BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA ETİK. Doç.Dr.Metin BEDİR Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü 30 Nisan 2014

Transkript

1 BİLİMSEL ARAŞTIRMALARDA ETİK Doç.Dr.Metin BEDİR Fen Bilimleri Enstitüsü Müdürü 30 Nisan 2014

2 ETİK İnsanlar arasındaki ilişkilerin temelinde yer alan değerleri, ahlaki bakımdan iyi ya da kötü; doğru ya da yanlış olanın niteliğini ve temellerini araştıran felsefe dalı olarak tanımlanmaktadır. Birbiri ile çok yakından ilişkili olan etik ve ahlak kavramları arasındaki temel ayrım, etik teriminin, genel olarak ahlakı konu alan disiplini belirtmesidir.

3 ETİK, akıl ve mantığın duygu ve zaaflara galip gelmesi ya da her türlü davranışta insana saygılı olmak, onun haklarını korumak, insana insan olarak yönelmek şeklinde tanımlanabilir.

4 BİLİM NEDİR? Doğru düşünme ve sistematik olarak bilgi edinme sürecidir. Bilimin amacı, evrende doğru bilgiyi yanlış bilgiden ayırarak onu sistematik şekilde insan ve insanlık yararını gözeterek değerlendirmektir. Bilimsel düşünmek analitik düşünmek demektir.

5 BİLİMSEL ARAŞTIRMA NEDİR? Bilimsel araştırmalar, bilim insanlarının doğaya, insana ve topluma özgü bilgileri ortaya koyma yönündeki zihinsel çabalarını ve uygulamalarını içerir. Bilim insanları, araştırmalarını bağımsız olarak yürütseler bile, toplumsal sorumluluk taşırlar. Bilimde ve bilimsel araştırmada ilerleme, güvene dayanır. Toplumsal güvenin kazanılıp korunmasında dürüstlük ve titizlik yaşamsal önem taşır.

6 BİLİMSEL ETİK; Bir çalışma faaliyetinde bulunan insanların ahlak ilkelerini, davranış biçimlerini, görevlerini ve zorunluluklarını belirleyen kurallar zinciri olarak tanımlanabilir.

7 BİLİM ETİĞİ GENEL İLKELERİ 1.İlke: Genel Ahlaka Uygunluk Bilimsel etik genel ahlaki standartlara aykırı olamaz. 2. İlke: Örnek Olma Rolü Bir akademisyenin, öğrencisine, asistanına, meslektaşına ve hatta bütün topluma örnek olma sorumluluğu vardır.

8 BİLİMDE ETİK TAVRIN STANDARTLARI DÜRÜSTLÜK DİKKAT AÇIKLIK ÖZGÜRLÜK ONUR PAYI EĞİTİM TOPLUMSAL SORUMLULUK YASALLIK FIRSAT EŞİTLİĞİ KARŞILIKLI SAYGI VERİMLİLİK

9 o o o o o o o o o o o o o Bilimsel yayınlarda etik sorunların ortaya çıkmasındaki nedenler; Bilim ve bilginin cazibesi, Hemen şöhret olma isteği, Kolay kazanç elde etme içgüdüsü, Üst akademik dereceyi alma isteği, Bulunduğu makamı koruma hırsı, Yayınların bilimsel başarının ölçütü olarak kabul edilmesi, Kolaycılığı tercih etme içgüdüsü, Yanlışı örnek alma zaafı, İleri teknolojinin oluşturduğu olanaklar, Sahteciliğin yapılma sınırsızlığı ve cazibesi, Bilimsel çalışmalardaki çeşitlilik, Fazla yayın= FAZLA PRESTİJ, Doyumsuzluk... olarak sıralanabilir.

10 Bir bilimsel araştırmanın değerini ve güvenirliğini zedeleyen tüm girişimler, bilimsel yanıltma (scientific misconduct) adıyla anılmaktadır.

