Yukarıdaki sonucu onaylarım. Prof.Dr. Ülkü MEHMETOĞLU. Enstitü Müdürü

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ İRAN ÜÇGÜLÜNDE (Trifolium resupinatum L.) TOHUM VERİMİ VE VERİM KOMPONENTLERİNİN BELİRLENMESİ Akın ÖRSDÖVEN TARLA BİTKİLERİ ANA BİLİM DALI ANKARA 2006 Her hakkı saklıdır

2 Doç.Dr. Hayrettin KENDİR danışmanlığında, Akın ÖRSDÖVEN tarafından hazırlanan bu çalışma 14/04/2006 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı nda yüksek lisans tezi olarak kabul edilmiştir. Başkan: Prof.Dr. İbrahim ÇİFTÇİ Üye: Doç.Dr. Cafer S. SEVİMAY Üye: Doç.Dr. Hayrettin KENDİR Yukarıdaki sonucu onaylarım Prof.Dr. Ülkü MEHMETOĞLU Enstitü Müdürü

3 ÖZET Yüksek Lisans Tezi İRAN ÜÇGÜLÜNDE (Trifolium resupinatum L.) TOHUM VERİMİ VE VERİM KOMPONENTLERİNİN BELİRLENMESİ Akın ÖRSDÖVEN Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla Bitkileri Ana Bilim Dalı Danışman: Doç.Dr. Hayrettin KENDİR Bu çalışma, önemli bir tarımsal potansiyele sahip üçgül türlerinden olan İran üçgülü hatlarının tohum verimi ve verim komponentleri incelenerek Ankara koşullarında en yüksek tohum verimini sağlayan bitkilerin ortaya konulması amaçlanmıştır. Araştırmadan elde edilen verilere göre, bitkisel ve tarımsal özellikleri incelendiğinde kömeçte çiçek sayısı en çok 5400 numaralı hatta adet, en uzun bitki boyu 5400 numaralı hattan cm, en geniş sap çapı 5464 numaralı hattan 6.36 mm, ana dalda kömeç sayısı en fazla 5480 numaralı hattan adet, en geniş kömeç çapı 5453 numaralı hattan 8.97mm, kömeçte tohum sayısı en fazla 5461 numaralı hattan adet, çiçekte tohum sayısı en fazla 5453, 5456 ve 5461 numaralı hatlardan 1.2 adet, bin tohum ağırlığı en fazla 5475 numaralı hattan 1.40 gram, en fazla tohum verimi 5480 numaralı hattan kg/da, en fazla çimlenme oranı 5480 numaralı hattan % 95.93, en fazla sert tohumluluk 5456 numaralı hattan % 1.83 elde edilmiştir. Araştırma sonuçlarına göre, tohum üretmek amacıyla yapılacak İran üçgülü yetiştiriciliğinde 5480 ve 5475 numaralı hatlar Ankara koşullarında öne çıkmıştır. 2006, 47 sayfa Anahtar Kelimeler: İran üçgülü, bitkisel özellikler, tohum verimi i

4 ABSTRACT Master Thesis DETERMINATION OF SEED YIELD AND YIELD COMPONENTS IN PERSIAN CLOVER (Trifolum resupinatum L.) Akın ÖRSDÖVEN Ankara University Graduate School of Natural and Applied Scienses Department of Agronomy Supervisor: Assoc.Prof.Dr. Hayrettin KENDİR In this research, seed yield and yield components of persian clover which has important potantial for agriculture were investigated to find out superior line or lines for seed production in Ankara and similar environments. Significant differences for stem diameter, head number on main stem, seed yield and thousand seed weight were found among lines. According to the results, the highest flower number per head was in line 5400 while highest plant height was measured in line 5400 as cm. Widest stem diamater was found in line 5456 as 6.36 mm. Highest head number (34.80) and widest head diameter (8.97 mm) were measured in line 5480 and 5453 respectively. Line 5461 gave the highest seed number per head as Line 5453, 5456 and 5461 produced 1.2 seed per flower. Thousand seed weight of line 5475 was 1.40 g as the highest among the lines. Line 5480 gave the highest seed yield and germination rate as kg/da and 95.93% respectively. The highest hardseedness were 1.83 % in line Line 5480 and 5475 were proved as better seed producers in seed production works in Ankara conditions 2006, 47 pages Key Words: Persian clover, plant characteristics, seed yield ii

5 TEŞEKKÜR İran üçgülünde (Trifolium resupinatum L.) Tohum Verimi ve Verim Komponentlerinin Belirlenmesi konulu çalışmayı bana yüksek lisans tezi olarak öneren, çalışmanın yürütülmesi, sonuçların değerlendirilmesi ve sunulması aşamalarında bilgi ve olanaklarını sağlayan sayın danışman hocam Doç.Dr. Hayrettin KENDİR e ve ÖRSDÖVEN ailesine teşekkür ederim. Akın ÖRSDÖVEN Ankara, Nisan 2006 iii

6 İÇİNDEKİLER ÖZET... i ABSTRACT... ii TEŞEKKÜR... iii SİMGELER DİZİNİ... v ŞEKİLLER DİZİNİ... vi ÇİZELGELER DİZİNİ... vii 1. GİRİŞ KAYNAK ARAŞTIRMASI MATERYAL VE YÖNTEM Araştırma Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri Araştırma yeri Toprak özellikleri İklim özellikleri Materyal Yöntem Deneme deseni ve ekim Morfolojik özellikler ve tohum verimi ile ilgili gözlem ve ölçümler Kömeçte çiçek sayısı Bitki boyu Sap çapı Ana dalda kömeç sayısı Kömeç çapı Kömeçte tohum sayısı Meyvede tohum sayısı Tohum verimi Bin tohum ağırlığı Çimlenme oranları Sert tohumluluk Verilerin Değerlendirilmesi ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA Kömeçte Çiçek Sayısı Bitki Boyu Sap Çapı Ana Dalda Kömeç Sayısı Kömeç Çapı Kömeçte Tohum Sayısı Meyvede Tohum Sayısı Tohum Verimi Bin Tohum Ağırlığı Çimlenme Oranları Sert Tohumluluk SONUÇ KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ iv

7 SİMGELER DİZİNİ SD KT KO VK mm cm m g mg kg kg/da Serbestlik derecesi Kareler toplamı Kareler ortalaması Varyasyon kaynağı Milimetre Santimetre Metre Gram Miligram Kilogram Kilogram/dekar v

8 ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 4.1 İran üçgülü hatlarında kömeçte çiçek sayısı Şekil 4.2 İran üçgülü hatlarında bitki boyu Şekil 4.3 İran üçgülü hatlarında sap çapı Şekil 4.4 İran üçgülü hatlarında ana dalda kömeç sayısı Şekil 4.5 İran üçgülü hatlarında kömeç çapı Şekil 4.6 İran üçgülü hatlarında kömeçte tohum sayısı Şekil 4.7 İran üçgülü hatlarında meyvede tohum sayısı Şekil 4.8 İran üçgülü hatlarında tohum verimi Şekil 4.9 İran üçgülü hatlarında bin tohum ağırlıkları Şekil 4.10 İran üçgülü hatlarında çimlenme oranları Şekil 4.11 İran üçgülü hatlarında sert tohumluk oranları vi

