BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA ETİK YRD. DOÇ. DR. İBRAHİM ÇÜTCÜ

Transkript

1 BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA ETİK YRD. DOÇ. DR. İBRAHİM ÇÜTCÜ 1

2 SUNUM PLANI 1. Giriş 2. Etik Nedir? 3. Bilim Etiği Nedir? 4. Araştırma ve Yayın Etiği 5. Etik İlkeler ve Etik Dışı Davranışlar 6. Sosyal Bilimlerde Temel Etik Kurallar 2

3 GİRİŞ Bilimsel araştırmaların temelinde güven yatar. Toplumda bilim adamlarına duyulan saygının nedeni önemli ölçüde güvenle ilgilidir. Bilimsel dürüstlüğe bilim ahlakı veya bilim etiği denilir. Ahlak sadece bilimle sınırlı değildir, genel olarak toplumsal değer yargılarını içermektedir. Bilim etiği ise toplumsal ahlakın bilim alanına yansıması olarak düşünülebilir. Etik dışı davranışlar toplumda bilim değerinin yükselmesini güçleştirir, hatta bilimsel gelişmeyi engelleyici sonuçlar doğurur. 3

4 GİRİŞ Bilim adamları yaşam biçimleri ve davranışları ile öğrencilerine örnek olmak zorundadır. Etik dışı davranışlardan bilim dünyası anında haberdar olur. Böylece araştırmacıya olduğu kadar onun bağlı olduğu kuruma karşıda güven sarsılır ve o kurum saygınlığını yitirir. Ülkemizde ve dünyada etik dışı davranışları soruşturmak, incelemek ve denetlemek üzere üniversitelerde ve araştırma kurumlarında «etik kurullar» oluşturulmaktadır. 4

5 ETİK NEDİR? Etik sözcüğü, Yunanca "karakter" anlamına gelen ethos sözcüğünden türetilmiştir. Ethos'tan türetilen "ethics" kavramı da, ideal ve soyut olana işaret ederek, ahlak kurallarının ve değerlerinin incelenmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Aksiyoloji dalı olarak kabul gören etik, felsefenin dört ana dalından biridir. Yanlışı doğrudan ayırabilmek amacıyla ahlâk kavramının doğasını anlamaya çalışır. 5

6 ETİK NEDİR? Etik bir iş yapılırken neyin doğru ve neyin yanlış olduğuna yönelik standart ve prensipledir. Etik davranış bu prensipler doğrultusunda karar verilmesi ve hareket edilmesidir. Hayatın diğer alanlarında olduğu gibi, bilimsel çalışmalarda da etik önemlidir. Araştırmanın bilimsel yönteme uygunluğu yanında etik kurallara uygunluğuna da dikkat edilmelidir. 6

7 BİLİM ETİĞİ NEDİR? Bilim Etiği; bilimsel araştırma ve geliştirmenin, yani bilim üretiminin ne olduğu ve nasıl yapıldığının tanımı içinde yer alan, kurucu unsurlarından biri olarak; diğer yandan da, bilim insanlarının meslek etiğini, yani mesleklerini icra ederken yerine getirdikleri çok çeşitli görevleri yaparken uymak zorunda oldukları kurallardır. Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) 7

8 BİLİM ETİĞİNDE TEMEL İLKELER 1. Gerçeğe Uygunluk: Veriler, sadece bilimsel yöntemlerle yürütülen gerçek deney ve gözlemlerden elde edilir. 2. Bilimsel Araştırmanın Zarar Vermemesi: Araştırmanın deneklere zarar vermemesi, deneklerin olası riskler konusunda açık şekilde bilgilendirilmesi ve deneye katılım kararının etki ve baskı olmaksızın özgürce alınması gerekir. 3. Sorumluluk ve Haklar: Bilim insanları araştırma sonuçları ile ilgili olarak toplumu bilgilendirmek, olası zararlı uygulamalar konusunda uyarmakla yükümlüdürler. 4. Yazarlar: Araştırma sonuçları araştırmayı yapanların tümünün isimleriyle yayınlanır. Araştırmanın tasarlanması, planlanması, yürütülmesi ve yayına hazırlanması aşamalarında etkin katkıda bulunmamış kişilerin isimleri yazar isimleri arasına katılamaz. 8

9 BİLİM ETİĞİNDE TEMEL İLKELER 5. Kaynak Gösterme ve Alıntılar: Bilimsel yayınlarda ya da genel kamuoyuna dönük olarak yayınlanan her türlü makale, derleme, kitap ve benzeri yayınlarda daha önce yayınlanmış veya yayınlanmamış bir çalışmadan yararlanılırken, o çalışma bilimsel yayın kurallarına uygun biçimde kaynak olarak gösterilmelidir. 6. Bilim İnsanı ve Akademik Etkinliklerde Etik: Bilim insanı, akademik yaşamının bütün evrelerinde ve öğretim, yönetim ve akademik değerlendirmelere ilişkin görevlerde bilimsel liyakati temel ölçüt olarak kabul eder, etik kurallarının dışına çıkmaz ve bu kuralların dışına çıkılmasına göz yummaz. 9

