Transkript

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28 (mlw 60 r., E Suruç ilçe merkezi..,. i ~ W <xi ol ~en ;:; o '" 'z w~,::i ai :.:: 'z :.:: w i- 'iii ci o z 3 :J1(m 4 W.0 o. Kum+çokil D... o Kil A ÇiKLAMALAR (Qi r:i Killi kireçto$! (m) IOJ Kireçtasi (e i [2J Bazal! (PI-QI ELI v'.' MornIPJ IV i i i L to c'i

29 esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98 or o ~c:: ~o" ~ii c: i i 0 <: <. ii i o o > Jr -o - iii ai i:i ~ D 1;> N :i i:i ~ "" r- 3 ~.. i:i.. o o o.. ci» o N- z ~ ~ :ot. : i. i G i:) o ~ ~ '- ci» ~--: 3., -- -"--,, O"~'.. ~::~:. o~o..'~,.,~.. o ~,!,----- Ek-5 29

30 i Dsi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98 ~ :' :~ 5.IZi SI. SiVi,. ',', ',J" ZI.O i o :: I''i~ 1.3 i A o -,- -,- e ~._. N m LCO O m 2 3 K -.v I': ',' :: ':. 03 '"., 0.01 ':'.., ' ", "..,..':." _o, VV Y vv.y. -- 'III 4 29<48 "~ i 3.22 '::::= 12.3 :', :,' Z.o.' "..: 'o',..,.. ol... i';, Qol "i' "' ",,. ',' 30O. 2." -- ',:,~~ ".. ~ vv' ~/'i', ~ vv _.. v -': ',': ~2 'I :, 24 ::: :,: 1.8 ;,:i? " '" 2.15 ',' ',' ~:::'; 2503 ',' ": ',' I: '. -..,.,. - ":1? :~ ~:.. ~!~ - -, -, L 14.(0 "- vv i ::v L 0.15 ". -,--.,.,. ',' s (j R i - ~': : ;::0.001 v'v ~391 ' ,~ - vv vvvv )' ~~2~,,' ':: '.' - - t -.v vvv v 11.0 vv' 3.2 v v 0.04 vvv 3115."., '" \ m m Ek-6 30

31 esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98 Kuyu No. * Bazalt akiferine ait degerdir. 1.Akifer Tablo-1 2..Akifer st. sev (in) Q (vs) AQ (Vs/m) st. sev (m) Q (vs) AQ (Vs/m) ,22 12,3 2,0 2,99 1,6 0,03* ,75 25,3 3,6 Kuru Kuru Kuru ,15 9,0 1,7 2,5 4,5 0, ,4 30,0 7,5??? ,82 21,0 1,3 37,25 0,3 0, ,45 6,5 0,5 16,0 3,2 0, ,35 28,5 4,0 31,77 0,3 0, ,0 28,0 4,0 2,0 2,2 0,07* ,5 14,5 0,8 20,0 0,3 0, ,2 24,0 1,8 3,55 6,5 0,2 14,1. 2,2 0,15* Bu akifer üstte yer alan kalin kil tabakasi nedeniyle yüzeyden beslenememektedir. Jeolojik yillar boyunca üstteki akiferden bu akifere kil tabakasindan bir miktar sizma olmasi düsünüleb,i!ir. Bu birime asil beslenme, ovanin iki tarafinda yer alan kireçtaslarindan yanalolarak içe akisla ve bu birim ile yer yer temasta olan ve yüzeye kadar çikan bazaltlardan olmaktadir. Bu akifer de üstteki akifer gibi güneyde Suriye siniri içinde devam etmektedir. Üçüncü olarak, yaklasik m kalin- Iiktaki bazalt akiferden de bahsetmek gerekmektedir. Zira bazaltlarin soguma çatlaklari sondajla kesilebildigi takdirde bir miktar su alinabildigi açilan sondaj kuyularindan anlasilmistir. Ancak 1970'li yillarda bu akiferden açilan sondaj kuyularindan isletmeye yetecek miktarda su alinamadigi görülmektedir. Bazaltlar nispeten daha fazla bir egimle güneye dogru, Suriye siniri içinde de devam etmektedir. 6.- AKiFERDE YAPILAN SONDAJ ÇALlSMALA'RI: 1970 yilinda hidrojeolojik etütlerde ortaya konan akifer yapilari ve hidrolojik bilanço ilan edildigi gibi, kitap halinde de yayimlanmistir. Dolayisiyla, bu akiferde açilacak isletme sondaj kuyulari bu rapordaki verilerin dogrultusunda açilmalidir. Esasen hidrolojik ' etüdü bitmemis hiçbir yerde isletme amaçli. sondaj kuyusu açilmamalidir 'li yillarda yöre çiftçileri taraflndançakma adi verilen basit ve sig sondaj kuyulari ile nispeten az sayida sulama amaçli isletme yapilirken, geçen süre zarfinda artan yogun talepler karsisinda mevcut rezervden fazla su çekilmeye baslandi. Bunun sonucu yeraltisuyu seviyesi.hizla düsmeye basladi. Düsen su seviyesine bagli olarak açilan sondaj kuyu derinlikleri artmaya basladi. Artan. talep karsisinda kisa zamanda çiftçiler kendi sondaj makinalarini dahi imal edecek duruma geldiler. Ovada birbirlerinin tesir yariçapi içinde kalan çok miktarda