9 ÇİZELGELER DİZİNİ Çizelge 3.1 Araştırma yerinin toprak analizi sonuçları Çizelge 3.2 Araştırma yerinin uzun yıllar ortalamasıyla 2005 yılına ait iklim verileri...15 Çizelge 3.3 Denemede kullanılan İran üçgülü hatları ve kökenleri Çizelge 4.1 İran üçgülü hatlarında kömeçte çiçek sayısına ait varyans analizi Çizelge 4.2 İran üçgülü hatlarında kömeçte çiçek sayısına ait ortalamalar Çizelge 4.3 İran üçgülü hatlarında bitki boyuna ait varyans analizi Çizelge 4.4 İran üçgülü hatlarında bitki boyuna ait ortalamalar Çizelge 4.5 İran üçgülü hatlarında sap çapına ait varyans analizi Çizelge 4.6 İran üçgülü hatlarında sap çapına ait ortalamalar ve Duncan testi sonuçları Çizelge 4.7 İran üçgülü hatlarında ana dalda kömeç sayısına ait varyans analizi Çizelge 4.8 İran üçgülü hatlarında ana dalda kömeç sayısına ait ortalamalar ve Duncan testi sonuçları Çizelge 4.9 İran üçgülü hatlarında kömeç çapına ait varyans analizi Çizelge 4.10 İran üçgülü hatlarında kömeç çapına ait ortalamalar Çizelge 4.11 İran üçgülü hatlarında kömeçte tohum sayısına ait varyans analizi Çizelge 4.12 İran üçgülü hatlarında kömeçte tohum sayısına ait ortalamalar Çizelge 4.13 İran üçgülü hatlarında meyvede tohum sayısına ait varyans analizi Çizelge 4.14 İran üçgülü hatlarında meyvede tohum sayısına ait ortalamaları Çizelge 4.15 İran üçgülü hatlarında tohum verimine ait varyans analizi Çizelge 4.16 İran üçgülü hatlarında tohum verimine ait ortalamalar ve Duncan testi sonuçları Çizelge 4.17 İran üçgülü hatlarında bin tohum ağırlığına ait varyans analizi Çizelge 4.18 İran üçgülü hatlarında bin tohum ağırlığına ait ortalamalar ve Duncan testi sonuçları Çizelge 4.19 İran üçgülü hatlarında çimlenme oranlarına ait varyans analizi Çizelge 4.20 İran üçgülü hatlarında çimlenme oranlarına ait ortalamalar Çizelge 4.21 İran üçgülü hatlarında sert tohumluluğa ait varyans analizi Çizelge 4.22 İran üçgülü hatlarında sert tohumluluğa ait ortalamalar Çizelge 4.23 İran üçgülü hatlarında araştırma sonuçlarına ait ortalamalar vii

10 1. GİRİŞ Günümüzde insanların temel beslenme kaynağının büyük bir kısmını tahıllar oluşturmakta, dengeli beslenmenin ve zeka gelişiminin vazgeçilmez bir öğesi olan protein kaynaklı besinler ise ekonomik güce bağlı olarak çok az tüketilmektedir. Dünyada kişi başına 70.9 gram günlük protein tüketilmekte olup, bunun 46.4 gram bitkisel, 24.8 gramı hayvansal gıdalardan temin edilmektedir. Ülkemizde ise günlük protein tüketimi 85 gram olup bunun 68 gramı bitkisel ve 17 gramı hayvansal gıdalardan oluşmaktadır (Sağsöz 1999). Bir insanın günlük 70 gram olan protein gereksiniminin, en az 33 gramını hayvansal, diğer kısmının bitkisel kökenli olması gerekliliği düşünüldüğünde, bu besinler açısından nüfusumuzun %30 unun çok yetersiz düzeyde beslendiği söylenebilir. Nüfus artışından kaynaklanan yetersiz ve dengesiz beslenme, bugün dünya ülkelerinin karşı karşıya kaldığı en önemli sorun olup, bu tarz bir beslenme özellikle az gelişmiş ülkelerde kendini göstermektedir. Nitekim, gelişmiş ülkelerde protein içerikli gıda maddeleri tüketimi yüksek olurken, az gelişmiş ülkelerde karbonhidrat içerikli gıda maddeleri tüketimi yüksek olmaktadır. Diğer yönden, gelişmiş ülkelerde sanayinin, gelişmekte olan veya geri kalmış ülkelerde ise tarımın ön planda geldiği de bilinen bir gerçektir. Ancak gelişmiş pek çok ülkede tarımında büyük bir önem taşıdığı ve ulusal gelirde büyük pay aldığı gözlenmektedir. Ülkemizde hayvancılık sektörünün tarım sektörü içindeki payı %30 civarında olmasına karşın, bu oran hayvancılığı gelişmiş ülkelerde %50-60 civarındadır. Bilindiği gibi, çiftlik hayvanlarımızın yaklaşık %40 ı düşük verimli yerli ırklardan oluşmakta, barınma ve beslenme yetersizliğine ek olarak, kalitesiz yemlerle besleme hayvansal verimliliği düşürmektedir. Hayvancılığımızda verim düşüklüğünün temel nedenlerinden olan ve ürün maliyetlerindeki yükseklik dolayısıyla insanlarımızın yeterli düzeyde hayvansal proteinle beslenmemesinin nedeni olan kaliteli yem kaynaklarının yetersizliği ve sonuçta temelde tarımımızın hayvancılığımıza kaliteli yem sağlayan sektörlerinin sorunlarından kaynaklanmaktadır. 1

11 Önemli miktarda yem açığı bulunan ülkemizde (DPT 2000), hayvan yetiştiriciliği çoğunlukla mera hayvancılığı şeklinde yapılmaktadır. Hayvanların ana yem kaynağı ihtiyacının büyük kısmı doğal çayır-meralardan karşılanmaktadır. Doğal çayırmeralarımız ve yem bitkileri evcil hayvanlarımızın kaba yem ihtiyacının ancak yarısını karşılayacak düzeydedir. Son 50 yıldır ülkemizde verimli çayır ve meraların tarla arazisine çevrilmesi, hayvanlarımızın düşük verimli yerli ırklar olması, ülkemizde yeteri kadar kaba yem üretilmemesi, çayır ve meralarımızın yıllardır devam eden bilinçsiz ve kontrolsüz kullanımıyla yem bitkileri tarımına gerekli önemin verilmemesi, hayvanlarımızın yeterince beslenememesine neden olmaktadır. Bu nedenle hayvanların beslenebilmesi için gerekli kaba yem ihtiyacının başka bir kaynaktan sağlanması gerekmektedir. Bu da ancak yem bitkileri üretiminin tarla tarımı içindeki payının, gelişmiş ülkelerde olduğu gibi yüksek tutulması ve üretimde yer alan yem bitkilerinin verim kapasitelerinin artırılmasıyla gerçekleştirilebilir. Hayvansal ürünlerin üretilmesindeki önemli kaynakların başında gelen çayır ve meralar, ülkemizde yıllardır uygulanan erken ve aşırı otlatmalar sonucu son derece zayıflamış ve üretim güçlerini büyük ölçüde kaybetmişlerdir. Miktar ve kalite bakımından iyi cins bitki türlerini kaybeden çayır mera vejetasyonu, hayvan beslemesinde yetersiz kalmaktadır. Diğer taraftan bu zayıflamaya bağlı olarak, söz konusu alanlarda son derece ciddi toprak kaybı olmaktadır. Kaba yem kaynağı olarak doğal bitki örtülerimizin %5 i otu biçilmek suretiyle yararlanılan çayırlar, geriye kalan %95 i ise otlatılmak suretiyle yararlanılan mera ve yaylalardır. Çayır ve meralar her ülkede tüketilen yemin büyük bir kısmını ürettiği gibi en ucuz yemi de yine bu kaynaklar vermektedir. Ancak bu alanların daha önce de sözü edilen nedenlerden dolayı verimsizleşmesi, üzerindeki bitki örtüsünün azalarak erozyona açık hale gelmesi, tarla arazilerine dönüştürülmesi ve hayvan sayısının artması sebebiyle buralardan elde edilen kaliteli kaba yem miktarı istenilen düzeyde değildir. Bütün bu sebeplerden dolayı, otundan faydalanılan alanların ıslah edilerek ot üretiminin artırılması ve hayvancılığın daha karlı hale getirilmesi amacıyla 4342 sayılı Mera Kanunu, 28 Şubat 1998 tarihli Resmi Gazete de yayınlanarak yürürlüğe girmiştir. Mera Kanunu çerçevesinde uygulanmasına başlanılan ıslah çalışmalarıyla mera, yaylak 2

