Prof.Dr.Engin Ersöz 2.sınıf ders notları

Transkript

1 Prof.Dr.Engin Ersöz 2.sınıf ders notları Mine Mine; ektoderm olarak bilinen embriyolojik germ tabakasından kaynaklanan ameloblast hücreleri tarafından oluşturulur. Ameloblastların mine-dentin birleşimine doğru uzanan ve Tomes Uzantıları olarak tanımlanan kısa uzantıları vardır. Mine dişin anatomik kronunu çepeçevre sarar ve değişik bölgelerde farklı kalınlıklar gösterir. Mine kalınlığı insizal ve okluzal bölgelerde en kalındır ve mine-sement birleşiminde sonlanana kadar aşamalı olarak incelir. Mine kalınlığı ayrıca diş sınıfları arasında da farklılık gösterir; kesici dişlerin insizal kenarlarında ortalama 2 mm kalınlığında iken küçük azı dişlerin kasp tepelerinde 2.3 ile 2.5 mm arasında ve azı dişlerin kasplarında 2.5 ile 3 mm arasındadır. Posterior dişlerin (küçük azı ve azı dişler) gelişimsel kasplarının birleşim bölgelerinde mine kalınlığı genelde azalır, hatta bazen birleşim bölgesinin tam kaynaşmamış olduğu fissürlerde sıfıra yaklaşır. Mine yarısaydam özellikte olduğu için, diş rengi altta bulunan dentin rengine, mine kalınlığına ve minedeki renklenmelerin miktarına bağlıdır. Saydamlık (translusensi) miktarı, kalsifikasyon düzeyi ve homojenlikteki varyasyonlarla ilişkilidir. Kimyasal olarak mine, ağırlıkça %95-98 inorganik materyal içeren yüksek oranda kristalize bir yapıdır. Kristalin örgü şeklindeki hidroksiapatit en fazla bulunan mineral bileşendir ve hacimce %90 ile 92 arasındadır. Diğer mineraller ve eser elementler daha az miktarlarda bulunurlar. Diş minesi bileşenlerinin diğer kısmı ise; toplam olarak yaklaşık hacimce %6, ağırlıkça % 1-2 organik içerik ve yaklaşık %4 sudan oluşur. Yapısal olarak mine, yapısal bileşenlerini oluşturan milyonlarca mine prizmasından (rod) ve prizma kınından (rod sheat) ve aralarındaki interprizmatik matriksten (inter-rod substance) meydana gelir. İnterprizmatik matriks, veya prizma kını, bir prizmanın kuyruk" kısmı başka bir prizmanın "baş" 1

2 Prof.Dr.Engin Ersöz 2.sınıf ders notları kısmına denk gelecek şekilde farklı biçimde uzanan kristalitler arasındaki aralık artırılarak genişleyebilir. Bu aralık kısmen organik materyalden oluşur. Mine prizmalarının sayısı bir mandibular kesici diş için yaklaşık 5 milyondan, bir maksiller molar diş için 12 milyona kadar değişebilir. Mine prizmaları sıkıca paketlenmiş ve dalgalı bir şekilde örülmüştür ve her biri minedentin birleşiminden dişin dış yüzeyine doğru uzanır. Mine prizmaları, hafif apikal yönde dışa doğru uzandığı daimi dişlerin servikal bölgeleri hariç, süt ve daimi dişlenmede genelde mine-dentin birleşimine ve dişlerin dış yüzeyine dik olarak uzanırlar. Süt dişlenmede, kronun orta kısmında ve servikalinde bulunan mine prizmaları dişin uzun aksına diktir ve daimi dişlerde de kronunun okluzal üçte ikilik kısmındaki prizmaların yönleri de aynı şekilde benzerdir. Mine prizmalarının dentin sınırındaki çapları yaklaşık 4µm (yüzeyde yaklaşık 8µm); bu farklılık kronunun mine dış yüzey alanının mine-dentin birleşimine komşu yüzeyden daha geniş olmasına bağlıdır. İnsan vücudundaki en sert doku minedir. Sertlik diş dış yüzeyindeki konuma göre değişebilir; ayrıca, en düşük sertlik değeri mine-dentin birleşiminde olacak şekilde dişin iç kısmına doğru gidildikçe azalır. Diş minesinin yoğunluğu da yüzeyden minedentin birleşimine doğru azalır. Sert bir yapı sergileyen mine, düşük gerilme dayanıklılığı ve yüksek elastisite modülü ile kırılgan bir yapıdır. Dentin yüksek oranda sıkıştırılmış bir dokudur ve mine tarafından bir yastık gibi davranır. Çiğneme kuvvetlerine dayanabilmesi için minenin bir dentin desteğine sahip olması gereklidir. Çürük veya uygun olmayan kavite preparasyonu nedeniyle dentin desteğini yitiren mine prizmaları, kolaylıkla kırılarak komşu mine prizmalarından ayrılır. Diş preparasyonunun en yüksek düzeyde dayanıklılığı için, tüm mine prizmalarının dentinle desteklenmesi şarttır İnsan minesi; birbirine kenetlenmiş, çapraz kesitlerde yuvarlak bir baş veya gövde kısmı ile bir kuyruk kısmından oluştuğu görülen mine prizmalarından meydana gelir. Her prizmanın yuvarlak baş kısmı (yaklaşık 5 µm genişliginde) komşu iki prizmanın kuyruk kısımları (yaklaşık 5 µm uzunluğunda) arasında uzanır (soldaki resim). Genelde, yuvarlak baş kısmı okluzal veya insizal yönde 2

