğusunda ve Muslu Yayla da buzul yalakları, Karagöl Mevkiinde bir buzul gölü ve sirkler, Muslu Yaylada morenler gözlenmektedir. 4. Çalışılan Bölgeler 4.1. Gökova Bölgesi ve Mağaraları Gökova kuzeyde Karagöl Formasyonu doğuda ise Bozburun diyabazları ile sınırlanmaktadır (Şekil 3). Güneyde resifal breşler, batısında ise Kuzeydoğu-Güneybatı doğrultulu bir fay gözlenmektedir. Gökova, Dedegöl Masifinin doğu yamacında arızalı bir polye görünümü sunan kapalı bir havzadır (Şekil 4). Yaklaşık 2.5km2 lik bir su toplama alanına sahiptir. Havzanın su bölümü ile tabanı arasında 60m lik bir kot farkı bulunmakta ve tabanında Muslu Kalkerleri yüzeye çıkmaktadır. Havzanın ortasında bulunan düden (Şekil 5) bölgenin tüm sularını drene etmektedir. Bölgenin özellikleri nedeni ile daha alt seviyelerde büyük mağara sistemlerinin gelişmiş olması kuvvetle muhtemeldir. Polyenin doğu tarafında drenaja açık çok dar bir alan vardır. Yukarı Muslu bölgesinde küçük kaynaklar olarak sular çıkmakta ise de Gökova da tabakaların kuzeye doğru eğimli olması, bölgeden drene edilen suların bir kısmının kuzeye doğru akış gösterebileceğini de akla getirmektedir. Gökova Polyesi dar bir alanda tüm karstik şekillerin gözlenebildiği harabe reliefi görünümüne sahip bir alandır. Polye tabanında yüzeye çıkmış olan Muslu kireçtaşında delikli,kanallı ve bıçak sırtı şeklinde lapyalar, obruklar, karstik kaynaklar ve polyenin doğusundaki yamaçta askıda kalmış 2 dolin gözlenmektedir. Yukarı Muslu dan başlayarak yaklaşık aşağıya doğru uzanan buzul yalağı konumunda da birde vadi bulunmaktadır.

6 Şekil 3 : Muslu Kireçtaşı ile Diyabazların kontak noktası (sağ taraf Muslu Kireçtaşı) Gökova Y.Muslu Şekil 4: Gökova Polyesi

7 Şekil 5 : Gökova Düdeni Gökovanın batı kısmındaki dik yamaçta eski bir mağara sistemin kalıntılarını görmek mümkündür. Doğal köprü görünümü sunan yapı aslında eski bir sistemin büyük galerilerinden birisidir ( Şekil 5). Şekil 5 : Gökovanın batısında eski bir mağaranın kalıntısı (dikey gelişmiş mağaranın eski şaftı yukarıya doğru uzanmaktadır. Mavi renkli çizgiler.alt taraftaki siyah bant Muslu Kireçtaşı)