11 Bilimsel yanıltma, iki biçimde ortaya çıkmaktadır ve bunların her ikisi de eşit derecede tehlikeli ve etik açıdan kabul edilemez durumlardır. Bilimsel ihmal/ disiplinsiz araştırma Bilimsel saptırma/ kasıtlı sahtekarlık

12 Bilimsel Yanıltma 1.Bilimsel İhmal Bilimsel ihmal (disiplinsiz araştırma), bilimsel araştırmaların gereklerini tam olarak yerine getirmeden yapılan araştırmalar sonucunda ortaya çıkan bilimsel yanıltmadır. Bilimsel ihmalde, araştırmacı kasıtlı olarak değil, bilgi, beceri ya da deneyim yetersizliğinden dolayı yanlış bilgi sunmakta; dolayısıyla, yalnızca başkalarını bilimsel olarak yanıltmakla kalmamakta, kendi kendini de kandırmış olmaktadır. Deneysel sürecin gereği gibi yürütülmemesi ya da araştırma verilerini analiz etmek için uygun istatistiksel tekniklerin seçilmemesi bilimsel ihmale örnek olarak gösterilebilir.

13 2. Bilimsel Saptırma Bilimsel saptırma, yapılan bilimsel araştırmanın süreçlerini ya da sonuçlarını kasıtlı olarak saptırmak; dolayısıyla, araştırmanın yinelenebilirliğini ve araştırma bulgularının güvenirliğini zedelemektir. Deney sürecinde yer almadığı halde, araştırmada deneysel uygulamanın sonuçlarını etkileyebilecek ek uygulamalara yer verilmesi, araştırma süreci ile ilgili bir bilimsel saptırma örneği olarak gösterilebilir.

14 İntihaller (aşırmalar-plagiarism) ETİK İHLAL TÜRLERİ Daha önce yayınlanmış bir yayının tümünü veya bir kısmını kaynak göstermeden alarak kendi yayını gibi yeniden yayınlamak olan bu yanıltma biçimi en ciddi bilimsel etik saptırmalarından birisini oluşturmaktadır. Yabancı dilden kitap makale vb. tercüme ederek kendi yazmış gibi basmak veya sunmak. Sahtecilikler (uydurmalar-fabrication) En ciddi bilimsel yanıltma türlerinden birisi olan uydurmacılık gerçekte olmayan verileri ve sonuçları yayınlamak olarak tanımlanabilir. Araştırmaya dayanmayan veriler üretmek, bunları rapor etmek veya yayımlamak; yapılmamış bir araştırmayı yapılmış gibi göstermek. Çok kullanımlar (duplication) Aynı verilerin ve sonuçların birden fazla yayında verilmesi anlamına gelen bu yanıltma türü basit gibi görünse de gerçekte ciddi boyutlara ulaşabilen bir uygulamadır. Aynı makaleyi değişik dillerde yayınlamak da bu gruba girmektedir. Aslında birçok dergi yayınladıkları makaleler için yazarlardan imzalı belgeler aldıklarından, bu uygulama telif hakkı ihlali olarak yasal sorumluluklar da getirmektedir.

15 Çarpıtmalar (falsification) Araştırma kayıtları ve elde edilen verileri tahrif etmek, Araştırmada kullanılmayan yöntem, cihaz ve materyalleri kullanılmış gibi göstermek, Araştırma hipotezine uygun olmayan verileri değerlendirmeye almamak, İlgili teori veya varsayımlara uydurmak için veriler ve/veya sonuçlarla oynamak. Dilimlemeler (slicing) Bir önceki yanıltma biçimine benzeyen bu yöntemde yazarlar tek bir çalışmadan çıkan sonuçları yapay olarak bölerek birden fazla yayın çıkarma çabasına girmişlerdir. Haksız yazarlık Ülkemizde en sık görülen bilimsel yanıltma biçimlerinden birisi budur. Bilimsel bir yayında yazarlık hakkı olmayanların isimlerin yazar olarak gösterilmesi, hakkı olanların yazarlar listesine alınmamasıdır. Genelde bir bilimsel yayında, yazar listesinin neresinde olursa olsun, tüm yazarlar çalışmanın tümünden sorumludurlar. Birçok dergi tüm yazarlardan bu yönde sorumluluğa katıldıklarına dair imza alınmasını şart koşmaktadır. Diğer ihlaller

