ORSAM ORTADOĞU STRATEJİK ARAŞTIRMALAR MERKEZİ IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU CURRENT SITUATION OF DISPUTED AREAS IN IRAQ

Transkript

1 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU CURRENT SITUATION OF DISPUTED AREAS IN IRAQ CENTER FOR MIDDLE EASTERN STRATEGIC STUDIES

2 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU CURRENT SITUATION OF DISPUTED AREAS IN IRAQ Rapor No: 92 Aralık 2011 ISBN:

3 STRATEJİK BİLGİ YÖNETİMİ, ÖZGÜR DÜŞÜNCE ÜRETİMİ Tarihçe

4 İçindekiler Takdim...4 Özet... 5 Giriş İhtilaflı Bölgelerin Stratejik Önemi İhtilaflı Bölgelerde Durum Musul Vilayeti Telafer İlçesi Sincar İlçesi Tilkeyf İlçesi Şeyhan İlçesi Hamdaniye İlçesi Akre İlçesi Mahmur İlçesi Diyala Vilayeti Kifri İlçesi Hanekin İlçesi Beledruz İlçesi Selahattin Vilayeti Tuzhurmatu İlçesi...22 Sonuç...23

5 Hasan Kanbolat

6 Rapor No: 92, Aralık 2011 Hazırlayan: Bilgay Duman IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU Özet Bu rapor, Irak ta ihtilaflı bölgelerde yapılan saha çalışmaları ile Birleşmiş Milletler Irak Yardım Misyonu (UNAMI) tarafından 2009 yılında hazırlanan ihtilaflı bölgeler raporu temel alınmıştır. İhtilaflı bölge kavramı literatürde daha çok iki veya daha fazla devlet arasında kalan ve sınır anlaşmazlıklarını gösteren bir tanımlama olarak karşımıza çıkmaktadır. İhtilaflı bölgeler, tarihi, dini, etnik, siyasal, sosyal ya da ekonomik sebeplerle devletler arasındaki mücadele alanı olarak da adlandırılabilir. Irak taki sorun da hem devletin federal yapısı hem de etnik, sosyal, siyasal ve ekonomik nedenlerle ortaya çıkmıştır. Arapça literatürde mütenaze aleyha olarak belirtilen kavramın kullanımına ilişkin tartışmalı bir durum bulunmaktadır. Mütenaze aleyha kavramının aslında iki devlet arasındaki sınır uyuşmazlıklarında kullanılmaktadır. Irak ta İhtilaflı bölgelere ilişkin tüm veriler bir araya getirildiğinde bu sorunun sadece toprak ya da vilayetlerin idari sınırlarına ilişkin bir düzenleme olmadığı görülmektedir. Irak taki İhtilaflı bölgeler konusu muhtevası itibariyle hukuki, siyasi, soysal, ekonomik, güvenlik, yönetim ve idari paylaşım sorunlarını beraberinde getirmektedir. Irak ta ihtilaflı topraklar olarak ifade edilen bölgelerde, merkezi hükümet ve BKY arasındaki restleşmeyle en az mezhepsel ve etnik çatışmanın yaşandığı dönemdeki kadar yeniden karanlık bir tabloya dönebilir. 5

7 Giriş Bu rapor, Irak ta ihtilaflı bölgeler olarak bilinen ve önümüzdeki süreçte Irak iç siyasetini derinden etkileyebilecek ve yeni çatışma alanlarının ortaya çıkmasına sebep olabilecek niteliğe sahip Musul, Diyala ve Selahattin e bağlı bazı ilçe ve nahiyelerin durumuna ilişkin hazırlanmıştır. Çalışmada, 2010 yılının Mayıs- Haziran, Ekim-Kasım ve 2011 yılının Şubat aylarında Irak ta ihtilaflı bölgelerde yapılan saha çalışmaları ile Birleşmiş Milletler Irak Yardım Misyonu (UNAMI) tarafından 2009 yılında hazırlanan ihtilaflı bölgeler raporu temel alınmıştır te ABD nin Irak ı işgalinin ardından Irak ta kendine müttefik seçtiği Kürt grupların 1991 de elde ettiği otonom sınırları dışarısında hakimiyet kurma çabası bugün Irak ta belki de önümüzdeki dönemde Irak ın en yumuşak karnı olarak karşımıza çıkacak sorunu yaratmıştır. İhtilaflı bölge kavramı genel olarak iki ülkenin arasındaki sınır anlaşmazlıkları için kullanılmaktadır. 1 Ancak Irak ta bu kavram bazı vilayetlerin toprakları ve sınırları üzerinde Irak merkezi hükümeti ile Bölgesel Kürt Yönetimi (BKY) arasında idari, hukuki ve askeri olarak egemenlik mücadelesi şeklinde tanımlanabilir. Öte yandan Irak ın güneyindeki bazı vilayetlerin sınırlarına ilişkin ihtilaflar yaşansa da bu ihtilafların çatışma yaratabilecek düzeyde olmadığı söylenebilir. Ayrıca Irak ın güneyindeki vilayetlerdeki sorun bir egemenlik ve kontrol sorunu değil, yalnızca idaridir. 2 Irak ta ihtilaflı bölgeler sorunu BKY nin sınırlarını ve etki alanını genişletme çabasından kaynaklanmaktadır. BKYnin sınırları Irak A- nayasasında belirtilmiştir. 3 Ancak BKY nin fiili kontrol alanı bu sınırın dışında kalmaktadır. Harita 1 4 6

8 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU 17 Mayıs 2003 te Peşmerge Güçlerinin Yeniden Konuşlandırılması yönelik olarak ABD ile KDP ve KYB arasında imzalanan ve peşmerge güçlerinin Yeşil Hat olarak tanımlanan ve 1991 den sonra Irak ın kuzeyindeki bölgesel yönetimin sınırlarını belirten hattın dışarısına çıkmasına imkan tanıyan memorandum, ihtilafın temel sebebi olarak gözükmektedir. Bu memoranduma göre, peşmerge güçlerinin teröristlerle mücadelede ABD birliklerine yardımcı olması amacıyla 2545 KYB, 3445 KDP militanının Musul, Kerkük, Selahattin ve Diyala ya yerleştirilmesi kararlaştırılmıştır. KDP ve KYB güçleri de ABD nin yardımıyla, Irak ın kuzeyindeki bölgesel yönetimin sınırları dışarısında kalan ve Kürt grupların kendilerine ait olduklarını ileri sürdükleri bölgelere konuşlanmıştır. 5 Bugün itibariyle BKYnin mevcut sınırları KDP ve KYB nin kontrolü dışındaki Selahattin, Musul, Kerkük ve Diyala da peşmergelerin konuşlandığı sınırlar olarak ele alınmaktadır. Bu sınırlara, 8 Mart 2004 te çıkarılan Geçici Yönetim Yasası ve 15 Ekim 2005 te yapılan tartışmalı referandumla kabul edilen Irak Anayasası ile de yasal statü kazandırılmaya çalışılmıştır. Mevcut durum itibariyle peşmerge güçlerinin konuşlandığı bu bölgeler ihtilaflı olarak adlandırılmaktadır. Bu kapsamda Irak merkezi hükümeti ile BKY arasında konu olan ihtilaflı bölgeler Musul, Diyala ve Selahattin in vilayetlerine bağlı ilçe ve nahiyeler olup, aşağıdaki tabloda gösterilmiştir. * Vilayet Nahiye Musul Diyala Selahattin 7

9 Irak ta İhtilaflı Vilayet, İlçe Ve Nahiyeler Harita 2 Bu noktada ihtilaflı bölgelere ilişkin yasal sürecinin kısaca ele alınmasının faydalı olacağı düşünülmektedir ten sonra ABD yönetimi, Irak ın yeniden yapılandırılması kapsamında başında Paul Bremer in olduğu bir Koalisyon Geçici Yönetimi oluşturmuştur. Bu kapsamda Irak a sivil idareci olarak atanan Bremer, Geçiçi Koalisyon Yönetiminin kararlarını çıkartmıştır. Bremer 16 Mayıs 2003 ten egemenliğin Iraklılara devredildiği 28 Haziran 2004 e kadar yüz adet yasa çıkarmış ve bu kapsamda Irak ın yeniden yapılandırılması çalışmalarını yürütmüştür. 6 Yeniden yapılandırma çalışmaları sonucu Bremer 5 Temmuz 2003 te Irak Geçici Yönetim Konseyi nin oluşturulduğunu açıklamıştır. 7 Görevi, ABD gözetiminde bir bütçe ve anayasa hazırlamak olan 25 kişilik Konsey, Irak ta geçiş dönemi için bir yönetim yasasını hazırlayarak, 8 Mart 2004 te ilan etmiştir. yasanın hazırlandığı dönemdeki süreç göz önünde bulundurulduğunda özellikle Kürt gruplar ile ABD arasındaki ilişkinin, bu yasanın hazırlanmasında etkili olduğu söylenebilir. Zira Kürt grupların talepleri ile Geçici Yönetim Yasası karşılaştırıldığında paralellik göze çarpmaktadır. Irak ta yeni anayasa hazırlanan kadar yürürlükte kalan Irak Geçici Yönetim Yasası nın 4. Maddesinde Irak taki yönetim sisteminin cumhuriyetçi, federal, demokratik ve çoğulcu nitelikte olacağı ve yetkilerin federal yönetim ile bölgesel yönetimler, valilikler, belediyeler ve yerel idareler arasında paylaşılacağı vurgulanarak, federal sistemin coğrafi ve tarihi gerçeklikler ile yetkilerin bölümlenmesi esasına dayanacağı belirtilmiştir. 8 Yine aynı yasanın 53. maddesinin A bendinde Kürdistan Bölgesel Hükümeti, 19 Mart 2003 tarihinde Duhok, Erbil, Süleymaniye, Kerkük, 8

