T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TARIM EKONOMĠSĠ ANABĠLĠM DALI

Transkript

1 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ TARIM EKONOMĠSĠ ANABĠLĠM DALI AKSARAY ĠLĠNDE TARIM KOOPERATĠFLERĠ ÜYELERĠNĠN SORUNLARI ve ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ YÜKSEK LĠSANS TEZĠ Hazırlayan Zeliha ÇAY DanıĢman Yrd. Doç. Dr. Mithat DĠREK KONYA-2017

2

3

4 T.C. SELÇUK ÜNĠVERSĠTESĠ FEN BĠLĠMLERĠ ENSTĠTÜSÜ AKSARAY ĠLĠNDE TARIM KOOPERATĠFLERĠ ÜYELERĠNĠN SORUNLARI ve ÇÖZÜM ÖNERĠLERĠ Zeliha ÇAY Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı DanıĢman: Yrd. Doç. Dr. Mithat DĠREK Yüksek Lisans Tezi/ Konya-2017 ÖZET Bu çalıģmanın kapsamı, Aksaray ilinde tarım kooperatiflerinin genel bir değerlendirmesi yapılarak, karģılaģılan sorunlara ülke ekonomisindeki yapı, tür, konum ve kooperatifçilik faaliyetleri bakımından katkılarını inceleyerek çözüm önerileri geliģtirmektir. ÇalıĢmada, Aksaray'da bulunan tarımsal kooperatiflerin iģletilmesi ve bu tarım kooperatiflerine bağlı ortakların sorunlarıyla ilgili çözüm önerileri üzerine fikirler sunulmaya çalıģılmıģtır. Öte yandan, tarım kooperatiflerinin sürdürülebilir ve baģarılı olanlarını belirlemek amaçlanmıģtır. Böylece, baģarısız olanların neden baģarısız oldukları sorularını sormak ve onları çözüm yoluna götürmek ana hedef olarak seçilmiģtir. Anahtar Kelimeler: tarımsal kooperatifler, Aksaray, sürdürülebilir kalkınma

5 T.C. Selçuk University Graduate School of Natural and Applied Sciences PRACTICAL SOLUTIONS FOR FARMERS IN AGRO-COOPERATIVES OF AKSARAY PROVINCE Zeliha ÇAY Department of Agricultural Economics Supervisor: Assistant Professor Doctor Mithat DĠREK M.Sc. Thesis / Konya-2017 ABSTRACT The aim of this study was to present a practical solution proposal by examining the contribution of the agricultural cooperatives in the province of Aksaray in terms of structure, type, location and cooperatives activities in the country economy to the problems encountered. In study, the operation of agro-cooperatives in Aksaray and the solutions related to the problems of the partners affiliated to these agricultural cooperatives ideas on the proposal. On the other hand, it is aimed to determine the sustainable and successful ones of agricultural cooperatives. Thus, the main goal was to ask the unsuccessful ones why they failed and take them to a solution. Keywords: agro-cooperatives, Aksaray, cooperatives development