10 ARAŞTIRMA VE YAYIN ETİĞİ Bilimsel yayınların dürüstlük, açıklık, başkalarının fikirlerine ve yaratılarına saygı gibi temel ilkelere uygun biçimde yapılmasını sağlamayı amaçlayan ve bunun gerçekleşmesi için -kimi etik ilkeler geliştirme de içinde olmak üzere- çalışmalar yapan uygulamalı etik alanıdır. 10

11 ETİK İLKELER o Araştırmanın planlanması, yürütülmesi ve bulguların analizi sürecinde dürüstlük ve açıklık ilkelerine bağlı kalınması, o Benzer araştırmaları yapan araştırmacıların ve sanatçıların fikir ve bulgularına saygılı olunması ve yayın aşamasında gerekli atıflarda bulunulması, o Bilimsel araştırmanın ve yayının her aşamasında objektif olunması, o Sağlık Bakanlığı'nın insan üzerinde yapılan ilaç araştırmaları ile ilgili yönetmeliğine uygun davranılması, o İyi klinik uygulamaları ilkelerine uygun davranılması. 11

12 ETİK DIŞI DAVRANIŞLAR Aşırmacılık ( Plagiarism ) Uydurmacılık ( Fabrication ) Saptırmacılık veya Çarpıtma ( Falsification ) Yayın Tekrarı ( Duplication ) Dilimleme ( Salami Slicing ) Destekleyenleri Belirtmeme Hayali Yazarlık 12

13 Aşırmacılık Korsanlık ( Piracy ): Başka birisine ait yapıtı (yazılı, basılı ve elektronik ortamdaki yapıtı) sanatsal uygulamaları olduğu gibi alarak kendi adıyla sunmak Başka birisine ait yapıtın (yazılı, basılı ve elektronik ortamdaki yapıtın) bir bölümünü bilimsel yayın kurallarına uygun bir biçimde atıfta bulunmadan kendi yapıtı gibi sunmak, Kaynak yapıta, sanatsal uygulamalara uygun ve kuşkuya yer bırakmayacak biçimde bilimsel yayın kurallarına uygun olarak göndermeler yapmadan, başkalarına ait düşünce,bulgu ve sanatsal uygulamaları kendisininmiş gibi sunmak,

14 Aşırmacılık Başkalarına ait düşünce, bulgu ve sanatsal uygulamaları bunların alıntı olduğunu apaçık biçimde gösterecek örneğin çift tırnak içinde yazarak, metin içinde işaretleyerek, dipnotta ya da metnin sonunda kaynakçada belirterek- biçimde dile getirmeden sunmak, Alıntı yapılan kaynağa ilişkin bilgi vermemek veya eksik bilgi vermek, Yalnızca farklı kelimeler ve ifadeler kullanarak, kısmen değiştirerek başkalarına ait araştırma sonuçlarını ya da düşünceleri ve uygulamaları kendisininmiş gibi sunmak

15 Uydurmacılık Yapılmayan bir araştırmayı yapılmış gibi göstermek ve/veya yapılmayan bir araştırmaya dayandırarak sahte bulgular ortaya koymak,

16 Saptırmacılık veya Çarpıtma Araştırma ve uygulamaların yöntem veya olarak saptırmak ve değiştirmek, sonuçlarını kasıtlı Yapılan araştırma ve uygulamaların, araştırmanın ve uygulamanın niteliğini bozacak derecede farklı bir biçimde sunmak, Kullanılmayan bir araştırma materyalini gibi göstermek, ve/veya cihazı kullanılmış

17 Saptırmacılık veya Çarpıtma Araştırma sürecini, sürecin niteliğini olduğundan farklı sunmak, değiştirecek biçimde, Araştırma kayıtlarını kasıtlı olarak değiştirmek, 5846 Sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu ve onun değişen 4110 sayılı maddelerine aykırı davranmak

18 Yayın Tekrarı Aynı araştırmayı veya makaleyi bilgi vermeksizin yeniden diğer yayın organlarına göndermek ya da yayımlamak,

19 Dilimleme Bir araştırmanın sonuçlarını, araştırmanın bütünlüğünü ve niteliğini bozmadan tek bir makale olarak yayınlamak olanaklı iken parçalara ayırarak iki veya daha çok sayıda yayın yapmak.