8 Alanda 15 adet dikey gelişmiş mağara tespit edilmiş 7 tanesi haritalanmıştır. Bunun yanında dikkate alınmayan derinlikleri 2 ila 5m arasında değişen bir çok yapıda gözlenmiştir. Bulunan mağaralardan 2 tanesi polyenin su bölümünü oluşturan seviyede 6 tanesi ise polye tabanından 30m yüksekte ve birbirleri ile aynı seviyededir. Bu mağaraların hepsi düden konumlu şekillerdir. Alanda polye su bölümü sınırındakiler hariç incelenen mağaraların tamamı girişten 45-50m aşağıda menderesler yapmaya başlamakta ve polye tabanındaki düdene doğru yönlenmektedir. Bu mağaralardaki menderesler Kuzukulağı Yaylasındaki Kuyukule Mağarasının 200m kotundaki mendereslerle aynı seviyedir. Bu seviye muhtemelen masifin eski taban seviyesidir. Su bölümü sınırındaki mağaralar ise aniden sonlanmaktadır. Gökova Bölgesinde tespit edilen mağaralar, Gökova 5 mağarası hariç Muslu kireçtaşının alt seviyesindedir Gökova 1 63m derinliğe sahip Gökova 1 mağarası 47m derinlikten sonra mendereslenmeye başlayarak Gökova polyesine doğru yönelir. 60m derinlikte yukarıya doğru uzanan genişçe bir çatlak gözlenmektedir Gökova 2 Gökova polyesi kenarında ve giriş yüksekliği en fazla olan ve Gökova da bulunan en derin mağaradır. 71m derinliğe kadar iner. 30.m sinde yukarıya doğru bir bacanın gittiği gözlenmiştir Gökova 3 Gökova 2 mağarasının yakınındadır. 37m derinliğindedir. Mağara 30.m lerde mendereslenerek polyeye doğru uzanmakta ve daralarak devam etmektedir Gökova 4 37m derinliğinde ve toplam 64m uzunluğunda dikey gelişmiş bir mağaradır. 30m dolaylarında 2 salon bulunmakta ve bu salonlara bağlı olarak polyeye doğru uzanan iki kol vardır. Bu kollar girilemeyecek kadar dardır Gökova 5 KB-GD uzanımlı Muslu Kireçtaşının üst seviyesine 2267m kotundadır. Bu kot aynı zamanda Kuyukule Mağarası nın giriş kotudur. Mağaranın derinliği 30m toplam uzunluğu ise 52m dir Gökova 6 Polyenin güneybatı yamacında bulunmaktadır. Araştırması yapılmamıştır.

9 Gökova 7 17m derinliğinde 9m uzunluğunda KB-GD uzanımlı, çatlak görünümlü bir mağaradır. Tabanı molozlarla kaplıdır Gökova Düdeni Polyenin orta kısmında bulunmaktadır. Mağaraya giriş, ağzındaki molozların kaldırılması ile mümkün olmuştur. Düden bütün çevrenin sularını drene etmektedir. İçeri giren su yatağı derin ve büyüktür. Polyede ve düden çevresinde göllenme izlerinin görülmemesi düdenin herhangi bir tıkanmaya uğramadan suları boşalttığını göstermektedir. İlk girişten 3-4 m sonra iki kola ayrılan düdende yaklaşık 30m kadar ilerlemek mümkün olmuştur. Oldukça dar olan ve ancak yan sürünerek geçişe imkan veren bu kollar aynı darlıkta ilerlemektedir. Düden büyük bir ihtimalle daha ileride genişlemekte ve yeni kollarla birleşmektedir Yukarı Muslu Mağarası Yukarı Muslu da kurulan ara kampın yakınlarındadır. Dikey gelişmiştir. Araştırması yapılmamıştır.

10

11

12

13 0.00 GÖKOVA 4 KESİT

14 GÖKOVA 5 KESİT

15 GÖKOVA 5 PLAN

16 4.2. Kuzukulağı Bölgesi ve Mağaraları Kuzukulağı 1500m kotunda doğusu Anisiyen yaşlı kalkerler (Dumont J.F), batısında ve güneyinde Kasımlar Formasyonu ile sınırlanmış kuzeybatısı ise drenaja açılmış polye görünümlü genişçe bir düzlüktür ( Şekil 6). Şekil 6: Kuzukulağı Yaylası Kuzukulağı Yaylasında Dedegöl Masifinin orta kısmında yer alan Karçukur tarafında sirkler gözlenmektedir. Alanda kuzeybatı-güneydoğu uzantılı buzul vadisi de net olarak gözlenmektedir (Şekil 7). Şekil 7: Kuzukulağı Yaylasındaki Buzul Vadisi

17 Kuzukulağı yaylasında toplam 3 adet yeni mağara bulunmuş ve incelenmiştir. Ayrıca Kuyukule Mağarasında araştırmalar yapılmış 200 kotunda yeni bir kol un keşfi yapılmıştır. Bölgede bulunan diğer mağaralar Fransız araştırmacılarca tespit edilmiş ve incelenmiştir.