6 ÖNSÖZ Bu çalıģmanın konusunu, tarımsal amaçlı kooperatifçilik ve Aksaray Ġlinde faaliyet gösteren tarım kooperatifleri oluģturmaktadır. Buradan hareketle Aksaray ilinde tarımsal kooperatiflerin genel bir değerlemesi yapılarak faaliyet gösteren kooperatiflerin yapısı, türleri, ülke ekonomisindeki yerleri ve sağladıkları katkıların incelenmesi suretiyle karģılaģtıkları sorunlara yönelik olarak çözüm önerileri sunmak hedeflenmiģtir. ÇalıĢmada Aksaray Ġlinde bulunan tarım kooperatiflerinin iģleyiģi ve bu tarım kooperatiflere bağlı ortakların sorunları üzerinden, çözüm önerilerine yönelik fikirler ortaya konulmaya çalıģılacaktır. Diğer taraftan, tarım kooperatiflerinin sürdürülebilir olanlarını ve baģarılı olanlarını tespit etmek de hedeflenmiģtir. Böylece baģarısız olan kooperatiflerinin neden baģarısız olduğuna dair sorular sorarak çözüm yoluna götürmek temel hedef olarak seçilmiģtir. Bu çalıģmanın tamamlanmasında emeği geçen, tez çalıģmasının her aģamasında ve yüksek lisans süresince daima bana yol gösteren, değerli yardımlarını, katkılarını, görüģlerini esirgemeyen saygıdeğer danıģman hocam Sayın Yrd.Doç.Dr.Mithat DĠREK e sonsuz teģekkürlerimi ve derin saygılarımı arz ederim. Alan çalıģması esnasında yardımları esirgemeyen her an benimle birlikte çabalayan Annem ve Babama sonsuz teģekkür ederim. Ayrıca, Aksaray Ġl Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü Kırsal Kalkınma ve Örgütlenme ġube Müdürlüğü nde görev yapan Gamze ÖZDEMĠR e yardımlarından dolayı teģekkür ederim. ġüphesiz, tez aģamasında ve her zaman yanımda olan sevgili eģim Cumhur ÇAY a derin teģekkürlerimi sunarım. Zeliha Çay Aksaray, 2017

7 ĠÇĠNDEKĠLER TEZ KABUL VE ONAYI... I TEZ BĠLDĠRĠMĠ... II ÖZET... III ABSTRACT... IV ÖNSÖZ... V ĠÇĠNDEKĠLER... VI KISALTMALAR DĠZĠNĠ... VII 1.GĠRĠġ Konunun Önemi AraĢtırmanın Önemi AraĢtırmanın Amacı AraĢtırmanın Kapsamı KONU ĠLE ĠLGĠLĠ ÇALIġMALAR MATERYAL VE YÖNTEM Materyal Yöntem Örnek ĠĢletmelerin Seçiminde Uygulanan Yöntem Ġncelenen ĠĢletmelerin Analizinde Kullanılan Yöntem KOOPERATĠFÇĠLĠK ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER Kooperatif Tanımı ve Kavramı Kooperatifçilik Ġlkeleri Gönüllü ve Herkese Açık Üyelik Ġlkesi Üyeler Tarafından GerçekleĢtirilen Demokratik Denetim Ġlkesi Üyelerin Ekonomik Katılımı Ġlkesi Özerklik ve Bağımsızlık Ġlkesi... 29

8 4.2.5 Eğitim, Öğretim ve Bilgilendirme Ġlkesi Kooperatifler Arasında ĠĢbirliği Ġlkesi Topluma KarĢı Sorumlu Olma Ġlkesi Dünyada Kooperatifçilik ve Tarihi GeliĢimi Türkiye de Kooperatifçilik ve Tarihi GeliĢimi Türkiye de Tarımsal Örgütlenme Türkiye de Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin Yeri ve Önemi Türkiye de Tarım Kredi Kooperatiflerinin Yeri ve Önemi Kooperatiflerde Yönetim Türkiye de Kooperatiflerin Sorunları Yasal Sorunlar Üye-Kooperatif ĠliĢkisi ve Yönetim Sorunu Finansman Sorunu Kooperatifler Arası ĠĢbirliği Sorunu Eğitim-AraĢtırma Sorunu Denetim Sorunu Sosyolojik ve Psikolojik Sorunlar ARAġTIRMA BÖLGESĠ HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER Aksaray Ġline Ait Bilgiler Ġlin Genel Özellikleri Ġlin Nüfus Durumu Ġlin Tarımsal Özellikleri Ġlin Tarımsal Örgütlenme Özellikleri ARAġTIRMA BULGULARI Ortakların YaĢları ve Eğitim Düzeyleri ĠĢletmelerin Özellikleri ĠĢletmelerin Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı... 48