20 Destekleyenleri Belirtmeme Destek alınarak yürütülen araştırmaların yayınlarında destek veren kişi, kurum veya kuruluşlar ile onların araştırmadaki katkılarını açık bir biçimde belirtmemek,

21 Hayali Yazarlık Araştırmaya ve/veya yayına aktif katkısı olmayan kişi veya kişileri, konumları ya da sıfatları nedeniyle, yazarlar listesine almak. Araştırmaya açık ve araştırmanın gidişi açısından önemli bir aktif katkısı olmayan kişilerin adını yazarlar listesine koymak veya yazarlıkla bağdaşamayacak katkılarına dayanarak yeni yazar (veya yazarlar) eklemek veya yazar sıralamasını değiştirmek, Araştırma ve makalede ortak araştırıcı ve yazarlardan araştırmada ve/veya makalede aktif katkısı bulunanların isimlerini çıkarmak,

22 Hayali Yazarlık Yazar sıralamasını gerekçesiz veya uygun olmayan bir biçimde değiştirmek, Örneğin; a) Araştırmaya katılanları, yazarlar listesinde araştırmaya aktif katkılarına göre sıralamamak, b) Araştırmaya katkısı açık bir biçimde diğerlerinden az olan birini yazarlar listesinde daha üst sıralara koymak.,

23 Hayali Yazarlık Yabancı dilden kitap, makale vb. tercüme yazmış gibi basmak. ederek, kendi Yüksek Lisans ve Doktora çalışmalarından çıkan yayınlarda öğrencinin veya danışmanın ismini yazmamak, İnsanlar ve hayvanlar üzerinde yapılan etik kurallara uymamak, araştırmalarda Helsinki Bildirgesi ve iyi hekimlik ilkelerine saygılı davranmamak

24 SOSYAL BİLİMLERDE TEMEL ETİK KURALLAR Gönüllü Katılım Katılımcılara Zarar Vermeme Gizlilik Analiz ve Raporlama Yayınla İlgili Etik Konular 24

25 Gönüllü Katılım Sosyal araştırmalar çoğu zaman katılımcıların zamanını ve enerjisini alır ve kişilerin normal faaliyetlerinde bir kesintiye neden olur. Ayrıca bu kişilerin kendileri hakkında birtakım bilgileri tanımadıkları kimselere açmaları istenir. Dolayısıyla araştırma etiğinin en temel kurallarından birisi katılımın tamamen gönüllü olması ve kişilerin katılıma zorlanmamasıdır. Ayrıca katılımcının istediği bir anda çalışmadan çekilebilmesi gerekir. 25

26 Katılımcılara Zarar Vermeme Araştırmaya katılanlar gönüllü olarak bu çalışmaya katılmış olsalar bile herhangi bir şekilde zarar görmemelidirler. Sosyal araştırmalar açısından bakıldığında kişiyi küçük düşürecek; iş, ev, vb. hayatını tehlikeye atacak bir bilginin açığa çıkmasının engellenmesi gerekir. Araştırmaya katılanların onayı alınırken araştırmanın muhtemel riskleri hakkında bilgilendirilmeli ve bu doğrultuda araştırmaya katılma konusunda karar vermeleri sağlanmalıdır. 26

27 Gizlilik Özellikle anket çalışmalarında kişilerin kimliklerinin gizlenmesi önemlidir. Bu bağlamda iki temel kavram: Anonimite: Araştırmaya katılanın kim olduğunu araştırmacı ve araştırma sonuçlarını okuyanların cevaplara bakarak çıkaramaması Gizlilik: Araştırmacının kimin hangi cevapları verdiğini bilebilmesi ancak bunu başkalarına bildirmemesi. 27

28 Analiz ve Raporlama Araştırmacılar yaptıkları çalışmanın sonuçlarını yazarken araştırmanın kısıtları ve eksik kaldığı konuları açıkça belirtmelidirler. Beklenenin aksine çıkan sonuçları gizlemekten kaçınmalıdırlar. Bilimsel çalışmalarda değişkenler arasında bulunan ilişkiler gibi, değişkenler arasında bulunamayan ilişkiler de önemlidir. Çeşitli düşüncelerle, araştırmada olmayan veri ve sonuçları uydurma yoluna gidilmemelidir. Araştırmacılar işlerin yaparken dikkatli ve titiz olmalılar ve elde ettikleri bulguları dürüst ve açık bir şekilde ifade etmelidirler. 28

29 Yayınla İlgili Etik Konular Aşırma İntihal : Başkalarının sözlerini ve fikirlerini kasıtlı veya kasıtsız olarak çalmak ve kendi fikirleriniz ve sözlerinizmiş gibi sunmak. Genellikle araştırma raporunun literatür taraması bölümünde yapılır. Başkalarının fikir ve sözlerini aktarırken uygun bir şekilde atıfta bulunmak gerekir. Birebir aktarma yaparken sözler içerisinde verilmelidir. Dolaylı aktarmada ise fikirleri aktarırken kendi kelime ve cümleleriniz ile bunu yapmanız gerekir. Ancak her iki durumda da referans belirtmeniz gerekir. 29

30 Yayınla İlgili Etik Konular Bir yayın birden fazla yere gönderilmemelidir. Bir yayından yayının bütünlüğünü bölecek şekilde çok sayıda yayın yapılmamalıdır. Araştırmaya doğrudan ve dolaylı olarak katkısı olmayan kişilerin adları yazar olarak belirtilmemelidir. Yazar adları sıralanırken, yazarların yapmış oldukları katkılar dikkate alınmalıdır. Araştırmaya destek ve kurum ve kuruluşlar açık bir şekilde belirtilmelidir. 30

31 TEŞEKKÜRLER!.. 31