10 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU Diyala ve Musul vilayetlerindeki kontrolü altında bulundurduğu toprakları yönetmekte olan resmi hükümet olarak tanımlanmıştır. Ancak vilayetlerdeki topraklar ifadesi tam olarak açıklanmamıştır. Bu nedenle BKY de Kerkük, Musul ve Diyala da kontrol etmek istediği topraklar üzerinde hak iddia etmektedir. Ayrıca Irak Geçici Yönetim Yasası nda yer alan 58. Maddede, Kerkük ten zorla göç ettirilmiş kişilerin yerlerine başka kişiler yerleştirilerek ortaya çıkmış adaletsizliklerin onarılması için acilen harekete geçilmesi gerektiği belirtilerek, milliyet özelliklerinde değişiklik yapılmış kişilerle ilgili olarak Irak Geçiş Dönemi Hükümetinin, bu konuda çıkarılmış bulunan tüm kararnameleri iptal etmesi ve bu uygulamadan etkilenmiş olan kişilerin hiçbir baskı ve zorlama altında olmaksızın kendi milli kimliklerini ve etnik özelliklerini serbestçe belirlemelerini sağlaması öngörülmüştür. Öte yandan 58. maddenin C bendine göre, Kerkük dâhil olmak üzere ihtilaflı topraklar için kalıcı çözümün getirilmesi, bu tedbirlerin tamamlanmasına, adil ve şeffaf bir nüfus sayımının gerçekleştirilmesine ve kalıcı anayasanın onaylanmasına kadar ertelenmesi öngörülmüştür. Getirilecek çözümün, adalet ilkesi ile uyum içerisinde olacağı ve söz konusu bölgede yaşayan halkın istekleri göz önüne alınarak belirleneceği, belirtilmiştir. Bu madde ile Kerkük ün ve diğer ihtilaflı bölgelerin geleceği anayasaya bırakılmıştır. Böylece Kürt gruplara, 1991 den sonra elde ettikleri otonomiyi genişletme ve kontrol sağlamakları için zaman kazandırılmıştır. Zira bu maddenin Kürt grupların baskısı sonucu Geçici Yönetim Yasasında yer aldığını söylemek yanlış olmayacaktır. 58. madde ile Kürt gruplar, Saddam Hüseyin döneminin Araplaştırma politikası sonucu göç ettirilen Kürt nüfusun eski yerleşim bölgelerine dönmelerinin sağlayacağı avantajla, nüfus çoğunluğunun Kürtlerin lehine artmasını hedeflemiştir sonrasında Kerkük teki orantısız nüfus artışı da bunu kanıtlar niteliktedir. Irak Planlama Bakanlığına göre, 1997 yılında olan Kerkük ün nüfusu 2009 yılı itibariyle i olarak açıklanmıştır. 12 Irak Geçici Yönetim Yasasında net bir yol haritası çizilemeyen Kerkük ve ihtilaflı bölgeler için, 15 Ekim 2005 tarihinde Irak ta yapılan referandumla kabul edilen Irak Anayasasında Kerkük ve ihtilaflı bölgeler için bir takvim içeren yol haritası oluşturulsa da sorunları çözeceği ifade edilen uygulamalar zamanında gerçekleştirilememiş ve ihtilaflı bölgelerin durumu belirsizliğini korumuştur. Irak Anayasası nın 140 ve 143. maddelerinde Kerkük e ilişkin direkt bir hükme yer verilmiştir maddede, yeni Irak hükümeti kurulduktan sonra Irak Geçici İdare Yasası ve ekini teşkil eden belgeler 53/a ve 58. madde dışında iptal edileceği belirtilmiştir. Böylece Irak Geçici Yönetim Yasası nda belirtilen Kerkük ve ihtilaflı bölgelerle ilgili hükümler devam etmiştir Maddeye göre ise, yürütme organının, Irak Geçici Yönetim Yasası nın 58. Maddesinin tüm fıkralarıyla uygulanmasının tamamlanması için gerekli adımları atacağı ve Irak Geçici Yönetim Yasası nın 58. Maddesinde yer alan ve geçiş hükümetinin sorumluluğunda uygulanan hususların, bu anayasaya uygun olarak seçilecek yürütme organı tarafından tamamı yerine getirilene kadar sürdürüleceği belirtilmiştir. Bu çalışmaların sırasıyla, normalleştirme, nüfus sayımı ve sakinlerinin iradesini tespit için Kerkük te ve diğer ihtilaflı bölgelerde en geç 31 Aralık 2007 tarihinde referandum düzenlenmesine kadar tamamlanması öngörülmüştür. Ancak referandumun ne içeriği ne de kim tarafından ve nasıl yapılacağı Irak Anayasası nda belirtilmemiştir Maddenin uygulanması amacıyla kurulan komisyon çalışmalarına başlamış olsa da 2007 ye kadar normalleştirme ve nüfus sayımı gerçekleştirilememiş, süreç tamamlanmadığı için de referandum yapılamamıştır İhtilaflı Bölgelerin Stratejik Önemi İhtilaflı bölgelerin hangi vilayet, ilçe ya da nahiyeyi kapsadığı konusunda da ne merkezi hükümet ne de siyasi gruplar arasında bir uzlaşma yoktur. Bu açıdan düşünüldüğünde Kürt Bölgesel Yönetimi, Irak merkezi hükümeti ya da siyasi gruplar, ihtilaflı bölgele- 9

11 ri kendi siyasi, sosyal, güvenlik ve ekonomik algılamalarına göre belirlemektedir. Örneğin Sünni Araplar ve Türkmenler için Selahattin vilayetine bağlı Tuzhurmatu ilçesi tartışmalı bölgeler kapsamında değerlendirmezken, Kürt gruplar Tuzhurmatu da hak iddia etmekte ve Tuzhurmatu nun tartışmalı bölgeler kapsamında olduğunu savunmaktadır. 11 Algılama farklılıklarının yanında Birleşmiş Milletler tarafından ihtilaflı olarak belirlenen bölgelerin Irak ın geleceğini olumsuz yönde etkileyecek kırılma noktaları içerdiği söylenebilir. Öncelikle ihtilaflı bölgeler olarak adlandırılan hat ile Irak ın kuzeyindeki petrol alanlarını barındıran bölgelerin çakıştığı görülecektir. Diğer bir ifadeyle, ihtilaflı bölgelerin aynı zamanda Irak ın kuzeyindeki petrol ve doğalgaz alanlarının büyük kısmını içerisine aldığı söylenebilir. Harita