sondaj kuyusu açildi. Bunun sonucu kuyu verimleri hizla azaldi. Bunun üzerine açilacak sondaj kuyu derinligine bagli olarak daha çok verim ~Ide edebileceklerini düsünen vatandaslar da, her geçen gün sondaj kuyu derinliklerini artirmaya basladilar. Açilan bu kuyularda kesinlikle teçhiz ve tecrit islemleri sondaj teknigine uygun yapilmamistir. Bu bilinçsiz ve hatali son-. daj çalismalari sonucu, doganin jeolojik yillar boyunca özenle kurdugu ve korudugu akifer yapisi alttaki geçirimsiz seviyenin delinmesi ile bozularak iki akiferin birlesmesine neden olundu. Bunun sonucu da; 1970'1i yillarda santrifuj pompalarla (yaklasik 5-6 ni) I/s verimle isletme yapilarken, bugün m lerden isletme yapabilmekte ve alinan verim ancak, 5-7 I/s civarinda olmaktadir. 31

32 esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98 Alttaki ikinci akiferin yine altta geçirimsiz bir kil birimi ile sinirli olmasi nedeniyle, yukarida birinci akiferden kaçan yeraltisuyunu bünyesinde barindirmasi gerekir. Böyle bir durumda en kötü ihtimalle isletme masrafinin artacagi buna karsilik verimin degismemesi gerektigi düsünülebilir. Ancak bugün yörede açilmis sondaj kuyularinda (bütün kuyular en az m derinliktedir) yapilacak bir incelemede kuyu verimlerinin fevkalade düsük oldugu görülecektir. Yerinde yaptigim incelemelerde de bugün için sadece yeterli soguma çatlaklarinin kesilmesi halinde bazalt biriminden bir miktar yeraltisuyunun (15-20 lls) alindigi görülmüstür. Açilan sayisiz kuyu ile üstteki akifer ile bazalt birimi birlestirildiginden üsteki akifer sulari bazalt akiferine dogru gelmekte ve Suriye sinirlari içinde Suriyeliler tarafindan ayni bazalt birimi içinde açilmis bir çok kuyu da isletme yapilmaktadir. Bunun sonucu Suriye topraklarinda olusan sahasal düsüm, Türkiye sinirlari içinde hidrolik yükün artmasina neden olmakta ve Türkiye sinirlari içindeki her iki akiferden de artik yeterli yeraltisuyu alinamamaktadir. 6. SONUÇ VE ÖNERiLER:. Suruç ovasinda bilinçsizce açilan çok miktarda sondaj kuyulari sonucu, doganin jeolojik yillar boyunca özenle kurdugu ve korudugu akifer ortamlari bozulmustur..önceleri lls verim ve Hm = m'lerden isletme yapilan sahada, bugün 5-g[ls verim ve Hm = 80-1 OOm lerden isletme yapilmakta ve isletme masraflari kardan ziyade zarara neden olmaktadir..167 Sayili Yeraltisulari Hakkindaki Kanun dahilinde, maalesef bugün için vatandasin hatali ve kaçak sondaj yapmasini engellemek çok kolay görülmemektedir. Ülkemizin bu çok kiymetli servetinin korunmasi için söz konusu Kanunun mutlaka günün kosullarinda yeni hükümler içermesi gerekmektedir..hatali sondaj çalismalari sonucu Türkiye sinirlari içinde kalan akiferiere ait sularin azalmasina, buna karsilik Suriye topraklarindaki yeraltisularinin artmasina sebebiyet verilmistir..suruç ovasindaki bu akiferlerde, yeraltisuyu kalitesinde herhangi bir sorun yoktur. Ancak, bir çok ovada görülen farkli akiferierin su kaliteleri de farkli olabilmektedir. Farkli kalitelere sahip akiferlerde sondaj teknigine uygun teçhiz ve tecrit islemi yapilmadan beraber delinmeleri halinde akiferler kalite yönünden bozularak elden çikmaktadirlar..vatandaslarin ve özellikle sondörlerin mutlaka çesitli yayin vasitasiyla yeraltisulari konusunda bilgilendirilmeleri gerekir.. Hidrojeolojik etüt çalismasi yapilmamis sahalarda kesinlikle isletme amaçli sondaj kuyusu açilmamalidir. KAYNAKLAR.Suruç Ovasi hidrojeolojik etüt raporu, 1971, Dsi Yayini Ankara,. Yeraltisulari hakkinda pratik uygulamalari, 1969, Dsi Yayini Ankara, -. Hidrojeolojik etütlerde hidrolojik verileri belirleme ve degerlendirme yöntemleri, 1980, Nazik M., Dsi Yayini, Ankara. 32