3 Prof.Dr.Engin Ersöz 2.sınıf ders notları konumlanırken; kuyruk kısmı servikal yönde uzanır. Mine prizmaların yapısal bileşenleri, değişik boyut ve şekillerdeki milyonlarca küçük ve uzun apatit kristalleridir. Kristaller farklı doğrultularda sıkıca paketlenmiş durumdadır ve bu da mine prizmalarına dayanıklılık ve yapısal bir kimlik sağlar. Baş (gövde) kısmının merkez bölgesindeki apatit kristallerinin uzun aksları neredeyse mine prizmalarının uzun aksına paralel iken; kuyruk bölgesinde kristaller prizma aksına artan açılarda (65 derece) eğimli uzanır. Bu kristallerin çürük veya pürüzlendirme işlemine bağlı asitlere karşı duyarlılığın, yönelimleriyle ilgili olduğu düşünülmektedir. Çözünme süreci prizmanın daha çok baş kısmında gerçekleşirken, baş kısmının çevresindeki kuyruk bölgeleri asit ataklarına karşı daha dayanıklıdır. Kristaller ortalama 1600 Ao uzunluğunda, Ao genişliğinde ve farklı şekillerdedir. Her bir apatit kristali son derece düzenli şekilde sıralanmış atomlara sahip binlerce hücre biriminden meydana gelir. Bir kristal 300 hücre birimi uzunluğunda, 40 hücre genişliğinde ve 20 hücre kalınlığında altıgen şeklinde olabilir. Her bir kristal, yapısal bir oluşumdan çok, organik olarak zengin bir aralık olduğu düşünülen bir organik matriks veya prizma kını tarafından çevrilidir. Mine prizmaları, her prizma grup veya tabakası için farklı bir düzen oluşturacak şekilde dalgalı ve spiral bir yapı izler ve dentinden mine yüzeyine doğru uzanırken doğrultu değiştirerek, diş yüzeyinin birkaç mikrometre altında sonlanır. Kronun her seviyesinde mine prizmalarının doğrultusu ışınsal rotadan saat yönüne veya tam ters yöne saptığından, mine prizmaları nadiren ışınsal bir doğrultu izler, ilk olarak mine dentin birleşimine komşu minenin üçte birlik kısmında kıvrımlı bir yol izlerler. Daha sonra, minenin geriye kalan üçte ikilik kısmında mine prizmaları daha düz bir doğrultu izlerler. Mine prizması grupları komşu gruplarla sarmal bir hale gelerek, diş yüzeyine doğru düzensiz bir yapı şeklinde uzanırlar. Bu yapılar, servikal bölgelerde veya insizal ya da okluzal alanlarda bulunan, "boğumlu enamel) mine"yi (gnarled oluştururlar (soldaki resim). Boğumlu minede düzenli minedeki gibi yarıklar veya çatlaklar bulunmaz. Bu tipteki mine oluşumu diş preparasyonu sırasında kullanılan kesici el aletlerinin basıncına dayanamaz. Aksiyal yöndeki yarıkları en aza indirgeyen, mine prizmalanın yönlerindeki değişiklikler; "Hunter-Schreger Çizgileri" olarak tanımlanan (sağdaki resim) optik bir görüntü oluştururlar. 3