16 TÜBİTAK ARAŞTIRMA VE YAYIN ETİĞİ KURULU ÇALIŞMA ESASLARI Yaptırımlar Madde 8. Etik ihlali yaptığı kanıtlanan araştırmacılara/yazarlara aşağıdaki yaptırımlar uygulanır: a) Etik ihlali Kurulca tespit edilen ve Bilim Kurulu nca onaylanan araştırıcı veya araştırıcıların projesi iptal edilir. İptal kararı Başkanlık kanalıyla proje yürütücüsü ve araştırıcıların görevli ve ilgili oldukları kurum ve kuruluşlara ve üyesi oldukları uzmanlık ve meslek derneklerine bildirilir. b) Bilim Kurulu nca iptal edilen proje içindeki yürütücü ve araştırmacılardan etik ihlali tespit edilenlere ve yayın etiğine aykırı davranışta bulunanlara, karar tarihinden başlayarak beş yıllık bir süre içinde Kurum ile ilgili herhangi bir görev veya destek verilmez; var ise görevleri iptal edilir. Kurum dergi ve kitaplarında yayın yapamazlar ve Kurum destekli toplantılarda sunumda bulunamazlar. c) Yayın etiği ihlali tespit edilen yayımlanmış makale geri çekilir ve bu husus dergide gerekçesi ile birlikte yayımlanır. d) Yayın etiğine aykırı davranışta bulunanların Kurum destekli dergi ve kitaplardaki eski yayınları gerekli görülürse Kurulca incelemeye alınabilir. e) Yayın etiği ihlali tespit edilen yazarlar ve ihlalin niteliği yazarların kurum ve kuruluşlarına, üyesi oldukları derneklere ve ilgili dergilere yazılı olarak bildirilir.

17 ÜAK TARAFINDAN BELİRLENEN ETİĞE AYKIRI DAVRANIŞLAR ve YAPTIRIMLARI

18 1. AŞIRMAK (İNTİHAL) Etiğe Aykırı Davranışlar Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) Yaptırımlar Disiplin Yönetmeliği Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu Başkasının verilerini, çalışmasını atıf yapmadan kısmen/tamamen almak veya sunmak, Başkasının hipotez aşamasındaki fikirlerini aşırarak kendine mal etmek, Yabancı dilden tercüme yaptıklarını kendi yazmış gibi göstermek. Bir daha doçentlik sınavına başvuramama 11-a/3: Üniversite öğretim mesleğinden çıkarma cezası 5846 s.fsek 71-1 ve 3: İki yıldan dört yıla kadar hapis ve bin YTL para cezası (Eylemin ağırlığına göre her ikisine birden hükmolunabilir)

19 2. SAHTECİLİK Yaptırımlar Etiğe Aykırı Davranışlar Sunulan belgeyi gerçeğe aykırı düzenlemek ya da belgeyi değiştirmek veya gerçeğe aykırı belgeyi bilerek kullanmak, Araştırmaya dayanmayan veriler üretmek, raporlamak, yayınlamak, Yapılmamış bir araştırmayı, çalışmayı yapılmış göstermek. Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) Bir daha doçentlik sınavına başvuramama Disiplin Yönetmeliği 9-c: Kademe ilerlemesinin durdurulması cezası

20 3. ÇARPITMA Etiğe Aykırı Davranışlar Yaptırımlar Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) Disiplin Yönetmeliği Araştırma kayıtlarını, verilerini tahrif etmek, Araştırmada olmayan yöntem, cihaz, materyalleri kullanmış göstermek, Araştırma hipotezine uymayan verileri değerlendirmeye almamak, 1-3 yıl arası doçentlik sınavlarına girme yasağı 8-i ve 8-n: Aylıktan kesme cezası İlgili teori, varsayıma uydurmak için verilerde, sonuçlarda oynamak.