9 6.2.2 Kooperatif Üyesi ĠĢletmelerde Üretilen Bitkisel Ürünler ve SatıĢ ġekilleri ĠĢletmelerde Üretilen Hayvansal Ürünler ve SatıĢ ġekilleri ĠĢletmelere Ait Arazi Varlıkları Ortakların Tarımdan Elde Ettikleri Gelir Ortakların Tarımsal Örgütlenme Özellikleri Ortakların Üye/Ortak Oldukları Tarımsal Örgütler Üyelerin Tarım Kredi Kooperatifine Ortak Olma Süreleri Üyelerin Tarım Kredi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerine Ortak Olma Amaçları Ortakların Tarımsal Kalkınma ve Tarım Kredi Kooperatiflerine Ziyaret Sıklıkları AraĢtırma Bölgesinde Tarımsal Kalkınma ve Tarım Kredi Kooperatiflerinin Hizmetlerinden Memnuniyet Durumu Tarım Kredi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatifinin En Önemli Fonksiyonun Değerlendirilmesi Ortakların Kooperatif Yönetimine Katılma Durumları Ortakların Kooperatif Yönetimi Tecrübeleri Ortakların Kooperatif Yönetimine Katılma Durumları Tarım Kredi Kooperatifi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ortaklarının Üye Oldukları Kooperatifler Ġle Ġlgili Sorunları ve Çözüm Önerileri SONUÇ ve ÖNERĠLER KAYNAKÇA EKLER Ek -1. Kooperatif Yöneticilerine Ait Anket Formu Ek -2. Kooperatif Ortaklarına Ait Anket Formu ÖZGEÇMĠġ... 99

10 ÇĠZELGELER DĠZĠNĠ Çizelge 3.2 Anket ÇalıĢması Yapılan Aksaray Ġl,Ġlçe, Köy ve Kooperatifleri Çizelge 3.3 GörüĢme Yapılan Kooperatif Ortağı Sayıları ve Kooperatiflere Göre Dağılımı. 24 Çizelge 4.4 Dünyanın En Büyük Kooperatif ġirketleri Çizelge 4.5 Türkiye de Tarımsal Amaçlı Kooperatif ve Ortak Sayılarının Dağılımı (2016 yılı) Çizelge 5.2 Aksaray Ġli ġehir ve Köy Nufüsü Çizelge 5.3 Aksaray Ġli Arazilerinin Dağılımı Çizelge 5.4 Aksaray Ġli Tarım Arazilerinin Niteliklerine Göre Dağılımı (2016 yılı) Çizelge 5.6 Aksaray Ġli Hayvan Varlığı Çizelge 6.1 Ortakların YaĢ Gruplarına Göre Dağılımı Çizelge 6.2 Ortakların Eğitim Seviyelerine Göre Dağılımı Çizelge 6.3 Ortakların Sosyal Güvence Durumuna Göre Dağılımı Çizelge 6.4 ĠĢletmelerin Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı Çizelge 6.5 Yörede Üretilen Bitkisel Ürünlerin ÇeĢitli SatıĢ Kanallarında Dağılımı (%) Çizelge 6.6 ĠĢletmelerin Hayvancılık Yapılma Durumuna Göre Dağılımı Çizelge 6.7 Üretilen Hayvansal Ürünler ve SatıĢ Kanallarında Dağılımı (%) Çizelge 6.8 ĠĢletmelere Ait Arazilerin Büyüklük Gruplarına Göre Dağılımı Çizelge 6.10 Ortakların Yıllık Tarım DıĢı Gelir Düzeyleri Çizelge 6.11 Ortakların Tarımsal Örgütlere Üye Olma Durumu Çizelge 6.12 Üyelerin Kooperatiflere Ortaklık Süresinin Dağılımı Çizelge 6.13 Ortakların Kooperatif Yönetiminde Görev Alma Durumu Çizelge 6.14 Ortakların Kooperatif Ana SözleĢmesini Okuma Durumu Çizelge 6.15 Ortakların Son Kooperatif Genel Kurul Toplantısına Katılma Durumu...66 Çizelge 6.16 Ortakların Kooperatif Genel Kurul Toplantısına Katılmama Nedenleri Analizi66 Çizelge 6.17 Kooperatif Genel Kurul Toplantısına Katılmayanların Alınan Kararları Takip Etme Durumu Çizelge 6.18 Kooperatif Ġle Ġlgili Kararlarda Karar Verme Biçimi Çizelge 6.19 Ortakların Yönetim Kurulu-Ortak ĠliĢkilerini Değerlendirme Durumu Çizelge Kooperatif Ortaklarının YaĢadıkları Genel Sorunlar... 73