33 HIDROELEKTRIK SANTRALLAR VE SU ARITMA TESIsLERINDE SORUN YARATAN ZEBRA MIDYE [DREISSENAPOLYMORPHA (PALLAS,1771)] 'NIN YASAMi VE SAVASIMI GürolALTINAYAR (1) Berk ERTEM (1) ÖZET Figen AYDOGAN (1) 1997 yilinda Atatürk ve 2000 yilinda Birecek Baraji Hidroelektrik Santrallarinda elektrik üretimini önemli düzeyde etkileme gücü olan midye sorunlari saptanmistir. Midyelertn su aritim tesislerinde de sorun yarattigi konusunda vertler bulunmaktadir. Atatürk ve Birecik Barajlari Hidroelektrik Santrallarinda sorun olusturan midye türü. Zebra midye [Dreissena polymorpha (pazlas)] olarak tanilanmistir. Bu makalede. Zebra Midyenin ve neden oldugu sorunlarin tanitilmasi amaçlanmistir. Hidroelektrik santrallar ve su aritma tesisleri isletme sorumlularinin midyeyi tanimalari; zamaninda önlem almalari ve kayiplarin önlenmesi açisindan büyük önem tasimaktadir. Ayrica dogal göller ya da baraj göllertndeki su ürünlert üretim çalismalari sirasinda. Su Ürünlert Üretim Kooperatifleri ve diger kuruluslarca gözlemler yapilarak. sorunlarin saptanmasi ve midyenin henüz bulunmadgi kaynaklara ulasmasini önleyecek önlemlerin alinmasi gerekmektedir. 1. GiRis Atatürk Baraji Hidroelektrik Santralinda Agustos, 1997'deki bakim çalismalari sirasinda, ünitelerden birinin su alma kapaginin açilamamasi üzerine nedeninin incelendigi ve sorunun midyelerden kaynaklandigi saptanmistir (2). Midyeler, ünitelerinin sogutma sistemleri, hiz regülatörü sogutma serpantinleri, saft salmastrasi ve drenajinda da bulunmustur. (1) Ziraat Yüksek Mühendisi, DSiisletme ve Bakim Dairesi Baskanligi Yabanciot Savasimi ve Bitkisel Kaplama Sube Müdürlügü, Ankara. dsi.gov.tr (2) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanligi, Enerji isleri Genel MÜdürlügünün 21. Subat 2001 tarih ve B.15.0.E.G /680-1A-915 sayili yazisi ve yaziya ek bilgi notu. Ayrica derin kuyular ve drenaj galerileri ile baraj gölünün ve kiyilarinin midye ile bulasik oldugu belirlenmistir. Midyelere karsi savasimin mekaniksel yollarla sürdürüldügü, temizlik sirasinda ünitelerin devre disi kaldigi, uygulamalarin uzun zaman aldigi, saglanan etkinin sinirli oldugu bildirilmektedir. Atatürk Barajindan sonra, Ekim 2000'de Birecik Baraji hidroelektrik santrali saft salmastrasi filtreleri ile emme borusu tamir kapaklarinda da midye sorunlari görülmüstür. Sorun olusturan tür Zebra Mldye olarakkaydedilmistir. (Zapletal and Hengirmen, 2001). Birecik hidroelektrik santralinin 26 Agustos 2000 tarihinde isletmeye açildigi göz önüne alindiginda, sorunlarin tesisin isletmeye açilmasindan hemen sonra olustugu anlasilmaktadir. 33

34 Dsi TEKNiK SOLTENI2001 SAYi 98 Atatürk Barajindaki sorunlarin 2000 yili sonlarinda, Dsi isletme ve Bakim Dairesi Baskanligina iletilmesi üzerine, Daire elemanlarinca Subat, 2001'de barajda ön incelemeler yapilmis, alinan midye örnekleri Zebra Midye [Dreissena polymorpha (Pallas» olarak tanilanmis, tani Hacettepe Üniversitesi ilgili bölümünde yapilan incelemede de dogrulanmistir. Türkiye'de hidroelektrik santrallar ile içme ve kullanma amaçli su saglama ve aritim tesislerinde midye sorunlari oldukça eski yilllardan beri bilinmektedir. Bulunabilen ilk kayit 1970'li yillara aittir ve Dsi Kovada ii. Hidroelektrik Santralinda midye sorunlarinin olustuguna iliskindir (3). Ancak sorun yaratan midye türü kaydedilmemistir. Zebra midye Egridir Gölünde daha önceki yillarda da bulunduguna göre, santraida sorun olusturan türün Zebra midye olmasi mümkündür.. Sapanca Gölündeki su aritma tesislerinde de, midyelerden kaynaklanan