12 ve kışlakların geliştirilmesi, korunması, muhafaza edilerek ülke hayvancılığının hizmetine sunulması, ot verimi ile kalitesinin yükseltilmesi, tarla tarımı içindeki yem bitkileri üretiminin artırılması ve erozyon tehlikesiyle karşı karşıya olan bu alanların söz konusu bu tehlikeden uzaklaştırılması planlanmaktadır. Otlatma baskısını azaltmak ve çayır-meralardaki bozulmanın önüne geçmek, durumlarını daha iyi hale getirmek amacıyla yapılacak ıslah ve amenajman çalışmaları sırasında, otlatmanın kısmen veya tamamen engellenmesi gerekebilir. Böyle bir durumda, hayvansal üretimde bir azalmaya yol açmamak için ortaya çıkacak yem açığı tarla tarımı içinde yetiştirilen yem bitkileriyle karşılanmalıdır. Yem üretiminde amaç; kaliteli ve yeterli miktarda ürün sağlamaktır. Yem bitkileri, çayır ve meraların verimlerinin artırılmasında gübreleme, özellikle yağışı yeterli veya sulama yapılabilen yerlerde olumlu sonuçlar veren bir yöntemdir. Yem bitkileri tarımında gübreleme, verim ve kaliteyi artırdığı gibi, yeşil yem periyodunu uzatmakta ve topraktaki suyun daha etkili bir şekilde kullanılmasını sağlamaktadır. Yem bitkilerinden beklenen verimin alınabilmesi için, bitkiler ihtiyaç duydukları dönemde, uygun çeşitte ve miktardaki gübreler kullanılmalıdır. Rasyonel bir gübrelemede; en fazla ürün, en kaliteli yemi üretmek, uygulanan gübreden azami oranda faydalanma ve gübrelemenin ekonomik yönden karlı olması hususlarının dikkate alınması gerekmektedir. Özellikle nadas alanlarında, tarlanın boş bırakıldığı yılda, yem bitkileri yetiştirilmesi oldukça karlı bir uygulamadır (Cocks and Thomson 1988). Nadas yılında yetiştirilen fiğ ve üçgül toprak yapısını iyileştirdiği gibi önemli miktar da yem elde edilmesini sağlar. Yem bitkileri yetiştiriciliğinin birçok faydaları vardır. Kök sistemleri yardımı ile toprakların fiziksel ve kimyasal yapısını düzelten, toprağın infiltrasyon hızını artıran, Türkiye gibi büyük bir kısmında yarı kurak iklimin hakim olduğu bir ülke için çok önemli olan doğal yağışların yüzey akışı haline dönüşmeden toprakta depo edilmesini sağlayan ve böylece erozyonu da önleyen yem bitkileri, sürdürülebilir tarım sisteminin ayrılmaz bir parçasıdır (Çakmak 2002). 3

13 Bütün bu olumlu yanlarına rağmen, 0,7 milyon ha alan olan yem bitkileri üretim alanlarımızın tarla alanları içindeki payı %5.5 ve 27.7 milyon ha olan tarım alanlarımız içindeki payı ise %3.7 kadardır ve toplam yem bitkileri üretimimiz yaklaşık 3 milyon tondur (Anonim 2004). Ülkemizde son yıllarda özellikle sahil bölgelerinde olmak üzere yüksek verimli kültür ırkı hayvancılığının giderek yaygınlaştığı görülmektedir. Ancak sulu tarım işletmelerinde endüstri bitkileri üretiminin geleneksel olarak yapılması, kaba yem üretimini ikinci planda bırakmakta, hayvanlar sap-saman gibi besin değeri düşük yemlerle beslenmektedir. Bu alanlarda arazinin boş kaldığı kış döneminde fiğ, fiğ + tahıl karışımları, iskenderiye üçgülü, iran üçgülü, italyan çimi, yemlik kolza; yaz döneminde de mısır, sorgum, sudan otu ve sorgum X sudan otu melezi ve yemlik börülce gibi bitkiler yetiştirilerek yeşil ot, kuru ot veya silaj olarak değerlendirmek mümkün olmaktadır (Avcıoğlu vd. 2000). Genel olarak üçgüller dünyanın serin ve nemli bölgelerinde yetişirler. Büyüme ve gelişmelerini, yılın serin ve nemli iklim koşullarının hakim olduğu dönemlerde yaparlar. İklim koşullarının elverişli olduğu çok çeşitli topraklar üzerinde yetişirler. Bugün üçgül için bilinen türlerinin yaklaşık üçte ikisi tek yıllıktır. Yoğun kök sistemleri, toprağı olgunlaştırır ve diğer bitkilerin kök gelişmesi için uygun bir hale getirir. Toprak canlılarının yaşaması ve gelişmesi için uygun bir ortam hazırlar Toprağın su tutma kapasitesini arttırır, rüzgar ve su erozyonu ile toprakların taşınmasını önler. Ağır yapılı topraklarda fazla ısınmayı engeller, toprağın derinliğini arttırır, drenaja yardımcı olur. Üçgül türleri, azot dolaşımındaki rollerinden dolayı, toprak verimliliğinin sürdürülmesinde ve artırılmasında da önemlidir. Kök nodozitelerinde bulunan Rhizobium bakterileri, atmosferde bulunan di-nitrojen gazını, nitrojenaz enzim sistemi yardımı ile amonyum formuna çevrilir. Üçgüller diğer baklagil bitkileri gibi sihirli kök nodozitelerine sahip olduğunun farkına varılmasından yüzyıllar önce yetiştirilmekte ve 4

14 bu bitkilerin toprağı ıslah edici özellikleri bilinmekteydi. Toprağın, su ve besin maddesi tutma kapasitesini arttırması bakımından son derece önemli olan toprak organik maddesinin miktarı, üçgül türlerinin yetiştirilmesi ile artmaktadır. Üçgüller %60-80 arasında sindirilebilir kuru madde içerirler. Çayır ve meralarda, yeşil, kuru ot ve silaj yemlerinde, besleme değerini yükselterek üretilen hayvansal ürünlerin miktarını arttırır ve kalitesini iyileştirirler. Ayrıca çoğu üçgül türü bal arıları için iyi bir besin kaynağıdır. Yaprakça çok zengin olan yem oldukça su kapsamaktadır; proteince zengin selülozca ise oldukça fakirdir. İran üçgülü bütün ot oburlar ve kanatlılar tarafından iştahla otlanmaktadır. Baklagil olarak karbonhidrat oranı yüksek bir yem bitkisidir (Lenobie and Papineau 1977). İran üçgülünün anavatanı Ön Asya bölgesi olup, orjin merkezini Türkiye ve İran teşkil etmektedir. Ancak İran da Şabdar adıyla anılmakta ve çok eski zamanlardan beri yetiştirilmekte olduğu sanılmaktadır. 17. yüzyıldan sonra İtalya ve Fransa da tanınmaya ve dikkat çekmeye başlamıştır. 20. yüzyıl ortalarından sonra da Almanya da çok büyük bir ilgi görmüştür. Anadolu nun yerli bitkisi olan İran üçgülü, Ege Bölgesi nin çorak, kıraç ve taban meralarında doğal olarak yetişmektedir. Anavatanı Ön Asya olan ve bugün ülkenin ekolojik bakımdan çok farklı ortamlarında yaban bitkisi olarak yoğun bir biçimde yetişmektedir. Son derece değerli bir yem bitkisi olan Trifolium resupinatum L. un hayvansal ve tarım alanında ileri düzeyde bulunan eski uygarlıklar döneminde Anadolu nun bir kültür bitkisi olması gerektiği düşünülmektedir (Gençkan 1983). İran üçgülü, bugün tüm Akdeniz Bölgesi nde ve benzeri iklimli öteki ülkelerde yetiştirilmekte olup, tarımı Tunus, Portekiz, İspanya, İsrail, Fas, Yugoslavya, Avustralya, Orta Asya Devletlerinde, Kuzey ve Güney Amerika ülkelerinde yaygınlaşmıştır. Son 50 yıldan beri A.B.D. nin güney eyaletlerinde büyük bir önem 5