12 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU Irak ın devlet bütçesinin yüzde 96 sını oluşturan petrol gelirlerden oluştuğu düşünüldüğünde, petrol alanlarının kontrolü Irak taki en önemli meselelerden biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Irak taki temel korkulardan biri, petrol alanlarının BKY nin ileride ilan edeceği bağımsız devlete kaynak oluşturacağıdır. Bu nedenle bu bölgelerin BKY nin denetimine geçmesinin Irak ın devletinin yıkılışına zemin hazırlayacağı endişesi sıklıkla gündeme gelmektedir. 13 Ancak Irak petrollerinin yüzde 80 ine yakını güneydeki sahalardan çıkarılmaktadır. Önümüzdeki dönemde güneydeki petrol sahalarının petrol üretimindeki payının artması beklenmektedir. Irak Petrol Bakanlığı nın verilerine göre, 2011 Mart ayı itibariyle Irak ta günlük yaklaşık 2.6 milyon varil petrol üretilmektedir ve 2010 yılına göre güneydeki sahaların üretimdeki payı yüzde 10 artmıştır. 14 BKY, Irak hükümetinin bütçesinden yüzde 17 pay almaktadır. Irak petrol gelirinin yükselmesi ve güneydeki sahaların petrol üretimindeki payının artmasıyla birlikte, BKY nin Irak içerisinde kalarak petrol gelirlerinde daha fazla pay elde edeceği düşünüldüğünde, BKY nin bağımsızlık ilan etmesinin mevcut konjonktürde ihtimal dahilinde olmadığı söylenebilir. İhtilaflı bölgelere ilişkin bir diğer sorun da bu hattın etnik ve mezhepsel çatışmaların yaşabileceği nüfus yapılanmasına sahip olmasından kaynaklanmaktadır. Özellikle 2005 ten sonraki dönem içerisinde bu çatışmaların örnekleri yaşanmış olsa da ılımlı ve rasyonel politikalar ve ABD nin müdahalesiyle diğer bölgelere de yayılabilecek olası krizlerin önüne geçilebilmiştir. Özellikle 2008 ve 2009 yıllarında Kürt ve Sünni gruplar arasında Musul ve Diyala da çatışmaya varan gerginlikler yaşanmasının ardından, ABD nin bu bölgelerde ortak güçler kurarak hem entegrasyonu sağlaması hem de diğer bölgelere de sıçrayabilecek krizleri engelleyebilmiş olması, Irak ın bugünkü görece istikrarlı durumunun en büyük etkenlerinden biridir. Bu bölgeler sadece etnik ve dini çatışma alanları olmayıp, merkezi hükümet ve BKY arasındaki yetki ve güç mücadelesini de barındırmaktadır. Özellikle 2008 in Ağustos ayında Kürt peşmergelerin Hanekin e konuşlanmasının ardından iki ay sonra Irak Başbakanı Nuri El-Maliki nin Irak ordusuna bağlı 12. Tümeni bölgeye göndermesi, gerginliğin çatışmaya dönmesine yol açmış ve Irak ordu güçleriyle peşmergeler kısa süreli çatışmaya girmiştir. Haziran 2009 a kadar Irak ordusu Hanekin in içerisinde kalmış daha sonra merkezi hükümet ile Kürt Bölgesel Yönetimi nin anlaşması sonucu, Irak ordusu Hanekin in sınırına çekilmiştir. Ağustos 2009 da ABD nin öncülüğünde yapılan bir toplantıyla, çatışmaların yaşandığı bölgelere, Irak ordusu, Irak polisi ve peşmerge güçlerinden oluşan ortak güç yerleştirilmesi kararlaştırılmıştır. 15 Bu olaya ilişkin Kürt gruplar, Irak ordusunun görevinin sınırları korumak ve teröristlerle mücadele etmek olduğunu ileri sürerek, Irak ordusunun Hanekin e müdahale edemeyeceği ve Irak İçişleri Bakanlığına bağlı polis güçlerinin halkı korumayı başaramadığını ve bu nedenle halkı korumak için peşmergelerin Hanekin de bulunduğunu iddia etmiştir. Irak ordusu ise, peşmergelerin halka zorlayıcı politikalar uyguladığını ve Irak ordusunun görevinin tüm Irak halkını korumak olduğunu ileri sürerek, Hanekin e yönelik müdahaleyi savunmuştur. Burada bir yetki karmaşası ortaya çıkmaktadır. Kürt gruplara ait peşmergelerin yasal statülerine ilişkin durum halen belirsizdir. Ayrıca Irak ordusunun yetkileri konusu da tartışılmaktadır. Bu durum güvenlik güçlerinin yasal statü sınırlılıklarını da gündeme getirmektedir. 16 Son olarak ihtilaflı bölgeler Irak ta bir milletin geleceğiyle de doğrudan ilgilidir. Irak taki her etnik ve dini gruptan nüfus barındırmasına rağmen, Türkmen nüfus yoğunluğu bu bölgededir. Türkmenler başta Kerkük olmak üzere, Musul, Selehattin, Diyala ve Erbil de yaşamaktadır. Erbil dışındaki vilayetlere ilişkin ihtilaflı bölgeler incelendiğinde Türkmenlerin yoğun olarak yaşadıkları Telafer, Şeyhan, Tuzhurmatu, Mendeli, Kifri, Hanekin ve Beledruz gibi ilçe ve nahiyeler bulunmaktadır. Bu yerleşim bölgelerin nihai statüsü, Türkmenlerin 11

13 yaşamsal çıkarlarıyla da doğrudan ilgilidir. Bu anlamda Erbil çarpıcı bir örneği oluşturmaktadır. Irak ta Türkmen varlığının hissedildiği en önemli vilayetlerden biri olmasına rağmen, Erbil in BKY nin sınırları içerisinde kalması, bu şehirde yaşayan Türkmenlerin diğer bölgelerde yaşayan soydaşlarıyla bağlantılarının kopmasına neden olmuştur. Erbil de yaşayan Türkmen varlığı da zamanla daha içe kapanık bir hale gelmiştir. Mevcut durumda ihtilaflı bölgelerdeki statü değişikliğinin Türkmenlerin kimliksel bütünlüğü açısından olumsuz sonuçlar doğuracağı düşünülmektedir. 2. İhtilaflı Bölgelerde Durum Raporun bu bölümünde ihtilaflı bölgeler olarak anılan ilçe ve nahiyelerin sosyal, siyasal, idari ve ekonomik yapısı incelenecektir. Bu kapsamda daha önce de belirtildiği gibi Kerkük dışında kalan Musul (Telafer, Sincar, Tilkeyf, Şeyhan, Akre, Mahmur ve Hamdaniye), Diyala (Hanekin, Kifri, Mendeli ve Beledruz) ile Selehattin deki (Tuzhurmatu) durum ele alınacaktır. 2.1 Musul Vilayeti Irak ın en büyük ikinci vilayeti olan ve Ninova olarak da bilinen Musul un 9 ilçesinden 7 si ihtilaflı bölgeler kapsamına alınmıştır. Bu ilçelerden Mahmur, Akre ve Şeyhan mevcut durum itibariyle idari olarak Musul vilayeti sınırları içerisinde olsa da BKY nin kontrolündedir. Kürt Bölgesel Yönetimi, diğer 4 ilçede Kürtlerin yoğun nüfusa sahip olduğunu öne sürerek, bu ilçeler üzerinde hak iddia etmektedir. Musul Irak ın en tehlikeli şehri olarak tanımlanmaktadır. Musul un adı neredeyse Sünni direnişi ve El-Kaide ile özdeşleşmiş durumdadır. ABD de de en büyük operasyonlarını burada gerçekleştirmiştir. Irak ile ABD arasında 2008 yılında yapılan ve ABD güçlerinin Irak taki statüsünü düzenleyen anlaşmaya göre, ABD askerlerinin şehir merkezlerinden çekilmiş olması gerekmektedir. Ancak halen ABD askerlerini Musul şehir merkezinde görmek mümkündür. 17 Ayrıca Irak merkezi hükümeti ile BKY ye bağlı peşmergeler dönem dönem karşı karşıya gelmektedir. Bu durum büyük bir çatışma riskini de beraberinde getirmektedir. Musul genel güvenlik sorunlarının yanı sıra, etnik, dini ve mezhepsel çatışmaları da yoğun olduğu bir vilayettir te Irak ta savaş başladığından bu yana Sünni gruplar ile Kürt gruplar arasında çatışmaya kadar varan gerginlik hakimdir. Bu nedenle ABD 2009 yılının Ağustos ayında çatışmaların önüne geçebilmek için kontrolü altında bulundurduğu ve içerisinde Irak ordusu, Irak polisi ve peşmelergelerden oluşan Ortak Güvenlik Gücü nü oluşturarak, Musul un Erbil, Kerkük ve Selahattin yolları üzerindeki kontrol noktalarına yerleştirmiştir. 18 Diğer taraftan Musul da Hıristiyan, Şebek ve Yezidi azınlıklara da El-Kaide ve Kürt gruplar tarafından baskı yapılmaktadır. El-Kaide dini söylemlerle hareket ederek, Yezidiler ile Hıristiyanlara yönelik saldırılar düzenlediği, Kürt grupların da Yezidi, Şebek ve Hıristiyanların Kürt olduklarını iddia ederek, kimlik üzerinden baskı kurmaya çalıştığı bilinmektedir. 19 Bu Irak ın sosyal dengesi bozabilecek bir du- 12