11 GRAFĠKLER DĠZĠNĠ Grafik 6.1Tarım Kredi Kooperatifi Kooperatifine Ortak Olma Amacı 56 Grafik 6.2 Tarımsal Kalkınma Kooperatifine Ortak Olma Amacı 57 Grafik 6.3 Tarım Kredi Kooperatifi Ortakların Ziyaret Sıklıkları Durumu 58 Grafik 6.4 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ortaklarının Ziyaret Sıklıkları Durumu 59 Grafik 6.5 Tarım Kredi Kooperatifi Hizmetlerinden Memnuniyet Durumu 60 Grafik 6.6 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Hizmetlerinden Memnuniyet Durumu 61 Grafik 6.7 Tarım Kredi Kooperatifinin En Önemli Fonksiyonunun Değerlendirilmesi 62 Grafik 6.8 Tarımsal Kalkınma Kooperatifinin En Önemli Fonksiyonunun Değerlendirilmesi 63 Grafik 6.9 Tarım Kredi Ortaklarının Kooperatif Yönetim Kurulu ÇalıĢmalarından Memnun Olma Durumları 69 Grafik 6.10 Tarımsal Kalkınma Ortaklarının Kooperatif Yönetim Kurulu ÇalıĢmalarından Memnun Olma Durumları 70 Grafik 6.11 Tarım Kredi Kooperatifi Ortaklarının Kooperatif Ġle Ġlgili Bilgileri Öğrenme Durumu 71 Grafik 6.12 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ortaklarının Kooperatif Ġle Ġlgili Bilgileri Öğrenme Durumu 72

12 KISALTMALAR DĠZĠNĠ AB ABD BM GTHB ICA YAS TKK TRGM TMO TÜĠK TL Avrupa Birliği Amerika BirleĢik Devletler BirleĢmiĢ Milletler Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Uluslararası Kooperatifler Birliği Sulama Yeraltı Suyu Tarım Kredi Kooperatifi Tarım Reformu Genel Müdürlüğü Toprak Mahsulleri Ofisi Türkiye Ġstatistik Kurumu Türk Lirası