21 Etiğe Aykırı Davranışlar Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) Yaptırımlar Disiplin Yönetmeliği Hakemliğini kötüye kullanmak Kongre katılım sahteciliği Çalışmadaki diğer yazar isimlerini silerek fotokopi ile tek isimli makale oluşturmak Farklı yayınlardan paragraflar alıp, kısmi değişikliklerle özet yazmak YÖK kriterlerini aşmak için para karşılığı makale yazdırmak veya yayınlatmak 1-3 yıl arası doçentlik sınavlarına girme yasağı 1-3 yıl arası doçentlik sınavlarına girme yasağı Bir daha doçentlik sınavına başvuramama 1-3 yıl arası doçentlik sınavlarına girme yasağı Bir daha doçentlik sınavına başvuramama 9-c: Kademe ilerlemesinin durdurulması cezası 8-d ve 8-r:Aylıktan kesme cezası 11-a/3: Üniversite öğretim mesleğinden çıkarma cezası En hafifi 5-e: Uyarma cezası; kasıtlı olması halinde 8-i:Aylıktan kesme cezası 11-a/3: Üniversite öğretim mesleğinden çıkarma cezası veya eylemin durumuna göre gerekirse 11-b/6: Kamu görevinden çıkarma

22 4. DUPLİKASYON Yaptırımlar Etiğe Aykırı Davranışlar Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) Disiplin Yönetmeliği Araştırma sonuçlarını birden fazla yerde yayımlamak. O yıl yapılan doçentlik başvurusunun reddi 5-e: Uyarma cezası; kasıtlı olması halinde 8-d: Aylıktan kesme cezası

23 5. DİLİMLEME Yaptırımlar Etiğe Aykırı Davranışlar Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) Disiplin Yönetmeliği Araştırma sonuçlarını bütünlüğü bozacak şekilde parçalara ayırıp yayınlamak. O yıl yapılan doçentlik başvurusunun reddi 5-e: Uyarma cezası

24 6. HAKSIZ YAZARLIK Etiğe Aykırı Davranışlar Çalışmaya aktif katkısı olmayanları yazarlar arasında göstermek, Aktif katkısı olanları yazarlar arasında göstermemek, Yazar sıralamasını değiştirmek. Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) 1-3 yıl arası doçentlik sınavlarına girme yasağı O yıl yapılan doçentlik başvurusunun reddi Yaptırımlar Disiplin Yönetmeliği 8-d: Aylıktan kesme cezası En hafifi 5-h: Uyarma cezası; kasıtlı olması halinde 9-f: Kademe ilerlemesinin durdurulması cezası En hafifi 5-e v e 5-h: Uyarma cezası; kasıtlı olması halinde 8-d:Aylıktan kesme cezası

25 7. DİĞER ETİK İHLALLERİ Etiğe Aykırı Davranışlar Makul ölçüleri aşan alıntılamalar yapmak Lisansüstü çalışmalarda öğrenci veya danışmanın isminin olmaması Araştırmaya destek olanların çalışmada belirtilmemesi Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) 1-3 yıl arası doçentlik sınavlarına girme yasağı O yıl yapılan doçentlik başvurusunun reddi O yıl yapılan doçentlik başvurusunun reddi Yaptırımlar Disiplin Yönetmeliği En hafifi 5-e: Uyarma cezası; kasıtlı olması halinde 8-i: Aylıktan kesme cezası En hafifi 5-h: Uyarma cezası; kasıtlı olması halinde 8-d ve 8-i: Aylıktan kesme cezası En hafifi 5-h: Uyarma cezası; kasıtlı olması halinde 8-d ve 8-i: Aylıktan kesme cezası

26 7. DİĞER ETİK İHLALLERİ (DEVAM) Etiğe Aykırı Davranışlar Doçentlik Sınav Yönetmeliği (11.md) Yaptırımlar Disiplin Yönetmeliği İnsan-Hayvanlar üzerindeki çalışmalarda etiğe uymama Hasta haklarına saygı göstermeden bilgileri yayınlama 1-3 yıl arası doçentlik sınavlarına girme yasağı 1-3 yıl arası doçentlik sınavlarına girme yasağı 8-i: Aylıktan kesme cezası 8-i: Aylıktan kesme cezası; idarecilik görevi olanlar için 7-b: Yönetim görevinden ayırma cezası Doçentlik başvurularında jüriyi yanıltan yanlış-eksik beyanda bulunma O yıl yapılan doçentlik başvurusunun reddi 8-d: Aylıktan kesme cezası