sorunlarin bulundugu bilinmektedir. Gölden Dsi III. Bölge Müdürlügü personeli tarafindan Mart, 2001'de alinan örneklerin de Zebra midye oldugu saptanmistir. Zebra midye konusunda internette yapilan kaynak taramalarinda, Avrupa ülkeleri ile özellikle Kuzey Amerika'da A.B.D. ve Kanada'da çok büyük sorunlara neden oldugu anlasilmaktadir. Zararlinin A.B.D.'de yol açtigi kayiplarin 5 milyar dolar/yil oldugu kaydedilmektedir. Zararli ile savasimda çesitli savasim yöntemleri uygulanmakta ve yeni yöntemler konusunda yogun arastirmalar yapilmaktadir. Birecik Baraji hidroelektrik santralinda sorunlarin çözümü için Birecik Baraji isletme Ltd.Sti.'nce üniversitelere basvurulmus ve 3 ayri teklif alinmistir. Konu ile ilgili olarak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanliginda yapilan toplanti sonucunda (4): -Arastirma yapacak üniversitenin Sirket tarafindan belirlenerek, çalismalarin baslatilmasi, o -Dsi Genel Müdürlügü'nün konuyu arastirmaya~aslamasi, de -Birecik Barajinda arastirma yapacak Üniversite ile DSi'nin koordineli olarak çalismasi, kararlastirilmistir. Birecik Barajindaki arastirmanin 2001 yili sonunda tamamlanmasi öngörülmekte" dir. DSi'de Zebra midye konusundaki arastirmalar 2001 yilinda Atatürk Barajinda. baslatilmistir... Bu makalede, Zebra Midyenin ve neden oldugu sorunlarin tanitilmasi amaçlanmistir. Hidroelektrik santrallar ve su aritma tesisleri isletme sorumlularinin midyeyi, tanimalari; zamaninda önlem almalari ve kayiplarin önlenmesi açisindan büyük önem tasimaktadir. Ayrica dogal göller ya da baraj göllerindeki su ürünleri üretim çalismalari sirasinda, Su Ürünleri Üretim Kooperatifleri ve diger kuruluslarca gözlemler yapilarak, sorunlarin saptanmasi ve midyenin henüz bulunmadigi kaynaklara ulasmasini önleyecek önlemlerin alinmasi gerekmektedir. Su kaynaklari ve ilgili tesislerde saptanan midyelerden alinacak örnekler, Dsi Genel Müdürlügü isl.ve Bak.Dai.Bsk.'na gönderiidigi takdirde, tanilari yapilarak ilgililere bilgi verilecektir. 2. SiNiFLANDiRMADAKi YERi Zebra midye (Dreissena polymorpha): Hayvanlar Evreni (Animalia)'nin, Yumusakçalar Dali (Mollusca)'nin Dreissenidae familyasinin Dreissena cinsinde bulunan bir canlidir. 3.YAYILlS ALANLARI Zebra midyenin (Sekil 1-2) vataninin Hazar Denizi ve Karadeniz oldugu, 18. yüzyi- (3)" KovadaII. Hidroelektrik Santralinda Midye Sorunu ve Su Meralarinin Midye Üremesinden ve Korozyondan Korunmasi ile Ilgili Olarak Yapilan Elektrosimik Tecrübelerin Neticeleri". Dsi isi. ve Bak.Dai.Bsk.ligl, Ziraat Fen Heyeti Müdürlügü, Ankara. (4) T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanligi, Enerji isleri Genel Müdürlügü'nün 21 Subat 2001 tarih ve B.15.0.E.G.M.O.03.01/680-1A-915 saysili yazisi ve ek bilgi notu. 34

35 Dsi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 97 Iin sonlarinda tatli sulara girerek uyum sagladigi kaydedilmektedir. Midyenin dogal olarak bulundugu alanlar Balkanlar, Polonya ve Rusya'dir. Bu türün Hazar Denizi ve Ural Irmagindaki topluluklari ilk kez 1769 yilinda Pallas tarafindan tanilanmistir. Türkiye'deki tatli sugöllerinin çogunda da bulunmaktadir. (Demirsoy, 1998). Zebra midye, 18. Yüzyilin sonlari ile 19. Yüzyilin baslarinda, çok genis alanlarda insa edilen kanal agi araciligi ile yerli olarak bulundugu alanlardan, Avrupa'nin bütün büyük bosaltma kanallarina yayilmistir. ingiltere'de ilk kez 1824'te görülmüs ve bugün tüm ülkeye yayilmistir. Daha sonraki yillarda yayilma alani Danimarka, isveç, Finlandiya ve irlanda ile tüm bati Avrupa'yi kapsayacak biçimde genislemistir. Zebra midyeye Kuzey Amerika'da ilk kez 1988 yilinda rastlanmistir. Midyenin bu bölgeye 1986'da girdigi kabul edilmektedir. Büyük topluluklari ise ilk kez Kanada'da Huron ve Erie Göllerini birbirine baglayan küçük bir su kütlesi olan SI. Clair Gölünde saptanmistir. 