15 verilerek yetiştirilmektedir. Hollanda, Belçika, Almanya, Çek Cumhuriyeti, Florida (A.B.D.) ve Rusya da iran üçgülü üzerinde geniş çapta araştırmalar yapılmaktadır. Avustralya, Hindistan ve Mısır da tarımı ile ilgili araştırmalar sürdürülmektedir. Ayrıca bu bitki üzerinde; Portekiz, Teksas (A.B.D.), Macaristan, Almanya ve Rusya da yoğun bir şekilde ıslah çalışmaları yapılmaktadır. İran üçgülü Yugoslavya da nemli taban meralarda vejetasyonun değerli bir komponentini oluşturmaktadır. Kışları ılımlı bölgelerde, İskenderiye üçgülü (Trifolium alexandrinum L.) gibi sonbaharda, Eylül-Kasım ayları içinde ekilmekte, Ocaktan itibaren yaz aylarının ilk dönemine kadar biçme veya otlatma sureti ile yararlanılmaktadır. Orta Avrupa da Nisan ortasında ekilmekte sonbahara kadar 4-6 defa biçilerek yararlanılmaktadır. Amerika nın güney eyaletlerinde ve Portekiz de yeşil ot olarak yararlanma yanında; kuru ot ve silo yemi de elde edilmektedir. Yüksek su kapsamına karşın, yeşil aksamı ve özellikle sapı, odunlaşmayan yapısından dolayı, suyu kolayca bıraktığı için iyi kurumaktadır. Amerika ve Portekiz de otlatmaya çok uygun bir bitki olarak tanınmıştır. Amerika nın güney eyaletlerinde merada buğdaygiller (Gramineae) dinlenme döneminde bulundukları sırada, kış mevsiminde kullanılan yemin büyük bir kısmını İran üçgülü vermektedir. Merada bitki örtüsünün İran üçgülü komponentinin yenilenmesinin sürekliliğini sağlamak için; İran üçgülü Nisan ayı içinde çiçeklerini geliştirmeye bırakılmakta ve Haziran ayında olgunlaşmış tohumlar dökülmekte, fakat sert kabukluluk oranı çok yüksek olan bu tohumlar ancak sonbahar yağmurlarından sonra çimlenebilmektedirler. İran üçgülü tam çiçeklenme dönemine geldiğinde, arı merası olarak son derece uygun bulunmaktadır. İran üçgülü (Trifolium resupinatum L.); üçgül benzerleri oymağından olup (Trifolieae), üçgül (Trifolium L.) cinsinin Trifoliastrum alt cinsinden önemli bir türü teşkil etmekte ve başlıca iki varyeteye sahip bulunmaktadır: 6

16 (1) Trifolium resupinatum L. var. typicum Fiori et Paol: Sap; çoğunlukla cm uzunluğunda, orta kalınlıkta, gevşek. Belirsiz borumsudur. Çiçek durumu eksenleri; hemen hemen yaprakların uzunluğundadır. Çiçekler ; 4-6 mm uzunluğunda, çoğunlukla az kokuludur. Çanak; 7-8 mm uzunluğundadır. Meyve durumu, çoğunlukla 2 cm nin altında bir genişliktedir. Bu varyete, oransal olarak ufak yapılı ve genellikle sürünücü formları kapsamaktadır. (2) Trifolium resupinatum L. var. majus Boiss. (T.suaveolens Willd): Sap, kalın, belirgin borumsu, kuvvetli yivlidir. Yapraklar ve kulakçıklar iridir. Çiçek durumu eksenleri; yapraklarından iki kat daha uzundur. Çiçekleri; 7-8 mm uzunluğunda ve kokuludur. Çanak; mm uzunluğundadır. Meyve durumu; 2 cm nin üstünde bir genişliktedir. Bu varyete; oransal olarak, iri yapılı ve dik gelişen formları kapsamakta, Balkanlar da ve Batı Asya da yaygın olduğu gibi, Güney Fransa ve İsviçre ye de geçmiş bulunmaktadır. Büyük bir form zenginliğine sahip bulunan iran üçgülünün çok çeşitli formları vardır. Oransal olarak zayıf yapılı, oldukça büyük yapraklı ve daha çok sürünücü formlu olan. A.B.D kökenli Common-Form tanınmıştır. Bu çeşit; A.B.D nin güney eyaletlerinde 1928 den beri özellikle mera alanlarına ekilmek suretiyle yetiştirilmekte ve Louisiana da çok tanınmış bulunmaktadır. Buğdaygillerin dinlenme döneminde kışlık mera bitkisi olarak gelişen özel bir form olarak söz konusu olan ve Common variety diye ün yapmış bulunan bu çeşit, Sert kabukluluk bakımından da ıslah edilmiştir. A.B.D. nin güney eyaletlerinin ve özellikle Texas ın bir yeni ıslah formu olan Late Maturing, iri yapraklı ve yaprakça zengin, bol verimli bir tiptir. Texas tarımsal araştırma istasyonu tarafından 8 generasyonluk bir seleksiyon sonucu elde edilmiş olan Abon ıslah formu da ünlüdür. Macaristan ın Akdeniz Bölgesi formlarından yetiştirilmiş ıslah formu olan Tablani çeşidi, Portekiz in, iri yapraklı ve yaprakça zengin Tetraploid Islah Formu ile ayrıca bir ıslah çeşidi olan Maral ve Fransa nın, bir seleksiyon sonucu elde edilmiş olan Lupers çeşidi çok ünlüdür. Ayrıca İtalya nın Accadia çeşidi de tanınmış bir tiptir. 7

17 Genellikle Portekiz kökenliler; ön iri yapraklı ve yaprakça zengin bir rozet oluşturan ve çiçekleri sürgünlerin oluşturduğu bu devrede daha uzun zaman kalan, iri ve uzun saplı yapraklı homojen bir tipi temsil etmektedirler. Bir bakıma Portekiz kökenliler: subspecies suaveolens diye adlandırılmaktadır. Brakteler çiçek sapı kadar uzunlukta olup, çok defa 1 mm nin altındadır. Bütün formlar: (1) Tek biçimli, (2) Çok biçimli, (3) Yatık gelişen mera tipi ve (4) Dik gelişen ve biçilen tipler olarak gruplarına ayrılmaktadır. Bu çalışmada ülkemizde doğal olarak yetişen ve tarımsal açıdan önem taşıyan İran üçgülünün Ankara koşullarında tohum verimi ve verim komponetlerinin belirlenmesi amaçlanmıştır. 8

18 2. KAYNAK ARAŞTIRMASI Anonim (1943), kışları geç dönemde ve yaz aylarının erken dönemlerinde yem üretebilmesinden dolayı, İran üçgülünün otlatma mevsimini uzattığı belirtilmiş ve otu besleyici olduğundan dolayı kanatlılar dahil tüm hayvanlar tarafından sevilerek tüketildiği belirtmektedir. Ader (1963), İran üçgülünün tohum renginin; yeşilimsi sarıdan kırmızımsı sarıya, zeytin yeşilinden siyahımsı erguvaniye kadar değiştiğini, bin tane ağırlığının g kadar olduğunu, iyi bir tohumlukta çimlenme gücünün %95, safiyetin %98 olabildiğini, sert kabukluluğun ise söz konusu olmadığını bildirmektedir. Bugge (1963), İran üçgülünün tek biçimli olanların kömeçlerinde çiçek, çok biçimli olanların kömeçlerinde ise çiçek bulunduğunu ve ayrıca bitkide kömeç sayısının çok fazla olduğunu belirtmiştir. her bir bitkide ortalama kömeç sayısının, ilk gelişmede tek biçimlilerde 300, çok biçimli formlarda ise 1000 adet kömeç olduğunu saptamıştır. Zohary (1970), İran üçgülünü dik gelişen, cm boylanan, tarlalarda, yol kenarlarında ve kullanılmayan alanlarda yayılım gösteren bir bitki olarak tanımlamaktadır. Araştırıcı İran üçgülünü 3 ayrı varyeteye ayırmıştır. Yaprakları daha iri olan, boyu 80 cm kadar olabilen grubu var. majus adı altında toplamış ve bu varyetenin ülkemizde doğal olarak bulunduğunu belirtmiştir. Gençkan (1983), İran üçgülünün anavatanının Ön Asya, orjinininde Türkiye ve İran olduğunu belirtmektedir. Hayvancılığın ileri düzeyde bulunduğu eski uygarlıklar döneminde Anadolu da yetiştirilen bir kültür bitkisi olması gerektiğini eklemiştir. Bitki hızlı gelişen ve çok dallanan, kışlık bir tür olarak tanımlamaktadır. Kalın, etlimsi, içi boş ve asla odunlaşmayan bitki sapının 100 cm ye kadar boylanabildiğini, bitkiden genelde kg/da, maksimum 60 kg/da tohum verimi alındığını, bitkide döllenmeden sonra oluşan meyvelerin içinde tek tohum bulunduğunu kaydetmiştir. 9