4 Prof.Dr.Engin Ersöz 2.sınıf ders notları Bu çizgiler; geçirgenliği ve organik içeriği birbirinden farklı değişik genişliklerdeki karanlık ve açık alanlardan oluşurlar. Her diş tipinde farklı alanlarda bulunurlar. Mine prizmalarının uzanım yönleri her dişte farklılık gösterdiğinden, her dişte mevcut olan Hunter-Schreger Çizgileri'nin sayısı da farklıdır. Anterior dişlerde, insizal yüzeylere yakın konumda bulunurlar. Dişlerdeki sayıları ve bulundukları alanlar köpek dişinden küçük azı dişlere doğru gidildikçe artar. Azı dişlerde bu bantlar servikal alan civarından kasp tepesine doğru uzanır. Mine prizmalarının baş ve kuyruk kısımlarının doğrultuları ve boğumlu mine prizmaları; etki eden kuvvetlere karşı direnç göstererek ve bu kuvvetleri dağıtıp, yok ederek diş dokularma dayanıklılık sağlar. Mine tuğları; (soldaki resimde görülmekte) mine-dentin birleşiminden uzanan komşu prizma grupları arasında bulunan, prizmalar arası madde ve mine prizmalarından oluşan hipermineralize yapılardır Bu uzantılar dentinden başlar, kronun uzun aksı boyunca mine içerisinde uzanır ve diş çürüğünün yayılmasında rol oynayabilir. Mine lamelleri, (sol üstteki resim) mine yüzeyinden mine-dentin birleşimine doğru uzanan, bazen de dentin dokusunun içine doğru genişleyen mine prizma grupları arasındaki, ince ve yaprak görünümünde kusurlu alanlardır. Daha çok, dişlere bakteri girişi ve diş çürüğü için elverişli, zayıf organik içerik ihtiva ederler. Odontoblast uzantıları bazen mine-dentin birleşiminden mineye doğru geçerler ve uçları kalın olduğunda mine pistonları (sağdaki resim) olarak tanımlanırlar. Bazen ağrı reseptörü olarak hizmet verebilirler ve bu da diş preparasyonu sırasında bazı hastalarda görülen mine hassasiyetini açıklayabilir. Mine prizmaları, minenin farklı tabakalar halinde doğrusal biçimde yığılımı ile oluşur. Bu sırada oluşan yapı veya mineralizasyon farklılıkları "Tabakalı Retzius Çizgileri" olarak adlandırılır (soldaki resim) ve bu oluşumlar büyüme çizgileri olarak kabul edilebilir. Retzius Çizgileri horizontal kesitlerde iç içe geçmiş halkalar şeklinde görülür. Dikey kesitlerde çizgiler kaspların ve insizal alanları simetrik bir ark şeklinde geçer ve 4

5 Prof.Dr.Engin Ersöz 2.sınıf ders notları servikal alana kadar çapraz olarak devam edip minedentin birleşiminde son bulur. Mine yüzeyinde bu halkalar tamamlanmamış olduğunda, Pickerill'in imbrikasyon çizgileri olarak adlandırılan dalgalı oluklar meydana gelir. Oluklar arasındaki yükseltiler perikimati olarak adlandırılır (sağdaki resim) ve bu oluşumlar genelde birbirine ve mine sement birleşimine paralel olacak şekilde diş çevresi boyunca devamlı şekilde bulunurlar. Yaygın olarak servikal alanda, daha az sıklıkla da kasp tepelerinde, yaklaşık 30 µm kalınlığında yapısız bir dış mine tabakası bulunur. Burada hiç mine prizması görülmez. Tüm apatit kristalleri birbirine paralel, Retzius çizgilerine dik konumdadır. Bu tabaka daha yüksek miktarda mineralizedir. Mikroskobik olarak, mine yüzeyinde mine prizmalarının sonlandığı dairesel çöküntü alanları bulunur. Bu içbükeylikler derinlik ve şekil olarak farklılık gösterir ve plak materyallerinin yapışmasına olanak tanıyarak, özellikle genç erişkinlerde çürük atağına yol açabilir. Bununla birlikte, minenin bu çukurlu yüzey anatomisi yaşla beraber aşınmaya bağlı olarak düzleşir. Mine ve dentin arayüzeyi mine-dentin birleşimi olarak adlandırılır (soldaki resim) Bu birleşim alanı parmaksı veya dalgalı bir şekildedir ve dalgaların tepe kısımları mine dokusuna doğru girer. Yuvarlak mine uzantıları, sığ dentin çöküntülerine oturur. Bu tümsek çukurcuk ilişkisi, mine ve dentinin birbirine sımsıkı bağlanmasını sağlar. Mine-dentin birleşimi de yaklaşık 30 µm kalınlığında hipermineralize bir alandır. Küçük azı ve azı dişlerin okluzal alanlarındaki pit ve fissürlerde derin invajinasyonlar oluşur ve bu invajinasyonlar bulundukları alanda mine kalınlığını azaltırlar. Bu fissürler yiyecek ve 5