1990, yilinda Büyük Göllerin (Great Lakes) (Superior, Michigan, Huron, Erie ve Ontario Gölleri) tümünde bulunmustur. Bunu izleyen yillarda bu göllerin disina çikarak IIlinois ve Hudson Irmaklarina ulasmistir. lllinois Irmagi midyenin 1,2' milyon mil karelik Missisippi Irmagi havzasina yayilisi için, giris yeridir. 1992'de Arkansas, Cumberland, Hudson, Illinois, Missisippi, Ohio ve Tennessee irmaklarinda Zebra midye topluluklari saptanmistir yilinda Alabama, Arkansa's, lliinois, Indiana, lowa, Kentucky, Louisiana, Michigan, Minesota, Missisippi, Missouri, New York, Ohio, Oklahoma, Pennsylvania, Tennessee, Vermont, West Virginia ve Wisconsin eyaletlerinin sinirlarinda ya da sinirlarda bulunan su kütlelerinde Zebra Midye bulundugu kaydedilmistir. Daha yakin dönemde ise Connecticut eyaletine de bulasmistir. 4. YA~AYISI Zebra midyenin yasam çemberi Sekil 3'te verilmistir. Disiler genellikle 2 yasinda üremeye baslar. Suya birakilan yumurtalar, su içinde erkek esey hücreleri ile döllenir. Yumurtlama ve döllenme, su sicakliklarina bagli olarak ilkbahar ve yazin g~rçeklesir. Yumurtlama için en uygun sicakliklar C'dir. Disi bir defada adet yumurta yumurtlayabilir ve bir yumurtlama mevsiminde birakilan yumurta sayisi 1 milyona ulasabilir. Tüm yil boyunca ilik olan suiarda yumurtlama dönemi daha uzun olabilir. Yumurtalarin kuluçka süresi 3-5 gündür. Yumurtadan çikan kurtçuk ya da larvalar (veligers) (trochophore, straight-hinged, umbonal ve pediveliger larva dönemleri) 1 aya kadar uzayan sürelerle suda özgürce yüzer. Bu dönem planktonik ~önem (planktonic stage) olarak ta adlandirilir. Kurtçuk ya da larvalar yumurtadan yeni çiktiklarinda mikron boyutundadir. Larvalar için en uygun gelisme sicakliklari C'dir. Larvalarin yayilislari genellikle akintilar araciligiyla edilgen (passive) olarak gerçeklesir. Bu süre sonunda larvalar, ayaklari araciligiyla tabanda sürünerek yerlesebilecegi bir yer arar. Bu sirada boyutlari mikrona ulasmistir. Larvanin tabana yerlesmesinden sonra genç midye dönemi (juvenile) ya da yerlesik genç dönem (settled juvenile stage) baslar. Larvalar tutunma yerlerine ya da tabana, vücutlarinda ayaklarinin yakininda bulunan, saçak seklinde ve güçlü iplikçiklerden olusan tutunma organi (byssus) (Sekil 2) ile baglanir. Genç midyeler tutunmak için sert ya da kayalik yüzeyler ile yasadiklari sularda bulunan yerli midyeler ve kendi türlerinin erginlerini yeglemekle birlikte, bitki örtüsü üzerine de yeriesebilmektedir. Uygun tutunma yerlerinin bulunusu midyenin yayilis ve bollugunu etkileyen önemli bir etkendir. Yasama yerlerindeki su hizi da larvalarin tutunmalarini etkiler. Ergin döneme dogru midyelerin su hizlarinin 2 m/s'nin üzerinde oldugu sularda tutunmalari güçlesir. Zebra midye hem su almaborucuk- 35

36 esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98 lari (inhalant siphan) ve hem de su verme borucuklari (exhalant siphan) bulunan ve suyu sü-zerek beslenen (filter feeders) canlilardir. Bu canli, günde 1 litre suyu süzerek içindeki alglerle beslenebilir. Zebra midye adini, kabuklari üzerinde bulunan kusakli desenden almistir (Sekil 1). Ancak kabuk üzerindeki bu desen büyük ölçüde degismekte, bu kusak ya da seritler bazan bulunmamakta, bazi kabuklarda ise çok açik ya da koyu seritler bulunmaktadir. Atatürk Baraji hidroelektriksantrali sogutma