19 Zohary and Heller (1984), üçgül (Trifolium L.) cinsinin hem tarımsal değeri, hem de 237 olan tür sayısı ile Baklagiller (Fabaceae = Leguminosae) familyasının en önemli cinslerinden biri olduğunu, başlıca gen merkezlerinden birini Akdeniz Bölgesi ve ona komşu olan ülkelerin oluşturduğunu bildirmişlerdir. Araştırıcılar üçgül türleri bakımından en zengin Akdeniz Bölgesi ülkesinin, doğal bitki örtüsünde yüzden fazla türle Türkiye olduğunu belirtmektedir. Knight (1985), İran üçgülünün bol tohum ürettiğini, genel olarak kg/da tohum verimi elde edildiğini, iyi koşullarda bu verimin 67.5 kg a kadar yükseldiğini belirtmektedir. Kömeç renginin hafif kahverengine döndüğünde tohum hasadının yapılması gerektiğini bildirmektedir. Sağlamtimur vd. (1986), Çukurova koşullarında tek yıllık yem bitkilerinin adaptasyon yeteneklerini belirlemek amacıyla yaptıkları çalışmaları sonucunda, İran üçgülünde çıkıştan %50 çiçeklenmeye kadar geçen gün sayısını 101 gün, bitki boyu ortalamasını cm ve yaş ot verimini kg/da olarak kaydetmişlerdir. Namlı ve İnce (1987), arazi yüksekliği ile bazı toprak özelliklerinin İran üçgülünün boylanması ve çiçeklenmesine etkisi üzerine yaptıkları araştırmalarında; arazinin yüksekliği ve toprak reaksiyonu ile çiçeklenme zamanı arasındaki ilişkinin önemli olduğunu, arazinin yüksekliğinin artması ile İran üçgülünün çiçeklenme zamanının geciktiğini, toprak reaksiyonunun yükselmesi ile bitkinin erken çiçeklendiğini ve çiçeklenme dönemindeki bitki boyunun cm arasında değiştiğini saptamışlardır. Tekeli (1988), İran üçgülü formlarında sapın içinin boş, etli, kalın, sulu ve selülozca zengin olmadığından hayvanlarca sevilerek yendiğini, tohumların bin tane ağırlığının gram arasında değiştiğini belirtmiştir. 10

20 Namlı vd. (1994), Diyarbakır doğal koşullarında yetişen iran üçgülü üzerine ekolojik araştırmalarda, bitki boyunun cm, ana sap sayısının adet, yaprakçık boyunun mm, kömeçte çiçek sayısının adet, çiçek uzunluğunun mm, meyvede kömeç çapının mm olduğunu saptamışlardır. Sabancı ve Ürem (1994), İran üçgülünde farklı sıra arası ve tohum miktarlarının yeşil ot ve kuru madde verimine etkisi üzerine İzmir de yaptıkları çalışmada, en yüksek yeşil ot ve kuru madde verimi için 20 cm sıra arası ve 2 kg/da tohumluk kullanılmasının uygun olduğu sonucuna varmışlardır. Çakmakçı ve Çeçen (1999), bazı tek yıllık yem bitkilerinin ekim nöbetine girebilme olanaklarını belirlemek amacıyla yaptıkları araştırmalarında, İran üçgülünü tam çiçeklenme döneminde biçmişler ve çiçeklenme gün sayısını gün olarak saptamışlardır. Ele aldıkları türler arasında en geç biçime gelen ve çiçeklenen türün İran üçgülü olduğunu saptamışlardır. Lee et al. (1999), İran üçgülünde var.majus grubunda yer alan bitkilerin boylarının 60 cm ye ulaşabildiğini, sapın ortasının boş ve çapının 9 mm civarında olduğunu bildirmektedir. Özpınar ve Sabancı (1999), tek yıllık bir baklagil yem bitkisi olan Demet-82 üçgül çeşidini 1996 ve 1997 yıllarında yetiştirmişler, farklı biçim zamanlarının geniş yapraklı yabancı ot kontrolüne ve tohum verimine etkisini araştırmışlardır. Tomurcuklanma başlangıcı, çiçeklenme başlangıcı ve %25-50 çiçeklenme olmak üzere üç biçim zamanı uygulanmış, biçim sonrası büyüme tohum üretimine bırakılmıştır. Biçim yapılmayan parsellerde 92 kg/da a kadar çıkan tohum veriminin, biçim yapılan parsellerde önemli oranda düştüğü, son devrede yapılan biçim sonrası 22 kg/da a kadar indiği belirilmiştir. Araştırıcılar ayrıca İran üçgülünde biçim zamanı uygulamaları arasında tohum verimi ve bin tane ağırlıkları yönünden önemli farklar ortaya çıktığını, g arasında değişen bin tane ağırlığının iki yıl üzerinden ortalama 1.32 gramlık bir değere sahip 11

21 olduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca tohumların çimlenme oranlarının ikinci yıl %99 ortalama %97 oranında olduğu belirtilmiştir. Suttie (1999), İran üçgülünün ortalama tohum veriminin kg/da, çok iyi koşullarda 60 kg/da olduğunu, sert kabukluluk oranının Amerikan formlarının tohumluklarında çok yüksek ise de, tohum kabuğunun çizilmesi ile kolaylıkla çimlenebildiklerini, ıslah formlarında sert kabukluluk oranının %0.5 e kadar düşürüldüğünü belirtmiştir. Ateş ve Tekeli (2001), Tekirdağ ve çevresinden topladıkları yabani İran üçgülü formları ile kültür formu İran üçgülünün verim öğeleri yönünden karşılaştırmasını yapmışlardır. Araştırıcılar kültür ve yabani formda şu bulguları saptamışlardır: Doğal bitki boyu (kültür: 57.2 cm, yabani: cm), ana sap çapı (kültür: 10.8 mm, yabani: 3.7 mm), ana sapta kömeç sayısı (kültür: adet, yabani: 5.90 adet), kömeçte çiçek sayısı (kültür: adet, yabani: 31 adet), kömeçte tohum sayısı (kültür: 30.1 adet, yabani: adet), kömeç tohum verimi (kültür: 28.9 mg, yabani: 24.6 mg), bin tane ağırlığı (kültür: 1.4 g, yabani: 0.7 g), meyvede tohum sayısı (kültür: 2.06 adet, yabani: 0.99 adet), tohum verimi (kültür: kg/da, yabani: kg/da). Açıkgöz (2001), İran üçgülünün boyunun 1 metreye kadar boylanabileceğini, ekimde kg/da tohum kullanıp cm sıra arası verilebileceğini, sulu koşullarda 2-5 ton/da yeşil ot veya kg/da kuru ot veriminin alınabileceğini belirtmektedir. Kıraç koşullarda kg/da kuru ot alınabileceğini ve tohum veriminin kg/da arasında değiştiğini bildirmektedir. Tekeli ve Ateş (2002), değişik İran üçgülü hattında verim öğelerinin değişimi ve kalıtımını inceledikleri çalışmalarında, bitki boyunun 73.5 cm ile cm arasında değiştiğini bulmuşlardır. Lacy et al. (2003), hem biçilerek, hem de otlatılarak kullanılan İran üçgülünün biçim veya otlatmadan sonraki gelişmesinin çok iyi olduğunu belirtmişlerdir. Araştırmacılar bitkinin var. majus ve var. resupinatum olarak 2 alt gruba ayrıldığını, birinci grubun 12