14 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU rumdur. Bu nedenle ihitilaflı bölgeler olarak ifade edilen Telafer, Sincar, Tilkeyf, Şeyhan, Akre, Mahmur ve Hamdaniye deki sosyal, siyasal, ekonomik ve idari yapının incelenmesi ve mevcut yapının ortaya konmasının ihtilaflı bölgeler konusuna açıklık getireceği gibi, I- rak taki dengenin önemini de ortaya koyacağı düşünülmektedir Telafer İlçesi Telafer, hem Musul un hem de Irak ın en büyük ilçesidir. İlçe merkezi nüfusunun tamamını Türkmenlerin oluşturduğu Telafer in çevresinde bazı küçük Arap köyler de bulunmaktadır. Telafer hem Osmanlı döneminde hem de Irak kurulduktan sonra hep Musul a bağlı kalmış ve 1946 dan bu yana idari sınırlarında büyük değişiklikler olmamıştır. Telafer, 1970 lerden itibaren Baas Rejimi tarafından uygulanan Araplaştırma politikasının etkisinde kalmış ve kuzeyindeki Arap yerleşimleri olan Zummar ve Rabia dan Arap aşiretler yerleştirilmeye çalışılmıştır. 20 Buna rağmen bugüne kadar Telafer in Türkmen dokusunun bozulmadığı görülmektedir. Telafer in Irak ın Suriye ve Türkiye sınırlarının kesişme noktasında bulunması stratejik önemini arttırmaktadır. Öte yandan Telafer, Türkiye, Suriye ve Irak taki Kürt nüfusu barındıran hat üzerindeki Kürt nüfus barındırmaya tek yerleşim birimdir. Musul un Duhok sınırında olan Telafer, bu nedenle özellikle 2003 ten sonra bölgedeki yönetimsel boşluk BKY tarafından doldurulmaya çalışılmıştır. 21 Telafer, Zummar, Rabia, İyaziye ve merkez nahiye olmak üzere dört nahiyeden oluşmaktadır verilerine göre yaklaşık 395 bin o- lan Telafer in nüfusunun 210 bini merkez nahiyededir ve tamamı Türkmendir. Ayrıca 45 bin nüfuslu İyaziye nin merkezinin de tamamı Türkmendir. 77 bin nüfuslu Zummar ve 63 bin nüfusa sahip Rabia da da bazı Türkmen köyleri olmasına rağmen, nüfus yoğunluğunu Araplar oluşturmaktadır. 22 Saddam Hüseyin döneminde 1996 yılında Telafer merkezli ve içerisinde Musul a bağlı Sincar, Baac ve Hatra ilçelerinin de yer aldığı yeni bir vilayet (El-Cezire vilayeti) oluşturulmaya karar verildiyse de uygulamaya geçmemiştir yılında yeniden gündeme gelen bu proje daha sonra savaş nedeniyle gündemden düşmüştür e kadar bölgede devam eden düşük yoğunluklu mezhepsel çatışma günlük hayatı da olumsuz etkilemiş ve Telafer halkının bir kısmı güvenlik nedeniyle Musul a gidememiştir. Diğer taraftan Telafer halkı çatışmalar nedeniyle Musul-Telafer yolunun yılları arasında fiilen kapalı olmasından dolayı devlet hizmetlerinden yeteri kadar faydalanamamıştır. Bu nedenle özellikle Telafer in güneyinde yaşayan Şii nüfus ve Zummar nahiyesinin günlük hizmetlerini Sincar ve Duhok üzerinden sağlamaya çalıştığı söylenebilir. Özellikle su ve elektrik hizmetleri Duhok ta alınmaktadır. 24 Telafer in güvenliği Irak polisi ve ordusu tarafından sağlanmakla birlikte, Kürt gruplara ait peşmergeler ve BKY ye bağlı asayiş güçleri Zummar nahiyesinde güvenlik güçlerine etki etmeye çalışmaktadır. Öte yandan Telafer de baskın unsur Türkmenler olmasına rağmen, seçimlerde etnik kimlik vurgusu ön plana çıkmamaktadır. 25 Telafer de yaşanan çatışma, Kürt grupların bu bölgeye yönelik emelleri ve ilçedeki yönetimsel boşluğu doldurma çabaları, Telafer in ihtilaflı bölgeler arasında gösterilmesine neden olmaktadır. Türkmenler, Telafer in kimliğine vurgu yaparak buranın daha önce de iki kez gündeme geldiği gibi Sincar, Baac ve Hatra ilçeleriyle birlikte ya da sadece Telafer merkez ilçe ve İyaziye yi içine alan bir Türkmen vilayeti olmasını talep etmektedir. Telafer in bugünkü durumuyla Türkmenlerin haklarının yendiği ve Kürt grupların baskı oluşturduğu öne sürülmektedir. BKY ye bağlanmasına karşı çıkan Türkmenler, Telafer ayrı bir vilayet olmazsa, Musul a bağlı kalmasını tercih et- 13

15 mektedir. Araplar ise başta Rabia olmak üzere Telafer in Musul un ayrılmaz bir parçası olduğu görüşünden ödün vermemektedir. Kürt gruplar ise Telafer in Türkmen kimliğini göz ardı etmeksizin, Zummar ve İyaziye üzerinde hak iddia etmekte ve bu bölgelerin BKY ye bağlanmasını talep etmektedir. 26 Telafer e yönelik farklı görüşler bulunmasına rağmen, son bir-iki yıldır Telafer deki güvenlik durumunun düzelmesi ve mezhepsel tansiyonun azalmasıyla birlikte Telafer deki Türkmen kimliğinin yeniden güçlenmeye başlaması, şimdilik Telafer in BKY ne bağlanma iddialarını azaltmıştır. Telafer in tarihi, sosyal ve siyasal yapısı düşünüldüğünde Coğrafi ve stratejik konumu itibariyle Türkiye-Suriye-Irak üçgeninin kesişme noktasında bulunan Telafer in yeni bir vilayet olmasının daha gerçekçi ve rasyonel bir yaklaşım olacağı değerlendirilmektedir Sincar İlçesi Sincar İlçesi, Musul Vilayeti nin batısında, Irak ın Suriye sınırında yer almaktadır de Musul İl Meclisi nin verdiği rakama göre, Kürt, Türkmen, Arap ve Yezidilerin birlikte yaşadığı Sincar da, Baas Rejimi döneminde başlatılan Araplaştırma politikası nedeniyle 1975 yılında 137 Yezidi köyü yıkılmıştır. Ayrıca Sincar dan zorla göç ettirilen Yezidi ve Kürtlerin yerine Irak ın kuzeybatısındaki Arap aşiretlerinden olan ve çoğunluğu Şammar, Tae ve Jaheş aşiretlerinden aileler yerleştirilmiştir. Bu durum 1970 lerden 2003 e kadar devam etmiştir arasındaki Telafer de yaşanan olaylardan olumsuz etkilenen Sincar ın Musul a tek bağlantı yolu olan Telafer den iletişimi kesilmiştir. Telafer deki ABD operasyonları ve Telafer ile Musul a yönelik radikal islamist grupların sirayet etme çabası, Sincar Müslüman olmayan nüfusa yönelik de şiddet dalgasına neden olmuştur. Hatırlanacağı gibi 2007 de Sincar da Yezidilere yönelik yapılan saldırılarda yüzlerce kişi hayatını kaybetmiştir. Bu gelişmelere paralel olarak, bölgeye Musul dan sağlanamayan devlet hizmetleri ve günlük ihtiyaçlar, Musul Valiliğiyle yapılan anlaşma doğrultusunda BKY tarafından Duhok üzerinden sağlanmıştır. Ayrıca 2003 ten bu yana Sincar daki güvenlik Irak polisi, Irak Ordusu ve peşmergeler tarafından sağlanmaktadır yılında Sincar İlçe Meclisi bir karar alarak, Sincar ın Duhok Vilayetine bağlanmasını talep etmiştir ten itibaren BKY nin Sincar ın BKY ye bağlanmasına ilişkin girişimleri olduğu ve bunun için bölge halkına baskı uyguladığı bilinmektedir Madde Komisyonu nun Musul Bürosu nun verdiği rakamlara göre, 140. Madde uygulamaları doğrultusunda daha önce yerlerinden zorla çıkartıldıkları iddiasıyla Kürt ve Yezidilerin Sincar a geri dönmek için açtığı yaklaşık 16 bin davaya tazminat bedeli ödenmiş ve dava sahipleri eski yerine dönmüştür. 29 Sincar da yaşanan bu gelişmeler, bölge halkları arasında yoğun tartışmalara yol açmıştır. Kürt grupların baskı ya da ilişki geliştirme yoluyla Yezidiler üzerindeki ağırlığını arttırması, ibrenin BKY ye döndüğünü gösterir niteliktedir. Ancak hem Yezidilerin içsel görüş farklılıkları hem de bölgede yaşayan Yezidi, Arap ve Kürtlerin arasındaki fikir ayrılıkları Sincar ı ihtilaflı bölge konumuna getirmektedir. Kürt gruplar Sincar ın 1970 de Baas Rejimi tarafından çıkarılan ve Kürtlere özerklik tanıyan yasaya göre, BKY ne bağlanması gerektiğini iddia etmektedir. Yezidilerin bir kısmı BKY nin kendilerine politik, kültürel, idari ve dini garantiler verdiğini öne sürerek, daha rahat bir yaşam sürecekleri gerekçesiyle Sincar ın BKY ne bağlanmasını talep etmektedir. Diğer taraftan milliyetçi Yezidiler ise Kürt grupların kendilerini Yezidi olarak tanımayarak, Kürt olarak tanımladıklarını, Sincar ın BKY ne bağlanması durumunda Yezidi kimliğinin yok olacağını ileri sürerek, Sincar ın Musul da kalmasını desteklemektedir. Araplar, Sincar ın her zaman Musul un bir parçası olduğunu belirterek, BKY ye bağlanmasına karşı çıkmak- 14