6 Prof.Dr.Engin Ersöz 2.sınıf ders notları bakterilerin tutunduğu bir yuva gibi davranır ve diş dokusunu çürüğe yatkın duruma getirebilir (soldaki resim). Sert yapıda olan okluzal oluklar (groove), çiğneme esnasında yiyeceklerin fasiyal ve lingual yüzeylere hareketinde bir kaçış patikası gibi davranarak önemli rol oynar. Oluklara karşılık gelen fonksiyonel kasplar, mineyle kapanışta olup oluğun her iki tarafında eğimlenir. Bu düzen kaspla karşıt oluk arasında çiğneme esnasında yiyeceklerin kaçışma olanak sağlayacak V-şeklinde bir yol oluşmasına neden olur. Oluklar ve fissürler minenin gelişimsel loblarının birleşim alanlarında bulunur. Kusursuz birleşmeler sonucunda oluklar (groove); kusurlu birleşmeler sonucunda ise fissürler oluşur. Mine prizmalarının oluşumundan sonra ameloblast hücreleri bozulduğundan, minenin hasara uğradıktan sonra kendini tamir yeteneği yoktur. Ameloblast hücresinin son işlevi mine prizmalarının ucunu kaplayan bir zar salgılamaktır. Bu tabaka Nazmit zarı veya birincil mine kutikulası olarak adlandırılır. Diş yeni sürdüğünde bu zarla örtülüdür ancak zamanla çiğneme ve temizlenme ile diş yüzeyinden uzaklaşır. Zar, tükürük proteinlerinin çökelmesi sonucu oluşan ve organik bir birikinti olan pellikıl ile yer değiştirir. Mikroorganizmalar pellikıla hücum ederek, diş hastalıklarının potansiyel öncüsu olan bakteri plağının oluşumuna neden olabilir. Mine sert ve sıkı bir yapı olmasına rağmen, bazı iyon ve moleküllerin kısmen veya tamamen geçişine izin verecek şekilde geçirgendir. Bu geçişin rotası, az mineralize ve yüksek organik içerikli olan, prizma kılıfı, mine çatlağı ve diğer kusurlu yapısal birimlerdir. Su, kristaller arası küçük boşluklarda taşıyıcı bir ortam olarak önemli rol oynar. Basit geçirgenlik sürekli devam etmekle birlikte, matriks yapısındaki bazı değişiklikler nedeniyle minenin geçirgenliği yaşla beraber azalır ve buna "minenin olgunlaşması" (mine maturasyonu) denir. Mine asitlere temas ettiğinde çözünür, ancak bu çözünme düzenli değildir. Çözünürlük mine yüzeyinden mine-dentin birleşimine doğru gidildikçe artar. Minenin oluşumu sırasında ortamda Fuorür varsa veya mineye topikal fluorür uygulandıysa, mine yüzeyinin çözünebilirliği azalır. Fluorür konsantrasyonu mme-dentin birleşimine doğru gidildikçe azalır. Fluorür uygulamaları apatit mineralinin kimyasal ve fiziksel özelliklerini geliştirebilir ve apatit yapıları korurken minenin sertliğini, kimyasal reaksiyonlarını ve sağlamlığını etkileyebilir. Eser miktarlardaki fluorür, asitte çözünebilirliği ve demineralizasyon oranını azaltarak remmeralizasyonu artırır ve mineyi sağlamlaştırır. 6

7 Prof.Dr.Engin Ersöz 2.sınıf ders notları Pit ve fissür örtücülerin veya kompozit restoratif materyalin direkt mikro mekanik olarak bağlanması için mine yüzeyinin asitle pürüzlendirilmesi, kabul görmüş bir operatif yöntemdir. Bu amaçla kullanılan asit, genelde %35-50'lik fosforik asit çözeltisidir. Pürüzlendirme sonucunda, mine prizmalarının baş ve kuyruk kısımlarının çözünmesi sonucu çok sayıda mikroskobik girintili, tutucu bölgeler içeren düzensiz ve çukurluklu bir yüzey oluşur. Pit ve fissür örtücüler veya kompozitler, pürüzlenen mine prizmalarının içerisinde oluşan rezin taglar sayesinde mine yüzeyine bağlanır. Kompozit veya fissür örtücüler için mine prizmalarının kontrollü ve maksatlı olarak asitle çözünmesiyle mine yapışı çok değerli bir nitelik kazanabilir. 7