18 4.2.1.Orbucak Taşı Mağarası Kuzukulağı yaylasının 5km güneydoğusunda 1470m kotunda bir dolinin içinde gelişmiş düden konumlu yatay bir mağaradır. Toplam uzunluğu 54m olan mağara içindeki damlataşlarla oldukça güzeldir. Kabaca KB-GD uzanımlı mağara birbirine bağlı 2 salondan oluşmuştur (Şekil 8). Şekil 8: Orbucak Mağarası Kuzukulağı-1 ve Kuzukulağı-2 Mağaraları 2200 kotunda birbirlerine oldukça yakın dikey gelişmiş şekillerdir. Kuzukulağı-1 10, Kuzukulağı-2 7 m derinliğindedir Kuyukule Mağarası Kuyukule Mağarası araştırmaların yapıldığı alandaki en derin mağaradır. 832m ye kadar inen mağarada 8 mağaracı toplam 6 gün çalışmıştır. Mağara 1995 ve 1998 yıllarında Fransız mağaracılarca araştırılmıştır. Ancak bu araştırmalarda çeşitli soru işaretlerinin olması nedeni ile çalışmalar sırasında detaylı olarak incelenmiştir. Kuyukule Mağarası, Kuzukulağı yaylasının doğu yamacında 2250m rakımdaki taraça görünümlü bir düzlükte bulunmaktadır. Düden konumlu bir mağaradır. Birbiri ardınca gelen çeşitli yükseklikteki büyük inişlerden meydana gelir. İlk inişi 120m dir. Mağaranın dik inişleri 200m dolaylarında kesintiye uğrar ve yaklaşık 200m boyunca menderesli bir görüntü sunar. Bu seviye Kuzukulağı Yaylasının seviyesidir. Gökova bölgesinde bulunan dikey mağaralarda bu seviyede mendereslenme yapmaktadır. Dikey gelişmiş mağaralarda dik inişlerin uzunluğu o bölgedeki tektonik hareketlerle ilgilidir ( Nazik L.) Mağaranın oldukça

19 uzun dik inişlere sahip olması bölgenin geçirdiği tektonik hareketlerin şiddeti hakkında bilgi vermektedir. Masifin şiddetli yükselme evrelerinden geçmesi bu yüksek şaftların oluşmasına sebebiyet vermiş fakat m kotlarında hareketlerin duraklamaya başlaması sonucunda menderesler oluşmuştur. Daha sonra yeniden yüksek inişlerin başlaması hareketlerin bir kez daha şiddetlendiğini göstermektedir. 200 kotunda başlayan menderesli kısmın uzun olması ise hareketlerin uzunca bir süre durağanlaştığını göstermektedir (Şekil 8). Şekil 8: KD-GB doğrultulu profilde Kuyukulenin durumu ve mendereslerin kotu Kuyukuleye diğer bir çok irili ufaklı kanallarda bağlanmaktadır. Bu kanallar yağış anında 130m den itibaren mağaraya su getirmektedirler. Mağarada Fransız araştırmacıların çalışmalarına ilave olarak yeni bir kol bulunmuştur. Bu kol mağaranın oluşumunda etkili olan fay çatlağıdır ve oldukça büyüktür. Uzanımı ise Karasedik olarak anılan mağaranın yaklaşık 500m kadar KK-Doğusundaki metamorfik birime doğrudur.bu birim adeta izole olmuş gibi arazinin geneli ile bir ilişkisi yokmuş gibi görünmektedir. Birim içinde kırıldığında keskin köşeler veren koyukahverengiden siyaha kadar renk değişimi gösteren oldukça sert kayaçlardır. Kırılma bölgelerinde demiroksitler gözlenmiştir. Kuyukuledeki büyük çatlağın uzanımı Karasedikten sonra muhtemelen Kumçukuru olarak adlandırılan, bahar aylarına kadar göl durumunda olan kapalı havzaya yönlenmekte ve buradan Yeşilgöl Mevkii ne doğru uzanmaktadır. Zira masifin jeolojik haritasında Karasedik mevkisinden kuzeydoğuya doğru uzanan bir kırık hattı ve kahverengi şeylerden oluşan Kasımlar formasyonu vardır ( Şekil 9).Bu durumda Kuyukulenin son noktasında molozların altından giren sular büyük bir ihtimalle kahverengi şeylerden oluşan Kasımlar formasyonunun dokanak hattı boyunca ilerlemektedir. Mağara 832m de kuzeydoğuya yönlenerek bitmektedir. Mağara içinde alınan su örnekleri üst seviyelerde baz aşağılara indikçe asit özelliği göstermektedir. Özellikle 400m den sonra metamorfiklerin mağaranın şaftı ile sınır olmasının bunda etkisi vardır.