16 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU tadır. Türkmenler de Sincar ın Musul a ait olduğu görüşünü savunmaktadır. Türkmenler, Sincar ın BKY ye bağlanmasının amacının Suriye, Türkiye ve Irak taki Kürt topraklarının birleştirmek olduğunu, bu durumda özellikle Telafer deki Türkmenlere yönelik baskının artacağını dile getirerek, Sincar da 140. Maddenin uygulanması durumunda Kerkük e örnek teşkil edebileceğini öne sürmektedir. 30 Ancak her ne kadar görüş farklılıkları bulunsa da 2003 ten sonra Sincar da BKY ve Kürt grupların ağırlığının arttığı görülmektedir Tilkeyf İlçesi Tilkeyf, Musul un kuzeyinde Duhok a sınır olan, batısında Telafer, doğusunda Başhika ve Şeyhan bulunmaktadır. Tilkeyf önemli coğrafik bir hattın üzerindedir. Musul Baraj Gölü nü sınırlarında barındıran Tilkeyf, aynı zamanda Irak ı Türkiye ye bağlayan karayolunun üzerindedir. Tilkeyf, ağırlıklı olarak Hıristiyan nüfusa sahiptir. Tilkeyf de aynı zamanda Asuri-Keldani, Arap, Yezidi, Kürt, Türkmen ve Şebek nüfus da yaşamaktadır. Özellikle Tilkeyf in ilçe merkezinin tamamında Hıristiyan nüfus hakimdir. Saddam rejiminin düşmesiyle birlikte, Kürt grupların ABD ile yaptığı anlaşma sonucu peşmergelerin Tilkeyf e konuşlanmasıyla, 17 Mayıs 2003 ten itibaren BKY nin kontrolü altındadır. 31 Tilkeyf de Irak ın genelinde olduğu gibi Saddam yönetiminin Araplaştırma politikasından etkilenmiştir. Özellikle bölgedeki Hıristiyan ve Keldanilere yönelik yoğun baskı olmuş ve bölgenin nüfus yapısı değiştirilmiştir de Irak ın kuzeyindeki uçuşa yasak bölgede Kürtler için otonom bir bölge oluşturulmasıyla, Tilkeyf de güvenlik kordonu oluşturulmuş ve buradaki Hıristiyan, Asuri ve Keldani nüfus için bir geçiş noktası olmuştur. Öte yandan 1991 deki Körfez Krizinin ardından Irak ın kuzeyinde uçuşa yasak bölge oluşturulmasıyla birlikte, Irak ın kuzeyinde ayaklanan Kürt gruplar ve merkezi hükümet güçleri arasında imzalanan ateşkes anlaşması sonucunda, Duhok a bağlı Fayde nahiyesinin bir kısmı, Irak ordusunun kontrolüne bırakılarak, Tilkeyf e bağlanmıştır. Ancak Fayde nin kuzey kısmı halen Duhok vilayeti yönetimindedir ten sonra Irak taki güvensiz ortam özellikle Musul un diğer bölgeleri ve Bağdat ta yaşayan Hıristiyanların Tilkeyf e göç etmesine neden olmuştur te Musul Valiliği ve peşmerge güçleri arasında imzalanan anlaşmaya göre, Tilkeyf in güvenliğini peşmergeler sağlamaya başlamıştır. Tilkeyf de bulunan Irak polisi tamamen Hıristiyan ve Kürtlerden oluşmakla birlikte, BKY tarafından Tilkeyf merkez ve El-Kuş nahiyelerinde Hıristiyanlardan oluşan yaklaşık 2000 kişilik bir koruma gücüne finans sağlanmaktadır. Bu koruma güçleri sadece Asuri-Keldani köylerini ve kiliseleri korumakla görevlidir. Ancak yönetim hizmetleri halen Musul vilayet yönetimi tarafından verilmektedir. Öte yandan BKY de özellikle eğitim hizmetleri konusunda Tilkeyf de faaliyette bulunmaktadır. Duhok Vilayet Eğitim Müdürlüğü Tilkeyf de bir büro açmış ve BKY tarafından bölgede okullar yapılmıştır. Bu okulların öğretmenleri BKY tarafından gönderilmekle birlikte, maaşları da verilmektedir. Bu okullarda Kürtçe ders verilirken, okul girişlerinde BKY nin bayrakları asılıdır. Ancak Musul Vilayet Yönetimi, bu girişimleri kabul etmemekte ve BKY yi yetkisizlikle itham etmektedir. Ayrıca BKY, Duhok ilinde El-Kuş ve Fayde nahiyelerine elektrik sağlamakta, yiyecek temin etmektedir. 33 Tilkeyf üzerindeki hakimiyet mücadelesi bölge halkını da olumsuz yönde etkilemektedir. Hıristiyanların çoğu, Duhok ve Musul daki tarihi Hıristiyan yerleşimlerinin bölünmesine karşı çıkmakta ve anayasal hak olarak Hıristiyanlar için garanti talep etmektedir. Bu nedenle merkezi hükümet ve BKY nin anlaşarak Hıristiyanlar için özerk bir yerel yönetim oluşturulması fikri oldukça yaygındır. Ancak Hıristiyanlar başta olmak üzere azınlıklar için oluşturulacak yönetimin merkezi hükümete ya da BKY ye bağlanması konusunda görüş ayrılıkları bulunmaktadır