22 daha dik geliştiğini, kalın, içi boş gövdeye ve iri yaprakçıklara sahip olduğunu, sert tohumluluk oranının oldukça az fakat olgunlaşmasının geç olduğunu belirtmişlerdir. İkinci grup olan var. resupinatum un ise daha yatık gelişen, ince gövdeli, küçük çiçek kömeçlerine sahip, sert tohum oranı ve tohum verimi yüksek, daha erken çiçeklenen ve olgunlaşan bitkilerden oluştuğunu eklemişlerdir. Tekeli vd. (2003), Tekirdağ koşullarında, İran üçgülünde bazı morfolojik ve kimyasal özelliklerin zamana ve toprak üstü biomasına bağlı olarak değişimini incelemişlerdir. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre, çiçeklenme döneminde, bitki boyunu 45 cm, ana sapta yaprak sayısını 32.4 adet, yaprak sap oranını 1.40 ve kuru madde oranının %11.4 olduğunu bildirmişlerdir. Elçi (2005), T. resupinatum un cm boylanabilen, 75 kg/da tohum üretebilen bir bitki olduğunu bildirmektedir. Yazar ayrıca bitkide sert tohumluluğun oldukça önemli olduğunu ve oranının %97-99 lara kadar çıkabildiğini belirtmektedir. Erdemli (2004), Ankara koşullarında değişik iran üçgülü hatlarında ot verimini incelediği araştırmasında bitki boyunu 26 cm ile 59 cm arasında değiştiğini ve sap çapının 2.20 ile 5.51 mm arasında bulduğunu bildirmektedir. 13

23 3. MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Araştırma Yerinin İklim ve Toprak Özellikleri Araştırma yeri Araştırma 2005 yılında Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü nün deneme tarlasında yürütülmüştür. Deneme yerinin denizden yüksekliği 860 metredir Toprak özellikleri Çalışmanın yapıldığı alanda 0-30 cm derinlikten alınan toprak örneklerinin analizinden elde edilen sonuçlar Çizelge 3.1 de verilmiştir. Çizelge 3.1 Araştırma yerinin toprak analizi sonuçları Suda ph Kireç Fosfor Potasyum Azot Organik Kum Silt Kil Tekstür Çöz.tuz % P K % Madde % % % Milimhos/cm (ppm) (ppm) % Killi-tın Çizelge 3.1 de görüldüğü gibi deneme alanından alınan toprak yapı bakımından killitınlı bir yapıya sahiptir. Toprak reaksiyonu bakımından ph değeri 8.29 olup hafif alkali gruba girmektedir. Organik madde içeriği %1.47 olduğundan az organik madde içeren topraklar grubuna girmektedir. %7.89 kireç kapsamı ile orta derecede kireç içeren topraklar grubuna dahil olmaktadır. Suda çözünen tuzların değeri Milimhos/cm olduğundan tuzsuz topraklar grubuna girmektedir. Toplam %0.074 azot değeri bakımından az düzeyde azot içeren topraklar sınıfına girmektedir. Toprakta bitki tarafından yararlanılabilir fosfor kapsamı bakımından ppm ile orta düzeyde fosfor 14

24 içeren topraklar grubuna dahil olmaktadır. Potasyum içeriği bakımından 225 ppm ile orta düzeyde potasyum kapsayan topraklar grubuna girmektedir İklim özellikleri İran üçgülü hatlarının yetiştirildiği deneme yerinin uzun yıllar ortalaması ve çalışmanın yapıldığı yıla ait iklim özelliklerini açıklamak amacıyla, iklim özelliklerinden sıcaklık, yağış ve nispi nem değerleri Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2 de görüldüğü gibi uzun yıllar ortalaması mm olan yağış miktarı, 2005 yılında İran üçgülünün yetiştirme döneminde (Mart-Temmuz) 94.9 mm artarak mm olmuştur. Sıcaklık ve nispi nem değerlerinde uzun yıllar ile 2005 yılında yetiştirme döneminde önemli bir fark olmamıştır. Çizelge 3.2 Araştırma yerinin uzun yıllar ortalaması ile 2005 yılına ait iklim verileri(*) Uzun yıllar 2005 Aylar Sıcaklık Yağış N.nem Sıcaklık Yağış N.nem C (mm) (%) C (mm) (%) Ocak 0,3 41,5 74 3,5 19,3 69,4 Şubat 1,8 32,5 70 2,5 27,4 67 Mart 5,9 34,2 63 6,1 67,6 65,5 Nisan 11,2 53, ,6 78,6 58,9 Mayıs 15, ,6 86,3 58,3 Haziran 20 33, ,5 37,1 54,7 Temmuz 23,3 15, ,9 51,1 Ağustos 22,8 13, ,4 0,1 51,7 Eylül 18,5 14, ,7 42,6 58,7 Ekim 12,9 30, , Kasım 6,7 36,7 70 6,1 48,1 69,3 Aralık 2,3 43, ,4 69,8 Ortalama 11,8 60,8 12,4 61,7 Toplam 399,2 461,4 (*) Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Kayıtları 15

25 3.2 Materyal Araştırmada Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü nden sağlanan 7 İran üçgülü hattı (Trifolium resupinatum var. majus) kullanılmıştır (Çizelge 3.3). Çizelge 3.3 Denemede kullanılan İran üçgülü hatları HATLAR KAYNAĞI 5400 (var. majus) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 5453 (var. majus) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 5456 (var. majus) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 5461 (var. majus) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 5464 (var. majus) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 5475 (var. majus) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 5480 (var. majus) Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü 3.3 Yöntem Deneme deseni ve ekim Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri deneme tarlasında yürütülmüş olan bu çalışmada tesadüf blokları deneme desenine göre 3 tekrarlamalı yazlık olarak kurulmuştur. Denemede ekim 24 Mart 2005 tarihinde, dekara 2 kg tohumluk miktarı esas alınarak yapılmıştır. İran üçgülü hatları 30 cm sıra aralığında ve 4 sıra olacak şekilde çizi çapası ile açılan 3 metrelik sıralardan oluşan parsellere (3x1.2= 3.6 m2) ekilmiştir ve bloklar arasında 1.5 metrelik yol bırakılmıştır. Blok başı ve sonundaki parsellerde kenar etkisini ortadan kaldırmak amacıyla birer sıra fazladan ekilmiştir. Ekim sırasında ve daha sonraki dönemde herhangi bir gübreleme yapılmamış, bitkiler kıraç koşullarda sulama yapılmaksızın yetiştirilmiştir. Ekimden sonra iyi bir çıkış sağlanmış, yabancı otlar çıktığı zaman sıra arasındakiler çapayla, sıra üzerindekiler ise elle alınarak parseller yabancı otlardan temizlenmiştir. 16

26 3.3.2 Morfolojik özellikler ve tohum verimiyle ilgili gözlem ve ölçümler Parseldeki bitkilerin gelişme durumlarına göre çiçeklenme tarihleri, meyve bağlama tarihleri ve olgunlaşma tarihleri kaydedilmiştir. Tam çiçeklenme döneminde kömeçte çiçek sayısı belirlenmiştir. Parseller tohum için hasat edilmesinden önce 5 bitkide; bitki boyu, sap çapı, ana dalda kömeç sayısı, kömeç çapı, kömeçte tohum sayısı ve meyvede tohum sayısı belirlenmiştir. Daha sonrada bin tohum ağırlığı, çimlenme oranları ve sert tohumluluk oranları belirlenmiştir Kömeçte çiçek sayısı Bitkiler tam çiçeklenme dönemine geldiğinde, her bir parselden tesadüfen seçilen 5 bitkide ana sapta en üst pozisyonda bulunan kömeç (çiçek topluluğu) belirlenmiş ve bu kömeçteki çiçekler sayılmıştır (Alınoğlu vd. 1972) Bitki boyu Parsellerin tohum için hasat edilmesinden önce, her bir parselden tesadüfen seçilen 5 bitkide, toprak yüzeyi ile bitkinin en uç noktası arasındaki uzunluk mm bölmeli cetvel ile ölçülerek bitki boyu cm cinsinden bulunmuştur (Ekiz 1983, Kaya 1992) Sap çapı Parsellerden tesadüfen seçilen 5 bitkinin sap çapı toprak yüzeyinden 5 cm yükseklikten kumpas yardımıyla mm olarak ölçülmüş ve ortalamalar belirlenmiştir (Eraç 1973, Kılıç 1991). 17