biriminde saptanan midyelerde, açik renkli seritler bulunmaktadir. Sapanca "'Gölünden alinan örneklerde ise seritler belirginve koyu renklidir.zebra midye biryasinda iken boyutlari 5-10 mm olup, 5 yil kadar yasamakta ve en çok 50 mm boya ulasabilmektedir.tatlisularda 2-7 m arasindaki derinliklerde bulunmaktadir.zebra midyetatli su canlisi olmakla birlikte,tuzluluklari% 0,1-0,2'ye kadar olan aci sularda da yasayabilmektedir. Bu canlilarin yasamlarini sürdürebilmeleri için kalsiyum önemli bir besin maddesidir ve en uygun yogunluklari ppm arasinda degismektedir. Midyenin yasamini sürdürmesinde önemli olan diger çevresel etkenler su sicakligi, ph, çözünmüs oksijen ve tuzluluk'tur. En uygun su sicakliklari C'dir ve 31 C'nin üzerindeki sicakliklar genellikle öldürücüdür. Zebra midyeph'i 7,4'ten az ve 8,5'ten fazla olan sularda en der olarak bulunmaktadir. iyi havalanan ve oksijen yogunlugu 8-10 ppm olan sular, canlinin gelisimiiçinuygundur. Zebra midye insanlar tarafindan besin maddesi olarak tüketilmemektedir. 5.YAYILMAYOLLARI Zebra midyenin Kuzey Amerika'da Büyük Göller'de varligi, gemilerin sintine (ballast) sularinin göllere bosaltilmasiyla iliskiligörülmektedir. Midyenin bütün Büyük Göller ve ana irmak- agina hizla yayilmasi ise ulasimda kullanilan teknelere tutunma niteliginden kaynaklanmaktadir. Bu alanla iliskilisulardaki hizli yayilimi, tekne ulasimi sirasinda teknelerdeki midyelerinkazinmasi ya da dogalolarak dökülmesine baglanmaktadir. Midyenin yayilis alaninin genislemesinde, karadan yayilma olasiliginin katkisi da söz konusudur. Özellikle Büyük' Göller bölgesinde bulunan çok sayida küçük göl, su yollari ile baglantili olmamakla birlikte, bulasmis sulardan çekicilerle getirilen tekneler araciligiyla, midyeler tarafindan bulastirilmaktadir.tarimsal inceleme istasyonlarinda yapilan incelemelerde, çekicilerle tasinan teknelerde, tekne yüzeyine tutunmus ya da motor bölümlerindezebra midye bulunan en az 8 teknenin Kaliforniya'ya girdigi saptanmistir. Zebra midyeserin ve nemli kosullarda, su disinda da günlerce canli kalabilmektedir. 6. ÇEVRESEL ETKiLERi Zebra midye, hidroelektrik, termik ve atomenerjisi santrallarina, içme ve kullanma suyu aritim ve dagitim tesisleri ve endüstri tesislerine su saglayan borularda küme ya da topluluklar olusturarak,canlllardan kaynaklanan kirlenme (biofouling) ve zararlara neden olmaktadir. Midyelerin kümelendikieri borularda akis sinirlanmakta, bunun sonucunda da isi degistiriciler (heat exchangers), yogunlastiricilar (condensers), yangin söndürme araçlari, hava degistirme ve sogutma sistemlerine alinan su azalmaktadir. Michigan'daki bir güç santralinda Zebra midye yogunlugu adet/m2'ye kadar yükselmis ve su aritim tesislerindeki borularin iç çaplari 2/3 oraninda azalmistir. Midyeninsylama ile çiftlik ve golf alanlarindaki su kaynaklari üzerindeki etkileri konusunda yeterli bilgibulunmamakla birlikte, buralari bulastirmalari da söz konusudur. Ulasim ve rekreasyon amaçli tekne gezileri de, teknelere yapisan midyelerden kaynaklanan sürtünme artisi nedeni ile, olumsuz yönde etkilenebilir.küçük midyeler motorlarinsogutma sistemlerine girerek asiri isinma ve zarara neden olabilir.ulasimlailgili samandiralara yapisan midyelerin agirligi yüzünden, samandiralar suya gömülebilir. Uzun süre su içinde birakilan balik avlama takimlari kirlenipbozulabilir.midyelerinbiriktigi iskele kaziklarinda bozulma ve çürüme artar. Midyelerinsürekli olarak tutundugu çelik ve beton yapilarda, asinma sonucu yapisal bozukluklarolusabilir. 36