17 Yezidilerin bir kısmı daha güvenli ve ayrımcılığın daha az olduğu gerekçesiyle BKY yi tercih ederken, bir kısmı da Asuri-Keldaniler gibi Musul vilayeti sınırları içerisinde azınlıklar için oluşturulmuş bir bölgenin olabileceğini belirtmektedir. Özellikle Kürtler grupların baskısı altında kimlik değiştirmeye zorlanan ve Yezidileri Kürtler dışında ayrı bir kimlik olarak kabul eden önemli bir grup bulunmaktadır. Araplar, etnik, tarihi ve jeopolitik nedenlerle Musul un hiçbir bölgesinin BKY ye bırakılamayacağını kararlılıkla savunmaktadır. Kürtler ise Tilkeyf in azınlık nüfus barındırması sebebiyle BKY içerisinde özerk bir konum elde edebileceğini ileri sürmektedir. Ayrıca, zaten Yezidilerin Kürt kökenli olduğunu savunan Kürt gruplar, Yezidilerin yaşadıkları bölgenin bölünmüş olduğunu Tilkeyf in bir kısmının halihazırda Duhok un kontrolünde bulunduğunu ileri sürerek, bu bölgenin BKY ye katılması gerektiğini iddia etmektedir. 35 Buradan hareketle Tilkeyf in etnik, dini, siyasal ve idari yapısı ele alındığında belki de ihtilaflı bölgeler arasında çözüme kavuşması en zor bölgelerden bir olacağı söylenebilir Şeyhan İlçesi Şeyhan İlçesinin yönetimi mevcut durum itibariyle Musul ve Duhok vilayetleri arasında bölünmüş durumdadır. Şeyhan ın kuzeyi, Duhok vilayet yönetimince kontrol edilirken, Şeyhan merkez ilçesi Musul vilayetince yönetilmektedir. Kuzeyinde Duhok la sınır olan Şeyhan ın güneyinde Başhika, doğusunda Akre ve batısında Tilkeyf bulunmaktadır. Şeyhan, Yezidiliğin bir din olarak yayılmasındaki en önemli bölge olma özelliğiyle karşımıza çıkmaktadır. Bu anlamda Şeyhan Yezidiliğin merkezi olarak kabul edilmektedir. Şeyhan temel olarak Yezidi nüfus barındırmakla birlikte, ayrıca Asuri-Keldani, Türkmen ve Kürtler de burada yaşamaktadır. Şeyhan ın çevresinde Arap köyleri de bulunmaktadır. Saddam rejiminin Arap olmayan unsurlara yönelik uyguladığı Araplaştırma politikası Şeyhan da da kendini göstermiştir. Şeyhan a ait 182 köyün 150 ye yakını Saddam rejimi tarafından boşaltılmıştır. Bu nedenle birçok Yezidi Irak ın kuzeyinde rejime karşı ayaklanan Kürt gruplarla birlikte hareket etmiştir de Irak ın kuzeyinde otonom bölgenin oluşturulmasının ardından ikiye ayrılan ve yeşil hattın kuzeyindeki köylere Saddam rejimi tarafından yerleştirilen Arapların Şeyhan a ait bu köyleri boşalttıkları bilinmektedir. Öte yandan Şeyhan Irak ordusu için bir savunma hattı olmuş ve buradaki Araplar Kürtlere karşı direnmiştir teki savaş sırasında ABD ve Kürt peşmelergelerin aralarında yaptıkları anlaşma sonucu Irak hükümetinin kontrolündeki bölgelerden ilk girdikleri yer Şeyhan olmuştur. Duhok Şeyhan ın kuzeyini kontrol etmekle birlik, peşmerge güçleri ve Duhok polisi Şeyhan ın güneyini de kontrol etmeye başlamıştır. Yönetimsel anlamda Şeyhan, diğer ihtilaflı bölgelere nazaran farklılık göstermektedir. Şeyhan da bir ilçe meclisi kurulamamıştır. Bunu yerine ikisi Musul (Şeyhan merkez ve Faruk) biri de Duhok ta olmak üzere 3 nahiye meclisi vardır ve bu meclisler tarafından yönetilmektedir. Şeyhan daki hizmetler genel olarak belediye tarafından sağlanmakla birlikte, Duhok vilayeti tarafından atanan belediye başkanı, hem Musul hem de Duhok vilayeti ile ortak çalışmaktadır. Ancak Şeyhan ın bütçesi Musul vilayeti tarafından tahsis edilmektedir. Buna rağmen eğitim, sağlık, su ve akaryakıt gibi temel hizmetlerin bir kısmı Duhok vilayet yönetimi tarafından temin edilmektedir. Şeyhan ın iki ilçesinin de birleştirilerek Duhok vilayetine bağlanmasına kesin gözüyle bakılmaktadır Hamdaniye İlçesi Musul un Erbil sınırında olan Hamdaniye, 1932 yılından beri Musul idaresine bağlıdır ve 13 Mart 2003 te belirlenen BKY ye bağlı bölgelerin dışında kalmaktadır. Ancak 1991 den bu yana Hamdaniye deki Eski Kelek bölgesine kadar olan alanı Kürt gruplar kontrol 16

18 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU etmektedir. Bölgenin Musul ile sıkı idari ve ekonomik bağlantıları bulunmaktadır. Tarihsel süreçte büyük Hıristiyan köyleri arasında birkaç Şebek köyünün yer aldığı bölgenin Nemrut ilçesinde Arap topluluklar yaşamaktadır. Öte yandan Hamdaniye nin doğusunda Erbil sınırına yakın bölgede Kürt köyleri de bulunmaktadır. Ayrıca Hamdaniye nin ilçe merkezinde Türkmen nüfus da vardır Mart ından sonra Hamdaniye de yaşanan şiddet olayları, savunmasız kalan Hamdaniye halkının idari tercihlerinin değişmesinde etkili olmuştur. Irak ta oluşan güvensizlik ortamı Hamdaniye nin demografik yapısını da doğrudan etkilemiş, Irak ın çeşitli yerlerinde evlerini terk etmek zorunda kalan Hıristiyanlar ve Şebekler geniş topluluklar halinde Hamdaniye ye yerleşmişlerdir. Üç nahiyeden oluşan Hamdaniye de merkez nahiye, Bartılla ve Nemrut nahiyeleri bulunmaktadır. Hamdaniye ilçesinin devlet hizmetleri tamamıyla Musul Vilayet yönetimi tarafından sağlanmaktadır. Hamdaniye deki güvenliği Irak ordusu ve Irak polisi temin ederken, güvenlik güçlerinin yeterli olmadığı söylenmektedir. Hamdaniye deki Irak polisinin çoğunu Asuri-Keldani, Şebek ve Türkmenler oluşturmaktadır. Kürt grupların Şebek, Hıristiyan ve Gergerileri Kürtleştirmek amacıyla baskı yaptıkları bilinmektedir. Aynı zamanda Hamdaniye nin peşmergelerin baskısı altında olduğunu söylemek mümkündür. 38 Peşmerge güçleri Hamdaniye nin merkezine kadar olan bölgede kontrol noktaları kurmuştur. Özellikle Eski Kelek bölgesine kadar giren peşmerge güçleri, Irak polisinin buradan Erbil sınırına doğru daha ileriye gitmesini engellemektedir. Hamdaniye de nüfusun çoğunluğunu oluşturan Şebeklerin ileri gelenleri, Hamdaniye nin Musul sınırları içerisinde kalmasını istemekte ve BKY nin kontrolü altına girmesini reddetmektedir. Hamdaniye nin BKY ye bağlanması durumunda bu bölgede yaşayan etnik ve dini azınlıklarda kimliklerini kaybetme korkusu hakimdir. Ancak BKY nin taleplerinde çabuk vazgeçmeyeceği söylenebilir. Bu nedenle Hamdaniye nin ihtilaflı bölgeler arasında çözülmesi en zor olan olan bölgelerden biri olduğu söylenebilir Akre İlçesi Musul un en doğusunda Şeyhan ve Hamdaniye ilçelerine komşu, Erbil ve Duhok vilayetleri sınırlarının kesişim noktasında bulunan Akre, 1991 den beri Duhok Vilayeti tarafında idare edilmektedir ve fiili Kürt yönetimini Irak yönetiminden ayıran Yeşil Bölge nin üzerinde yer almaktadır. 39 Akre, 19 Mart 2003 ten itibaren de BKYnin idaresi altında kalmıştır. Ancak idari sınır olarak Musul Vilayetine bağlıdır. Bölge Kürt çoğunluğa sahip olmakla birlikte, hatırı sayılır derecede Arap ve Asuri-Keldani nüfus da barındırmaktadır. Akre deki devlet hizmetleri BKY tarafından sağlanırken, güvenlik güçleri de Duhok polisi ve BKY idaresindeki peşmergeler tarafından temin edilmektedir. Akre de Irak merkezi hükümetine bağlı güvenlik güçleri bulunmamaktadır. Irak merkezi hükümeti ve Musul Vilayet ile hiçbir bağı olmayan Akre, sadece haritada idari sınırlar içerisinde Musul a bağlı gözükmekle birlikte, tamamen BKYnin kontrolündedir. BKYnin 2009 da yapılan yerel seçimlere katılmaması nedeniyle Akre de de seçimler yapılmamıştır. Akre sınır ihtilafı olarak bir problem olarak gözükse de idari olarak BKY ye bağlı kalmasında bir itiraz yaşanmamaktadır. Akre nin ihtilaflı bölgelerin çözümü dahilinde BKY nin kontrolü altına bırakılacağını söylemek yanlış olmayacaktır Mahmur İlçesi Mahmur, 1932 den beri farklı hükümetlerin kararnameleri ve hükümlerinde de belirtildiği üzere Erbil vilayetinin bir parçası olmuştur. Ancak 1991 de fiili Kürt yönetimi ile Irak yönetimini ayıran yeşil çizginin çekilmesinden sonra Mahmur, Musul a bağlanmıştır. Bu andan itibaren Mahmur, BKY yi oluşturan bölgelerin dışında tutulmuştur. Buna rağmen, Mahmur un Erbil den ayrılarak resmi olarak Musul a bağlandığına dair herhangi bir ka- 17