20 Kuyukule K Şek. 9 : Dipoyraz dağ masifinin basitleştirilmiş jeoloji haritası. ( J.F. Dumont) l - Döküntüler; 2 - Tortoniyen konglomeraları; 3 - Anamas dağı Jurasik-Kretase karbonatları; 4 Kasımlar formasyonu (Karniyen-Noriyen); 5 - Kartoz kalkerleri (Ladiniyen-Karniyen); 6 - Dipoyraz dağ resifal breşleri ve dolomitleri; taranmış olanlar: Anici tipinde siyah kalkerlerdir; 7 - Karagöl formasyonu (Anisiyen-Ladiniyen) 8 - Muslu kalkeri (?Anisiyen); 9 - Diyabazik temel (Bozburun formasyonu, Karbonifer öncesi). Mavi noktalarla gösterilmiş kısım kasımlar formasyonu ( kahverengi şeyl)

21 M120

22 5. Sonuçlar 1. Dedegöl Dağları uygun yapısı nedeni ile derin ve uzun mağara sistemlerinin gelişimine son derece uygundur. Bölgeye düzenlenen araştırma gezisindeki hedeflerden birisi olan Pınargözü Mağarasının olası yüzey bağlantı noktalarının ve Pınargözünüden çıkan yeraltı deresinin beslenme alanlarının tespit edilmesi yönelik hedef pratik olarak mümkün olamamıştır. Bunda en büyük etken arazinin zor topografik şartlara sahip olmasıdır. Dipoyraz Zirvesinin altına kadar uzandığı tahmin edilen Pınargözü Mağarası burada yüzeye m kadar yaklaşmaktadır. Bu noktaya kadar herhangi su toplama alanı gözlenmemesi Pınargözünün masifin en üst noktasında yer alan Karçukuru ve Tekeçukuru olarak anılan alanlarla bağlantılı olabileceğini akla getirmektedir. Zira doğuda ve batıda geçirimsiz birimlerle sınırlanan masifte tabakaların eğimi ve doğrultusu da Pınargözü nün olduğu tarafa doğrudur. Bu bölgelerde detaylı araştırmalar yapılmalıdır. 2. Kuyukule Mağarası detaylı olarak araştırılmıştır. Kuyukule araştırma ekibi mağarada çalışmalarını sürdürürken yağan şiddeti yağmurun ardından 130 kotundan itibaren su çıkışları aniden artmıştır. Oldukça kısa sürede gerçekleşen bu artış masifin iç yapısının karstik kanallarla kaplı olduğunun göstergesidir. 3. Masifte daha önce araştırılmamış olan yüksek kuzey sektörlere ulaşılamamıştır. Bu bölgelerde yeni ve derin mağara sistemlerinin bulunması olasıdır. 4. Pınargözü Mağarasında uzun süreli ve detaylı bir araştırma gerçekleştirilmelidir 5. Dipoyraz-Tekeçukuru hattında detaylı yüzey araştırmaları yapılmalıdır. 6. Gökova Düdeni üzerinde gerekli olan çalışmalar yapılmalıdır.

23 Ekler Kuzukulağı-Muslu Yayla Arası Jeolojik Kesiti (J.F Dumont) Pınargözü Mağarası

24

25

26 Dedegöl Dağı Kaynaklar Expedition Speleoloqiques Turquie, 1993,1994,1995, Speleo Club Vertaizonnais, Federation Francaise de Speleologie Nazik L., Konya (Genel), Beyşehir ve Derebucak Mağaraları, Ulusal Mağara Günleri Sempozyumu, Beyşehir,Konya, 2005 Dumont J.F, Dipoyraz Dağ Masifinin Triyasik Karbonatlı Serisi, kutuphane/mtadergi/87_3.pdf