37 o i-:-- esi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98 Sekil 1- Zebra Midye Ergini (Sea Grant'tan alinmistir) Sekil 2- Zebra Midye Ergini ve Tutunma Organlari (Ireland Marine Institute'den alinmistir) Mikron Mikron 97112Mikron o'o~,.~.~ Mikron " 1 2~~82Mikron ' o D B I. L Gagali Larva rn. IÇImi arva ~ ' S i. AyakliLarva.., / Kirpikli ~arvy Dö~e~leri ~ -ilo 8' ~-~ i?,- \ Döllenme... --,. ii/o...-' Baskalasim ci)yumurta..... 'f'~. > ( \~ S ) Sperm ~,\ t Ergin Erkek ve Di~ 645mm ~fl ',~...14 A~' u".{" '.,~.'. ',:- '. o o..,<~y,:\~"::..:;.:,o;-'~ '... Dipset BÜyÜme/..~ Dönemle ~.,/" Plantigrad~ ve,. ",. '" Genç Ergin ~'iii, - Buyume- ~:. 'J 1-3 mm ',,:f / Genç Ergin 3.6mm I Sekil 3- Zebra Midyenin Yasam Çemberi (ZMIS'ten alinmistir) 37

38 Dsi TEKNiK BÜLTENi 2001 SAYi 98 Zebra midyenin Kuzey Amerika'da neden oldugu çevresel etkilerin çogu henüz bilinmemektedir. Ancak Avrupa'da midyenin, dogalolarak bulunan Irmak Midyeleri (Unionoidea)'nin besle;~nme, büyüme, hareket, solunum ve üremeleri üzerinde önemli zararlara neden oldugu bilinmektedir. Büyük Göller'de çalisan arastiricilar da, Zebra midyenin irmak midyeleri üzerinde Avrupa'da görülen olumsuz etkilerden bazilarini gözlemlemislerdir. Bu çalismalardan birinde, Zebra midyenin en yüksek yogunluklarda bulundugu St. Clair Gölü ile Erie Gölünün bati kesiminde, yerelirmak midyelerinin (unionids) sayilarinin çok siddetli biçimde düstügü saptanmistir. Bu farkliliklar Zebra midyenin topluluklar olusturmasindan sadece 2 yil sonra görülmüstür. Diger çalismalarda da" Zebra midye canli kütlesi ile irmak midyeleri yogunluklari arasinda ters yönde iliski saptanmistir. Büyük Göller bölgesindeki arastiricilar irmak midyelerinin ölüm oranlarini önceden belirlemek amaciyla, zebra midyenin yogunluklarina dayali modeller kul- Ianmislardir. Arastirmalar Zebra midyenin yasamak için tutunma yeri olarak ölü irmak midyeleri ve kayalar yerine, canli irmak midyelerini tercih ettiklerini göstermistir. Bazi irmak midyelerinin kabuklari üzerine, adetten fazla Zebra midye tutundugu saptanmistir. Tutunan bu midyelerin agirliklari, irmak midyesinin agirliginin 3 ya da 4 katidir. Zebra midyenin St.Clair Gölündeki topluluklarinin artmayi sürdürmesi durumunda, yerel irmak midyeleri yasamlarini sürdürerrieyebilir. Missisisippi Irmaginin üst havzasinda bulunan St. Croix irmagina Zebra midyenin girisinin önlenebilmesi için, irmak Ulusal Park Servisi tarafindan çok siki bir biçimde korunmaktadir. Bu irmak vahsi ve güzel manzarali ve Dügme midyesinin (Quadrula frugosa) (Familya: Unionidae) yasayan topluluklarinin bulundugu tek yer oldugu için Eyaletçe koruma altina alinmistir. Zebra midye bu irmaga ulastigi takdirde, Dügme midyesini yok edebilir, Yok olma tehlikesi ile karsi karsiya bulunan bu midyenin korunmasi için diger seçenekler olarak, bu midye Zebra midyenin bulunmadigi sulara ya da kalici barinaklara götürülmektedir. Dreissena cinsinde bulunan, dis kökenli ve saldirgan diger bir tür olan Dreissena bugensis'in de, Zebra qiidye ile ayni zamanda Kuzey Amerika'ya girdigi saniimak- tadir. Bu tür Zebra midyeye çok benzemekle birlikte tutunma yeri olarak irmak midyelerini tercih etmediginden, bu midyeler üzerinde olumsuz etki yapmayacagi umulmaktadir. Yapilan ilk çalismalara göre, Zebra Midyenin Büyük Göller'deki balik topluluklari üzerindeki etkisi sinirlidir. Ancak midyenin baliklar üzerindeki bazi etkilerinin ortaya çikmasi için daha fazla zamana gereksinim olabilir ve bu etkilerin görülmesi için henüz çok erkendir. Bununla birlikte Erie Gölü sularinda çok çarpici degisiklikler ortaya çikmis ve sularin berrakligi Zebra