19 rarname ve yönetmelik bulunmamaktadır. Ancak Mahmur a bağlı olan ve Arapların yoğunlukla yaşadığı Karaç ilçesi resmi olarak KBY ye bağlanma fikrine şiddetle karşı çıkmaktadır. Ayrıca Mahmur da Türkmen nüfus da bulunmaktadır. Ayrıca Türkiyeli Kürtlerin yaşadığı Mahmur kampında 16 bine yakın mülteci bulunmaktadır ve bu kamp Irak merkezi hükümeti tarafından yönetilmektedir. Mahmur da Saddam rejiminin Araplaştırma politikasından etkilenmiş ve bazı Kürt köyleri boşaltılarak yerlerine Arap nüfus yerleştirilmiştir. Ancak 2003 ten sonra BKY nin Irak ın kuzeyindeki etkisini arttırması ve Mahmur u kontrol etmeye başlaması nedeniyle, buradaki Arap nüfusun çoğu göç etmiştir. Mahmur daki devlet hizmetlerinin çoğu Erbil tarafından sağlanırken, halen Mahmur a tahsis edilen bütçe Musul Vilayeti tarafından kontrol edilmektedir. Bölgedeki güvenliğin sağlanması karma güçlerle yapılmaktadır. Bölgeyi Irak ordusu ve Irak polisi kontrol etmesine rağmen, Irak Ordusu BKY ye bağlı peşmergelerden oluşmaktadır. Mahmur ilçesinin stratejik konumu nedeniyle, hem Kerkük ün Havice ilçesinde yaşayan Araplar hem de Musul da yaşayan Arap aşiretler Mahmur un BKY nin kontrolüne bırakılmasına karşı çıkmaktadır. Bu durum Kerkük ve Musul da yaşayan Türkmenler için de geçerlidir. Zira Mahmur Musul un Kerkük e olan sınırını oluşturmaktadır. Mahmur un BKY ye bırakılması durumda Musul un Kerkük le sınırı ortadan kalkacak, Kerkük ile Musul da yaşayanlar arasındaki iletişimi kesilecektir. Hatta Mahmur un BKY ye bırakılması durumunda bile Musul ile Kerkük arasındaki bağlantıyı sağlayacak ve Mahmur üzerinden geçecek güvenli bir koridorun açılabileceği konuşulmaktadır. 40 Bu nedenle Mahmur un Erbil e bağlanması ihtimali güçlü gözükse de özellikle Arapların itirazları nedeniyle Mahmur un çözümünde sıkıntılar yaşabileceği değerlendirilmektedir Diyala Vilayeti Diyala da güvenlik durumunun oldukça kötü olması, etkisini günlük yaşamın her alanında hissettirmektedir. Hatta güvenlik hassasiyeti öyle bir dereceye ulaşmıştır ki, insanlar caddelerde yürümekten imtina etmekte, ara sokakları daha güvenli olduğu gerekçesiyle tercih etmektedir. Çok sayıda güvenlik gücünün cadde ve sokaklarda olmasına rağmen gerçek anlamda bir güvenlik kontrolünün olduğunu söylemek güçtür. Diyala da hareket etme imkanı oldukça kısıtlıdır un Ekim ayında yeniden tırmanmaya başlayan şiddet olayları, Diyala daki güvenlik hassasiyetini arttırmıştır. Diyala da en fazla şiddet olaylarının Bakuba, Halis, Mukdadiye, Beledruz ve Karatepe de yaşandığı söylenebilir. Kentteki güvenlik güçlerinde yoğun bir ayrışma yaşanmaktadır. Polis ve asker birbirlerine karşı cephe alırken, diğer taraftan milis güçlerin yeniden aktif hale geldiği iddia edilmektedir. 18

20 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU Öte yandan Diyala daki nüfus yoğunluğunu Sünnilerin oluşturması nedeniyle de hükümet güçleri tarafından şehre baskı yapıldığı iddia edilmektedir. Özellikle Diyala daki Sünni gruplara ait parti bürolarının kapalı olması bu iddiaları doğrular niteliktedir. Diyala nın Irak ın İran sınırında bulunması, Irak taki Şiilerin etkin olduğu bir hükümetin varlığı gibi nedenlerin Diyala daki İran etkisini arttırdığı söylenmektedir. Yaşanan bu güvensizlik Diyala daki siyasi istikrarsızlığı ve yönetim boşluğunu da beraberinde getirmektedir. Diyala nın yerel yöneticileri, yönetimsel hakimiyeti tam anlamıyla sağlayabilmiş değildir. Diyala nın yerel yöneticilerinin neredeyse hiçbiri ya kentte uzun süre kalmamakta ya da kente hiç gelmemektedir. 41 Harita 4 - Diyala Vilayeti Mevcut durumda asıl sorunun Kürt grupların hakim oldukları ya da hakim olmaya çalıştıkları bölgelerde olduğu gözlemlenmiştir. Bunun nedeninin Kürt grupların Kürtler dışındaki etnik ve dini gruplara uyguladığı baskı olduğu öne sürülmektedir. Bu durumu destekleyici olarak Irak ordusunun kontrolünde olan Celevle, Karatepe, Şehreban (Mukdadiye), Kızlarbat, Mendeli, Bedre, Beledruz ve Kazaniye de Kürt, Türkmen ve Araplar arasında bir sorun yaşanmadığı, ancak Kifri ve Hanekin de problemler ortaya çıktığı, ayrıca Kürt grupların Karatepe, Mendeli ve Kazaniye gibi Kürtlerin de yaşadığı bölgelere sirayet etmeye çalıştığı ve bunun dönemsel olarak sıkıntı yarattığı söylenmektedir. Diyala nın özellikle Bayat bölgesinin eski bir Türkmen yerleşimi olduğu bilinmektedir. Türkmen aşiretlerinin bu bölgelerde zamanla Araplaştığı ve hatta Kürtleştiği ileri sürülmektedir

21 Kifri İlçesi Kifri ilçesi, idari olarak Diyala ya bağlı olmasına rağmen, BKY nin kontrolü altındadır. Süleymaniye sınırları içerisinde kabul edilen Kifri ilçesi, Kifri Merkez, Cabbara, Safari (Sarkala) ve Karatepe nahiyelerinden oluşmaktadır. Kifri Merkez deki Türkmen nüfusu giderek azalmıştır. Türkmen nüfusunun ağırlıklı olarak Kifri Merkez de olduğu bilinmektedir ların sonlarına kadar Kifri Merkez deki en büyük nüfusu oluşturan Türkmenler bu tarihten sonra yavaş yavaş azalmaya başlamıştır. Kürt grupların giderek bölgede güçlenmesiyle birlikte, Kifri nin etrafındaki köylerde yaşayan Kürtlerin yavaş yavaş Kifri merkeze göç ettiği bilinmektedir de Kürtlerin Irak ın kuzeyindeki otonomilerini elde etmesiyle birlikte de Kifri Merkez deki Kürt hakimiyetinin sağlamlaştığı ifade edilmektedir da Irak taki mezhep savaşının ardından bazı Türkmen ailelerin Kifri ye geri döndüğü belirtilmektedir. Kifri ye bağlı Cabbara nahiyesinin nüfusunun çoğunu Kürtler oluştururken, Türkmen nüfusunun en yoğun olduğu yer Aştöken köyüdür. Safari (Sarkala) nahiyesinin ise tamamı Kürt nüfustan oluşmaktadır ve başka bir etnik gruba mensup kişiler yaşamamaktadır. Safari nahiyesi tamamen BKY nin kontrolüne girmiştir. Karatepe nahiyesi ise aslen tam bir Türkmen yerleşim merkezidir. Ancak Saddam dönemindeki Araplaştırma politikası sonucu bazı Türkmen aşiretlerin Araplaştığı bilinmektedir. 43 Karatepe nahiyesi Kifri ye bağlı olmasına rağmen Diyala vilayeti sınırları içerisindedir ve merkezi hükümet tarafından kontrol edilmektedir. Karatepe de BKY nin etkinlik kurma çabaları olmasına rağmen, Karatepe nin Diyala vilayeti sınırları içerisinde kalarak, merkezi hükümetin kontrolünde olacağı, ancak Kifri ve Safari nin BKY nin kontrolünde kalmaya devam edeceği öngörülebilir Hanekin İlçesi Hanekin ilçesi tartışmalı bölgeler arasında üzerinde en fazla çekişmenin yaşandığı bölgedir. Bunun en büyük sebeplerinden birinin Hemrin Dağlarının yakınında olan ilçede petrol bulunması olarak belirtilebilir. Hanekin in Irak ın kuzeyindeki petrol varlığı açısından, Kerkük ten sonra ikinci sıradadır. Hanekin ilçesi, Hanekin Merkez, Celevle, Saydiye (Kızlarbat) nahiyelerinden oluşmaktadır. Hanekin in özellikle 2003 ten sonra Kürt gruplar tarafından teşvik edilen Kürt ailelerin göç ettiği ve giderek nüfus çoğunluğunu oluşturdukları bilinmektedir. Hanekin de yoğun olarak yaşayan Türkmen nüfusun genellikle ilçe ve nahiye merkezlerinde yoğunlaştığı görülmektedir. Hanekin in çevresindeki köylerde ise daha çok Araplar yaşamaktadır. Hanekin merkezindeki çoğunluk nüfus Kürtlerdir. Hanekin merkezdeki Türkmen nüfusunun genel nüfusun üçte birini oluşturduğu söylenmektedir. Hanekin in çevresindeki köylerde Türkmen nüfusunun hemen hemen hiç olmadığı belirtilmektedir. Celevle merkezinin nüfusunun yaklaşık yüzde 40 ını, Saydiye nin (Kızlarbat) merkez nüfusunun ise yüzde 60 ına yakınını Türkmenlerin oluşturduğu ifade edilmektedir. Ancak Diyala Valiliğinden alınan bilgiye göre, Türkmen nüfusunun aslında yüzde 90 ı bulabileceğini söylemektedir. 44 Daha önce Kızlarbat nahiye müdürü Türkmen olmasına rağmen, şimdi Arap nahiye müdürü bulunmaktadır. Ayrıca polis güçleri de ağırlıklı olarak Araplardan oluşmaktadır. Merkezi hükümetin kontrolünün daha fazla hissedildiğini ifade etmek yanlış olmayacaktır. Hanekin in merkezinde tamamen Kürt grupların hakimiyetinin olduğu bilinmektedir. Hanekin kaymakamı Kürt tür. Polis güçleri de Kürt grupların elindedir. Hanekin Merkez e Irak ordusu girememektedir. Ancak ABD güçlerinden izin alarak girebildiği söylenmektedir de Hanekin de Kürt gruplar ve merkezi hükümet arasında çatışmaya kadar Celevle ve Kızlarbat a da Kürt grupların hakim olduğu, ancak Irak ordusunun baskısı ve ABD kontrolündeki anlaşma nedeniyle, Kürt grupların bu bölgelerden çekildikleri, Irak ordusunun da Hanekin merkezinin sınırında beklediği belirtilmektedir. Yine de Celevle deki yönetime Kürt grupların hakim olduğu 20