27 YÜKSEK LİSANS VE DOKTORA AŞAMASINDA ETİK DIŞI DAVRANIŞLAR 1. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılması Araştırmacının kendinden önce yapılmış olan çalışmalardan yararlanması ne kadar doğalsa, doğrudan ya da dolaylı, her alıntıda alıntı yapılan kaynağı göstermesi de o kadar zorunludur. Bu alıntı, kaynak eserden alınmış bir bilgi olabileceği gibi, herhangi bir düşünce de olabilmektedir. Aynı şekilde başka bir kaynaktan alınmış resimlerin de kaynağı ait oldukları kişi belirtilerek verilmelidir.

28 2. İnternet'ten erişilen bilgilerin doğrudan verilmesi Tez danışmanının tezin yazımında kopya çekilmediğini denetlemesi gerekmektedir. Özellikle İngilizce bir tezde internet kaynaklarından doğrudan alınmış cümleler bulunabilmektedir. Bu kaynaklarla tezi karşılaştırıp, alıntıları ortaya çıkaran programlar bulunmaktadır. Bu programlar ödev ve raporlar için de kullanılabilir. 3. Birkaç kaynaktaki bilgilerin fotokopilerinin alınarak montaj yapılıp tez olarak verilmesi, 4. Başkası tarafından hazırlanmış olan tez, seminer, ödev gibi çalışmaların kendi çalışması gibi sunulması. 5. Para karşılığı ödev ya da tez hazırlayan kişi ya da internet sitelerine tez hazırlattırılması.

29 Ülkemizde Bilimsel Etik TÜBİTAK sempozyumu 1991 de yapıldı. YÖK 1995 te yönetmenlik değişikliği yaptı. Üniversiteler 2001 de doçentlik sınavı etik komisyonu kurdu. TÜBİTAK 2001 de etik kurulunu kurdu. TÜBA Bilimsel Araştırmalarda etik ve sorunlar kitabını 2001 de yayınladı.

30 ÖRNEKLER BALTIMOR OLAYI David Baltimor (Nobel ödülü sahibi) Büyük bir araştırma grubu yöneticisi Grupta çalışan bir doktora sonrası araştırıcı bir diğerinin verileri uydurarak yayın yaptığını iddia etti. Araştırmaya 1996 yılında 10 milyar dolar ayrılmıştı. Baltimor sonunda Üniversiteden istifa etti.

31 FÜZYON OLAYI 1989 baharında Utah Üniversitesinde iki araştırmacının küçük bir elektrokimyasal hücrede soğuk füzyonu başardıklarını duyurmaları üzerine bilim dünyasında yer yerinden oynadı. Doğru olsaydı bu enerji darboğazını kökünden halledecek bir buluş olacaktı. Texas ta bir üniversiteden bir grup araştırmacı aynı deneyleri tekrarlayarak olayı doğrulamak istedi. Ama Utah Üniversitesinde yapılan deneylerde bulunduğu iddia edilen sonuçlar bulunamadı. Utah deneyleri şüpheli görüldü ve bu olay heyecanlanıp acele yayın yapmanın ne kadar yanlış olduğunu gösterdi. Öğrenciler, araştırmacılar ve üniversite saygınlığını kaybetti.

32 GAZETE HABERİ Ülkemizde bir Üniversitemizin Sosyal Bilimler Enstitüsüne bağlı bir Anabilim Dalında daha önce İngiltere de yazılmış bir tezin yalnızca adını değiştirerek sunan bir öğrenci için soruşturma başlatıldı. Fakültede başka etik sorunlarda bu arada belirlendi. Harward Üniversitesi nde kadınların karşılaştığı toplumsal ayrımcılık konusunda beş araştırma yaptığını ileri sürerek üniversiteden parasal destek alan 4 makale yayınlayan genç bir toplum psikoloğu kendi görüşlerini araştırma sonucu gibi sunduğunu kabul etti. Durumun açığa çıkması üzerine genç araştırmacı yazılarında belirttiği gibi 600 kişiyle görüşmediğini açıkladı ve Üniversiteden istifa etti.