27 Ana dalda kömeç sayısı Parsellerden tesadüfen seçilen 5 bitkide ana daldaki kömeç sayısı sayılarak belirlenmiştir (Timurağaoğlu 2003) Kömeç çapı Parsellerden tesadüfen seçilen 5 bitkiden alınan kömeçlerin çapları kumpasla mm olarak ölçülmüş ve ortalamalar hesaplanmıştır (Eraç 1976) Kömeçte tohum sayısı Parsellerden tesadüfen seçilen 5 bitkiden alınan kömeçlerden elde edilen tohumlar sayılarak kömeçteki tohum sayısı belirlenmiştir (Eraç 1976, Tokluoğlu 1979) Meyvede tohum sayısı Parsellerden tesadüfen seçilen 5 bitkiden alınan kömeçlerdeki meyvelerden elde edilen tohumlar sayılarak meyvedeki tohum sayısı belirlenmiştir (Eraç 1976) Parselde tohum verimi Kömeçler hafif kahverengi bir renk aldığında (Knight 1985) parsellerin tamamı biçilerek hasat edilen bitkiler serada iyice kurutulduktan sonra harmanlanmış ve elde edilen tohumlar 0.1 gram duyarlığındaki terazi ile tartılarak parsellerin tohum verimleri bulunmuştur. Daha sonra parsel verimleri dekara verime çevrilerek tohum verimi kg/da cinsinden belirlenmiştir (Timurağaoğlu 2003). 18

28 Bin tohum ağırlığı Her parselden elde edilen tohumlardan 8x100 tane seçilerek gram duyarlıkta terazide tartılmış ve bin tane ağırlığı gram cinsinden bulunmuştur (Anonim 1976) Çimlenme oranları Parsellerden elde edilen bitkilerden alınan 4x100 tohum petri kaplarında çimlendirilmiş ve çimlenme oranları belirlenmiştir (Anonim 1976) Sert tohumluluk Çimlendirme testinde yapılan gözlem ve sayımlar yardımı ile su almayıp çimlenmeyen fakat canlı olan tohumların oranı belirlenmiştir (Anonim 1976). 3.4 Verilerin Değerlendirilmesi Tesadüf parselleri deneme desenine göre üç tekerrürlü olarak yürütülen denemeden elde edilen veriler, MSTAT-C programında varyans analizine tabi tutulmuş, oluşan farklılıklar Duncan testine göre gruplandırılmıştır (Düzgüneş vd. 1987). 19

29 4. ARAŞTIRMA SONUÇLARI VE TARTIŞMA 4.1 Kömeçte Çiçek Sayısı Yedi İran üçgülü hattının kömeçte çiçek sayısına ilişkin verilerle yapılan varyans analizi sonuçları çizelge 4.1 de verilmiştir. Çizelge 4.1 İran üçgülü hatlarında kömeçte çiçek sayısına ait varyans analizi V.K. S.D. K.T. K.O. F Genel Bloklar Hatlar Hata Çizelge 4.1 de görüleceği üzere kömeçte çiçek sayısı bakımından İran üçgülü hatları arasındaki farklılıklar istatistiki bakımdan önemli bulunmamıştır. İran üçgülü hatlarının kömeçte çiçek sayısına ilişkin ortalamalar çizelge 4.2 de verilmiştir. Çizelge 4.2 İran üçgülü hatlarında kömeçte çiçek sayısına ait ortalamalar İran üçgülü hatları Kömeçte çiçek sayısı (Adet) Çizelgeden de anlaşılacağı üzere, İran üçgüllerinde kömeçte çiçek sayısı adet ile adet arasında değişmiştir. İran üçgülü hatları arasında en yüksek kömeçte çiçek sayısı 5400 numaralı hatta iken, en düşük kömeçte çiçek sayısı adet ile 5475 numaralı hatta belirlenmiştir. Kömeçte çiçek sayısı bakımından araştırmada ele 20

30 alınan 7 İran üçgülü hattı arasında istatistiki olarak önemli sayılacak bulunmamıştır. bir fark İran üçgülünde bulduğumuz kömeçteki çiçek sayısı rakamları, Bugge (1963), Namlı vd. (1994), Ateş ve Tekeli (2001) ile uyum içindedir. Kömeçte çiçek sayısına ait değerler şekil 4.1 de grafik olarak gösterilmiştir. Kömeçte çiçek sayısı İran üçgülü hatları Şekil 4.1 İran üçgülü hatlarında kömeçte çiçek sayıları 4.2 Bitki Boyu Yedi İran üçgülü hattı ile yapılan çalışmada, bitki boyuna ilişkin verilerle yapılan varyans analizi sonuçları çizelge 4.3 de verilmiştir. Çizelge 4.3 Yedi İran üçgülü hattında doğal bitki boyuna ait varyans analizi V.K. S.D. K.T. K.O. F Genel Bloklar Hatlar Hata

31 Çizelge 4.3 de görüldüğü gibi bitki boyu bakımından hatlar arasında istatistiki olarak önemli sayılan bir farklılık bulunmamıştır. Çizelge 4.4 İran üçgülü hatlarında doğal bitki boyuna ait ortalamalar İran üçgülü hatları Bitki boyu (cm) Çizelge 4.4 de görüldüğü gibi İran üçgülü hatları arasında bitki boyu cm ile cm arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek bitki boyu cm ile 5400 numaralı hattan elde edilirken en düşük bitki boyu cm ile 5453 numaralı hattan elde edilmiştir. Bitki boyuna ilişkin sonuçlarımız, Gençkan (1983), Sağlamtimur vd. (1986), Namlı vd. (1994), Açıkgöz (2001), Ateş ve Tekeli (2001) ile Tekeli ve Ateş (2002) in İran üçgülünün kültür formlarına ilişkin verdikleri bitki boyu rakamları ile aynı yöndedir. Zohary (1970) nin bildirdiği cm bitki boyu rakamı ise büyük ihtimalle var. resupinatum grubuna ait bir değerdir. İran üçgülü hatlarında bitki boyuna ait ortalama değerler şekil 4.2 de grafik olarak gösterilmiştir. 22

32 Bitki boyu (cm) İran üçgülü hatları Şekil 4.2 İran üçgülü hatlarında bitki boyu 4.3 Sap Çapı Yedi farklı İran üçgülü hattı ile yapılan çalışmada, sap çapına ilişkin verilerle yapılan varyans analizi sonuçları çizelge 4.5 de verilmiştir. Çizelge 4.5 İran üçgülü hatlarında sap çapına ait varyans analizi V.K. S.D. K.T. K.O. F Genel Bloklar Hatlar Hata *) 0.05 düzeyinde istatistiki açıdan önemli * Çizelge 4.5 de görüldüğü gibi sap çapı bakımından İran üçgülü hatları arasında 0.05 düzeyinde istatistiki olarak önemli farklılıklar bulunmuştur. Bu farklılıkların hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek amacı ile yapılan Duncan testi sonuçları ve hatların sap çaplarına ait ortalamalar çizelge 4.6 da verilmiştir. 23