22 IRAK TA İHTİLAFLI BÖLGELERİN DURUMU söylenmektedir. 45 Sonuç olarak, Hanekin İlçesinin tamamına yönetimsel olarak Kürt gruplar, askeri güç olarak sadece Hanekin merkez ilçesine hakimdir Beledruz İlçesi Beledruz, hem toprak hem de nüfus büyüklüğü olarak Diyala nın en büyük ilçesidir. Beledruz, merkez, Mendeli ve Kazaniye olmak üzere üç nahiyeden oluşmaktadır. Beledruz daki Türkmen nüfusu Mendeli ve Kazaniye de yoğunlaşmakla birlikte, Beledruz merkezde de Türkmenlerin yaşadığı bilinmektedir. Geçmişte Kazaniye ve Beledruz Mendeli ye bağlı iken şimdi bu durum değişmiştir. 46 Mendeli nin mevcut nüfusu hakkında tartışmalı rakamlar verilmektedir. Mendeli nin nüfusunun yüzde 60 ının Arap, yüzde 30 unun Türkmen ve yüzde 10 unun da Kürt olduğu söylenmekle birlikte, son birkaç yılda Kürtlerin Mendeli ye göç etmesiyle birlikte, Mendeli nüfusundaki Kürt oranının yüzde 30 lara kadar çıktığı iddia edilmektedir. Nüfusa ilişkin netlik olmasa da Kürt grupların Mendeli deki siyasi ağırlığı net bir biçimde fark edilmektedir. Özellikle güvenlik güçlerindeki Kürt varlığı bu siyasi ağırlığı sağlamlaştırmaktadır. KBY nin Mendeli den arsa alarak, buraya göç eden Kürtlere verdiği ve yerleşim bölgeleri oluşturulduğu, bu göç edenlerin sadece Iraklı Kürtler olmadığı, İranlı Kürtlerin de Mendeli ye göç ettiği söylenmektedir. Örneğin Mendeli-Kazaniye yolu üzerindeki bölgeye göç edenler için barakalardan oluşan bir yerleşim bölgesi yapılmıştır. Mendeli-Kazaniye Yolu üzerinde Kürtler için barakalardan oluşturulan yerleşim yeri 47 Barakalarda oturan kişilerin daha sonra BKY tarafından alınarak kendilerine tahsis edilen arsalara ev yaptıkları ve buraya yerleştiklerin belirtilmektedir. Diğer taraftan 8 bin kişinin yaşadığı Kazaniye nin nüfusunun yüzde 80 den fazlasının Türkmen olduğu bilinmektedir. Kazaniye nüfusunun hemen hemen tamamı Şii dir ve Şii kimliği plandadır. Diğer taraftan Kazaniye de Feyli Kürtler de yaşamaktadır. Ancak Feyli Kürtler in de Şii kimliğinin ağır bastığı, özellikle Mesut Barzani nin liderliğindeki KDP nin Feyli Kürtler üzerinde baskı 21

23 kurmak amacıyla Kazaniye de etkin olmaya çalıştığı belirtilmektedir. Kazaniye de merkezi hükümetin kontrolü sağlanmış durumdadır. Mendeli ve Kazaniye deki BKY nin baskısına rağmen merkezi hükümetin güçlü kontrolü bu bölgelerin BKY ye bağlanmasını ihtimalini düşürmektedir. Ayrıca bölgede yaşayan Araplar ve Türkmenler de bu bölgelerin BKY ye bağlanmasına karşı çıkmaktadır. Bu bölgelerin sosyal, coğrafi ve siyasi durumu dikkate alındığında, merkezi hükümetin kontrolünün sağlanması gerektiği düşünülmektedir Selahattin Vilayeti Irak ın tam ortasında yer alan ve Irak ın kuzey-güney bağlantı yolunun üzerinde olan Selahattin vilayeti, zaman zaman şiddet olayları yaşansa da Irak ın en güvenli vilayetleri arasında gösterilmektedir. Sünni Arap nüfusun çoğunluğu oluşturduğu şehirde Türkmenler de yoğun olarak yaşamaktadır. Kürt nüfus ise sadece Selahattin in kuzeyinde bulunmaktadır. Selahattin de güçlü bir yer yönetim olduğu söylenebilir. Aynı zamanda merkezi hükümetinde gücü hissedilmektedir. Ancak Tuzhurmatu ilçesi, tarihi geçmişi itibariyle de geçmişten günümüze kadar gelen süreç içerisinde mücadelelere tanık olmuştur Tuzhurmatu İlçesi Irak ın kuzey-güney ana karayolu üzerinde olan Tuzhurmatu ilçesi, oldukça stratejik bir konuma sahiptir. Tuzhurmatu, merkez nahiye, Navcul, Amirli ve Süleymanbeg nahiyeleri olmak üzere dört nahiyeden oluşmaktadır. Selahattin Vilayeti Nüfus Müdürlüğünden alınan rakama göre Tuzhurmatu nun 2010 nüfusu 165 bin civarındadır. İlçede Türkmen, Kürt ve Arapların nüfusun birbirine eşit düzeyde oldukları söylenmektedir. 48 Tuzhurmatu nun idari ve güvenlik kontrolü Irak merkezi hükümetinin kontrolündedir. Ancak BKY nin hem kendi unsurlarını hem de Irak ordusu içerisindeki ağırlığını kullanarak Tuzhurmatu da etkinlik kurmaya çalıştığı ifade edilmektedir. 49 Tuzhurmatu ilçesinde, 1976 daki Saddam rejiminin sınır değişikliği nedeniyle halen idari problemler yaşanmaktadır. Zira halen Tuzhurmatu nun istihbarat birimi, ziraat dairesi ve haberleşme dairesinin Kerkük e bağlı olduğu, karayolları müdürlüğünün de Temmuz 2010 da Kerkük ten alınıp Selahattin vilayetine bağlandığı belirtilmektedir. Ayrıca halen akaryakıtın Kerkük ten Tuzhurmatu ya geldiği, ancak Tuzhurmatu nun Selahattin e bağlı Beyci Rafinerisinden akaryakıt alması gerektiği ifade edilmektedir. 50 Selahattin vilayeti ve çevresi için görevlendirilen 4. Tümen in askerlerinin yaklaşık yüzde 80 ini Kürtler oluşturmaktadır. 4. Tümen in ana üssü Tikrit tedir. BKY nin Tuzhurmatu da etkili olabilmek için Irak ordusu içerisindeki 4. Tümene bağlı alaylardan 3 ü Tuzhurmatu ve çevresinde bulunmaktadır. Tuzhurmatu- Kerkük Yolu nun tamamı BKY nin kontrolündedir. 22