33 TÜRKIYE DEN ÖRNEK Norveçe bir araştırma enstitüsüne araştırma yapmak üzere giden bir Türk beyin cerrahi daha sonra 1999 yılında Avrupa dergileri arasında yüksek prestiji bir Beyin Cerrahi Dergisinde araştırma sonuçlarını yayınladı. Daha sonra Norveç deki Araştırma Enstitüsü bu beyin cerrahının bulunduğu üniversiteye başvurarak; bu yayındaki araştırmanın kendilerinde yapılmadığını, araştırmada kullanıldığı iddia edilen cihazın kendilerinde olmadığını rapor etti. Aynı başvuruyu dergiye de yaptığını belirtti. Konu YÖK e iletildi ve soruşturma sonucunda, kişinin üniversite ile ilişkisi kesildi. Ancak, o sırada, bir sonra yayına giren dergide kişinin ismi ve eski çalıştığı kuruluşun ismini de verilerek, yayının yalan beyanla yapıldığını yayınladı.

34 TÜRKIYE DEN ÖRNEK Dünyaca saygın bilim dergisi, Nature ın 06 Eylül 2007 tarihli sayısında yayımlanan uyarısında; New York taki Cornell Üniversitesi fizikçileri tarafından kurulmuş, bilimsel makale yayımlayan ArXiv adlı bir INTERNET ortamında Türk doktora öğrencisi, doçent ve profesöre ait orijinal araştırmadır, diye yayımlanan 64 bilimsel eser in başka yazarlara ait makalelerden aşırma olduklarını açıklanmıştır. Olay; 2006 Kasım ayında, intihalci iki doktora öğrencisinin ODTÜ deki sözlü sınavında ortaya çıkmıştır. Yerçekimsel fizikle ilgili yayımlanmış çok sayıdaki İngilizce makale yazarının sınavlarında lise düzeyinde bile fizik bilgisine sahip olmadıkları, İngilizcelerinin de yetersizliğinden şüphelenen jüri üyeleri, öğrencilerin ArXiv de ve diğer birçok uluslararası bilimsel dergide yayımlanmış olan makalelerini inceleyerek; bunların büyük bir bölümünün başka makalelerden aşırılmış olduğunu ortaya çıkartmışlardır. Olayı ArXiv e bildirdiklerinde; ArXiv kendi yaptığı araştırmasında, Türkiye den 14 akademisyene ait 64 makaleyi çoğu bölümünün çalıntı olduğu iddiasıyla yayından kaldırmıştır.

35 Kasım 2007: ODTÜ de doktora sınavı 2 doktora öğrencisi:67 yayınları var! Birçok makaleden yaygın alıntılar Makaleler geri çekiliyor Yazarlar sadece iyi İngilizce yi ödünç aldıklarını belirtiyorlar Disiplin soruşturması açılıyor İdari mahkeme usulden bozuyor

36 Etik temellere dayanmayan bir bilimsel çalışma bilimin kurallarına tam olarak uysa dahi elde edilen sonuçlar geçersiz olacaktır.

37 TEŞEKKÜRLER

38 Kaynaklar 1. Araştırma ve yayın Etiği 2, Prof. Dr. Şevket Ruacan Hacettepe Üniversitesi, Onkoloji Enstitüsü 2. Bilimsel Araştırmalarda Yayınlar ve Etik İlkeler, Emin Kansu 3. Bilim Etiği, Aziz Aslan. 4. Özgen C., Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bilimsel araştırma ve yayınlarda etik ilkeler çalıştayı ( ) Bilimsel araştırma ve gelişmelerde etik başlıklı sunu. 5. KANSU E. Bilimsel yayınlarda etik ilkeler (2008) 6. Türkiye Bilimler Akademisi Bilim Etiği Komitesi. Bilimsel araştırmada etik ve sorunları. Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Tübitak Matbaası, Ankara, RUACAN Ş. Bilimsel araştırmalar ve yayınlarda etik 8. Kansu, E., ve Ruacan, Ş. (2000). Bilimsel Yanıltmanın: Türleri, Nedenleri, Önlenmesi, Cezalandırılması. Cumhuriyet Bilim-Teknik, 712, 4-5.