33 Çizelge 4.6 İran üçgülü hatlarında sap çapına ait ortalamalar ve Duncan testi sonuçları İran üçgülü hatları Sap çapı (mm) a 6.28a 5.88ab 5.86ab 5.58ab 5.56ab 5.52 b Farklı harfleri taşıyan ortalamalar istatistiki olarak önemlidir. (p 0.05) Çizelge 4.6 da görüldüğü gibi İran üçgülü hatlarında sap çapı 5.52 mm ile 6.36 mm arasında değişiklik göstermiştir. En geniş sap çapı 6.36 mm ile 5464 numaralı hatta, en dar sap çapı ise 5.52 mm ile 5480 numaralı hattan elde edilmiştir. İstatistiksel gruplamalar ele alındığında ise 5464 ve 5475 numaralı hatlar en yüksek sap çapını veren grupta yer alırken 5480 numaralı hat daha düşük sap çapını veren grubu oluşturmuştur. Diğer hatlarda ise bu hatlara benzer değerler bulunmuştur. Çalışmamızda sap çapına ait bulgularımız Lee et al. (1999) ile Ateş ve Tekeli (2001) nin kültür formlarına ilişkin sap çapı değerlerinden biraz daha düşük olması çalışmaların yapıldığı ekolojilerin farklı olmasından kaynaklanmış olabilir. Nitekim, bizim elde etttğimiz sap çapı değerleri, araştırmada kullandığımız bitki genotiplerinin Ankara koşullarında çalışan Erdemli (2004) ile uyum içindedir. İran üçgülü hatlarında sap çapına ait ortalama değerler şekil 4.3 de grafik olarak gösterilmiştir. 24

34 Sap çapı (mm) 6,4 6,2 6 5,8 5,6 5,4 5, İran üçgülü hatları Şekil 4.3 İran üçgülü hatlarında sap çapı 4.4 Ana Dalda Kömeç Sayısı Yedi farklı İran üçgülü hattı ile yapılan çalışmada, ana dalda bulunan kömeç sayılarına ilişkin verilerle yapılan varyans analizi sonuçları çizelge 4.7 de verilmiştir. Çizelge 4.7 İran üçgülü hatlarında ana dalda kömeç sayısına ait varyans analizi V.K. S.D. K.T. K.O. F Genel Bloklar Hatlar Hata *) 0.05 düzeyinde istatistiki açıdan önemli * Çizelge 4.7 de görüldüğü gibi ana dalda bulunan kömeç sayıları bakımından İran üçgülü hatları arasında 0.05 düzeyinde istatistiki olarak önemli farklılıklar bulunmuştur. Bu farklılıkların hangi gruplar arasında olduğunu belirlemek amacı ile yapılan Duncan testi sonuçları ve hatların ana daldaki kömeç sayılarına ait ortalamalar çizelge 4.8 de verilmiştir. 25

35 Çizelge 4.8 İran üçgülü hatlarında ana dalda kömeç sayılarına ait ortalama değerler ve Duncan testi sonuçları İran üçgülü hatları Kömeç sayısı (adet) a 32.30ab 31.07ab 30.33ab 26.13ab 25.80ab b Farklı harfleri taşıyan ortalamalar istatistiki olarak önemlidir. (p 0.05) Çizelge 4.8 de görüldüğü gibi 7 farklı İran üçgülü hattında ana daldaki kömeç sayısı adet ile adet arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek ana dalda kömeç sayısı 5480 numaralı hatta adet ve en düşük 5475 numaralı hatta adet olarak bulunmuştur. Bu sonuçlara göre, istatitistiki gruplama dikkate alındığında 5480 numaralı hat bir grubu oluşturmuş, 5475 numaralı hat ise ikinci grubu oluşturmuştur. Diğer hatlarda ise bu hatlara benzer değerler bulunmuştur. Ana daldaki kömeç sayısına ilişkin bulgularımız, diğer araştırıcıların bulgularındaki (Bugge (1963), İran üçgülünün kömeç sayısının çok fazla olduğunu, ilk gelişmede bir biçimli tiplerde 300, çok biçimli formlarda ise 1000 adet kömeç olduğunu saptamıştır. - Ateş ve Tekeli (2001), ana sapta kömeç sayısı bakımından kültür formunda adet, yabani formda ise 5.9 adet kömeç olduğunu saptamışlardır) farklılık çalıştıkları bitkilerin İran üçgülünün değişik formlarına ait olmasından kaynaklanmış olabilir. Ayrıca çalışmaların yapıldığı ekolojilerin farklı olması da bitkideki kömeç sayısının değişik bulunmasında etkili olabilir. İran üçgülü hatlarında ana dalda kömeç sayılarına ait ortalama değerler şekil 4.4 de grafik olarak gösterilmiştir. 26

36 Ana dalda kömeç sayısı İran üçgülü hatları Şekil 4.4 İran üçgülü hatlarında ana dalda kömeç sayısı 4.5 Kömeç Çapı Yedi farklı İran üçgülü hattı ile yapılan çalışmada, bitkilerde kömeç çapına ilişkin verilerle yapılan varyans analizi sonuçları çizelge 4.9 da verilmiştir. Çizelge 4.9 İran üçgülü hatlarında kömeç çapına ait varyans analizi V.K. S.D. K.T. K.O. F Genel Bloklar Hatlar Hata Çizelge 4.9 da görüldüğü gibi kömeç çapı bakımından hatlar arasında istatistiki açıdan önemli sayılan düzeyde farklılık bulunmamıştır. Kömeç çapına ait ortalamalar çizelge 4.10 da verilmiştir. 27

37 Çizelge 4.10 İran üçgülü hatlarında kömeç çapına ait ortalamalar İran üçgülü hatları Kömeç çapı (mm) Çizelge 4.10 da görüldüğü gibi İran üçgülü hatlarında kömeç çapı 8.40 ile 8.97 mm arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek kömeç çapı 8.97 mm ile 5453 numaralı hatta, en düşük kömeç çapı ise 8.40 mm ile 5456 numaralı hattan elde edilmiştir. Namlı vd. (1994), Diyarbakır doğal koşullarında yetişen İran üçgülü üzerine ekolojik araştırmalarda kömeç çapının mm olduğunu saptamışlardır. Bizim sonuçlarımız ile bu araştırıcıların bulguları arasındaki fark bitkilerin değişik ekolojilerde yetişmelerinin yanında formlarının da farklı olmasından kaynaklanmış olabilir. İran üçgülü hatlarında kömeç çapına ilişkin ortalama değerler şekil 4.5 te grafik olarak gösterilmiştir. Kömeç çapı (mm) 9 8,9 8,8 8,7 8,6 8,5 8,4 8,3 8,2 8, İran üçgülü hatları Şekil 4.5 İran üçgülü hatlarında kömeç çapı 28

38 4.6 Kömeçte Tohum Sayısı Yedi farklı İran üçgülü hattı ile yapılan çalışmada, bitkilerde kömeçte tohum sayısına ilişkin verilerle yapılan varyans analizi sonuçları çizelge 4.11 de verilmiştir. Çizelge 4.11 İran üçgülü hatlarında kömeçte tohum sayısına ait varyans analizi V.K. S.D. K.T. K.O. F Genel Bloklar Hatlar Hata Çizelge 4.11 de görüldüğü gibi kömeçte tohum sayısı bakımından hatlar arasında istatistiki açıdan önemli sayılacak düzeyde farklılık bulunmamıştır. Kömeçte tohum sayısına ait ortalamalar çizelge 4.12 de verilmiştir. Çizelge 4.12 İran üçgülü hatlarında kömeçte tohum sayısına ait ortalamalar İran üçgülü hatları Kömeçte tohum sayısı(adet) Çizelge 4.12 de görüldüğü gibi İran üçgülü hatlarında kömeçte tohum sayısı ile adet arasında değişiklik göstermiştir. En yüksek kömeçte tohum sayısı adet ile 5461 numaralı hatta, en düşük kömeçte tohum sayısı ise adet ile 5475 numaralı hattan elde edilmiştir. Bu sonuçlara göre, İran üçgülü hatları kömeç sayısı bakımından birbirine yakın sonuçlar vermiş ve hatlar arasında istatistiki olarak önemli sayılacak faklılık elde edilmemiştir. 29