midyenin gölde bulunmadigi döneme göre, 4-5 kat artarak çok büyük ölçüde iyilesmistir. Su saydamligindaki bu artis, daha fazla isigin, daha derinlere ulasmasina ve sucul bitkilerin artmasina neden olabilir. Son on yillik dönemler boyunca, özellikle kirlenme sonucu gölde kosullar degismis oldugundan, sucul bitki türlerinin bazilarinin topluluklari görülmemektedir. Sucul bitki örtüsünün yeniden olusmasi, bazi balik türleri için koruyucu örtü ve üreme yeri saglayarak bu türlerin artmasina olabilir. Zebra midye, su kuslari, baliklar ve yaban yasamin diger türleri ve bazan da insanlarda hastaliklara neden olan parazitlerin tasiyicisidir. 7. SAVASIM YÖNTEMLERi Zebra midye savasiminda uygulanmak üzere çok sayida savasim yöntemi arastirilmistir. Bu yöntemler asagida verilmistir. Yöntemlerin bazilari, kosullara da bagli olarak daha iyi sonuçlar vermektedir. -Yumusakca Öldürücü (molluskicides) kimyasal madde uygulamalari: Klor, klor dioksit; ozon; potasyum perinanganat; potas [potash], -EI ile Uzaklastirma: Basinçli su ile yikama; el ile toplama (bu yöntemler Atatürk Barajinda halen uygulanmaktadir), -Su bosaltma/kurutma: Dondurma, isitilmis hava uyg4lama, -Isi kullanma: 32 C'den yüksek sicaklikta buhar ya da su kullanma, -Ses titresimleri uygulama, 38

39 Dsi TEKNiKBÜLTENi2001 SAYI9a -Süzgeç ve perdeler kullanma, -Boyama: Zehirli (bakir ve çinko bilesimli boyalar) ve zehirli olmayan (silikon tabanli boyalar) boyalarin uygulanmasi, -Zehirli Borularin Kullanilmasi: Bakir, vanlarin, asalaklarin ve hastalik etmenlerinin kullanilmasi). Bu yöntemlerden Kuzey Amerika'da en yaygin olarak kullanilani klorlamadir. Klor larvalara karsi 0,5 ppm, ergin topluluklarina karsi 1-2 ppm yogunluklarda ve özel ekipmanlarla uygulanmaktadir. Klor uygulamalarinin olumsuz çevresel etkileri nedeniyle, son yillarda çevreselolumsuz etkileri olmayan diger yöntemler, "Asiri Düzeyde Düsük Frekansli (ELF) Elektromagnetizm (EM) Yöntemi" (Extremely law freguency electromagnetism (ELF EM) önerilmektedir. 8. KAYNAKÇA Anonymous, 2001.ZebraMussels. vaders! Anonymous, 2001 Liquid Conditioning Linear Kinetic Cells. Armostrong Monitaring Corp. miiiguidllig-cond/1 vm1 kc.htm Anonymous,2001 Turnkey Control Systems. ASi Biofouling Services. Anonymous,2001. Zebra Mussels In Ireland. Marine Institute. pirinç ve galvanizli borularin kullanilmasi, -CO2 kullanilmasi, -Morötesi isinlarin uygulanmasi, -Asiri derecede düsük frekansil (ELF) elektromagnetizm (EM) uygulamalari, -Oksijensiz birakma (anoxia) ya da asiri oksijene maruz birakma (hypoxia), -Yikama, -Yasamsal (biyolojik) savasim (avci hay- Anonymaus, 2001.The Zebra Mussel: Approaching The Problem. R&DEngineering, P.C.268 Main Street, Suite 600.lnternet: Anonymous, 2001 Methods of Removing and Controlling The Zebra MusseL. us- http :/ sels4.html n Zebra Mussel In- Anonymous, formation. Anonymous,2001. Zebra Mussel Information System (ZMIS). Department of The Army. Engineer Research Center, Corps of Engineers, Environmental Laboratory,Waterways Experiment Station, 3909 Halis Ferry Road. Vicksburg, Misisippi Demirsoy, A., Yasamin Temel Kurallari.Omurgasizlar=lnvertebrata. Cilt-II- Kisim i. ikinci Baski. Metaksan A.S.P.M.105,Maltepe Ankara. Ram,J.L.,2001. The Zebra Mussel Page. ""'irarn/zmussel. htm Ryan, M.F.,1999. LawFrequency Electromagnetism as an Effective Method for the Control of Zebra Mussellnfestation. Department of Chemistry and Physics. Purdue University Calumet, th St. Mammond, Indiana Zapletal, W.and M.Hengirmen, Mussels in Birecik HPP. Verbundplan. Birecik Baraji isletme Ltd.StLBirecik. 39