13 1.GĠRĠġ 1.1.Konunun Önemi Bir bütünü oluģturan parçaların ayrı ayrı faaliyeti yerine, bütünleģerek daha iyi sonuç aldığı birçok eylemde ortaya çıkmıģtır. Dünyadaki geliģmeler değerlendirilirken ifade edildiği gibi küreselleģen dünyada, birleģme, birleģmelerin sonucunda blok oluģturma ve daha fazla pazarlık gücüne kavuģabilme ön plana çıkmaktadır. ĠĢletmecilikte, aynı dalda faaliyet gösteren Ģirketlerin ayrı ayrı çalıģma yerine, birleģerek veya birbirini tamamlayarak daha güçlü duruma gelmeleri, riski azaltmakta, kârlılığı ise artırmaktadır. Bu durum günümüzde sıkça görülen önemli bir ekonomik olaydır. Ġki televizyon kanalının birleģmesi, çeģitli gazete, dergi gibi yayın organlarının birleģmesinin altında daha fazla kar elde etme düģüncesi yatmaktadır. Bu tür birleģmeler Türkiye dıģında da görülmektedir. Türkiye de gerek Avrupa Birliğine üye olmaya, gerekse bölgesinde Karadeniz Ekonomik ĠĢbirliği Bloğunu kurmaya çalıģması, elde tutulan avantajların korunması ve yeni avantajlar elde etme amacı taģımaktadır. Bu tür birleģmelerde temel hedef ekonomik olmakla beraber, siyasi çıkarlarla da birtakım avantajlar elde edilmesi mümkündür. Bununla birlikte en zor bir araya gelen grup tarım kesimi olmaktadır (Direk, 2012; Direk, 2017). Osmanlı Ġmparatorluğu nun son döneminde geleneksel yönetim yapısının giderek sarsılması, yasal düzenlemelerin yeniden yapılanmasını gerekli kılmıģtı. Yasal ve kurumsal düzenlemelerin, ekonomik ve toplumsal yapıya ters düģmeleri, yalnız baģına baģarısız olmaları yanında, yeni sorunların ortaya çıkmasına da neden oluyordu. Tarım kesimi açısından bakıldığında, geliģmeyi engelleyen en önemli etken, ticari tarımın çok dar bir alanda ve yabancı sömürüye açık olarak yapılmasıydı. Köylü yarı feodal, yarı toprak köleliği düzeninin yanında ağır vergiler altında da ezilmekteydi (Ünal, 1977). Tarımsal kredi temininin yetersizliği, kooperatifleģmenin henüz daha yerleģmemesi, pazarlama olanaklarının kısıtlanmasına neden olmuģtur. Bir yandan büyük toprak mülkiyetinin varlığı diğer taraftan yaygın olan küçük üreticilik, Osmanlı tarımının temel özelliğini oluģturmaktaydı. Üretim alanları ile piyasalar arasında iletiģim ve ulaģımın bulunmaması, büyük kentlerin zorunlu gıda maddelerini yurt dıģından sağlamalarına neden olmaktaydı (Kazgan, 1999). Böylece çiftçi ulusal pazarlara açılamamıģ, yerel pazarlarda ürünlerini satmak zorunda kalmıģtı, bu durum geliģmenin önünde bir engel olarak ortaya çıkmıģtır. Cumhuriyet ile birlikte kooperatif fikri yaygın bir anlayıģla yeniden değerlendirilmiģtir. Öyle ki Anayasa nın 171. maddesi ise kooperatifçiliğin geliģtirilmesine 1

14 yöneliktir madde Ģu Ģekildedir: Devlet, milli ekonominin yararlarını dikkate alarak, öncelikle üretimin artırılmasını ve tüketicinin korunmasını amaçlayan kooperatifçiliğin geliģmesini sağlayacak tedbirleri alır. Burada temel amaç, çiftçinin bilinçli bir tarımsal faaliyet yürüterek bunu kooperatifçilik ilkeleriyle desteklemek, böylece daha hızlı bir kalkınmayı sağlamaktır. Bu konu ile ilgili olarak Atatürk, köylünün her konuda bilinçlenmesini istemekteydi. YapmıĢ olduğu bir konuģmada Ģu sözleri oldukça anlamlıdır: Ben de çiftçi olduğumdan biliyorum. Makinesiz tarım olmaz, el emeği güçtür. BirleĢirseniz birlikte makinalar alırsınız. Yılda yüz dönüm çalıģır, on katını eker, yüz katını elde edersiniz, bir de toprağın sevdiği tohumu bulup ekmelidir. Yurdumuz, çiftçi ülkesi olmağa henüz hak kazanmıģtır. Tarım ülkesi olacağız. Bu da ancak makinalı tarımla olur. Atatürk, kooperatifçiliğin her yerde sevildiğini satıģ ve kredi için yararlanıldığı gibi diğer konularda da yararlanılması gerektiğini sözlerinde belirtmiģtir. Ekonomik konulara ağırlık verilmesi ile ilgili olarak yapmıģ olduğu Ģu öneri de oldukça anlamlıdır: Ticarete sâlim bir cereyan vermek için baģka unsura istinat etmek zaruretindeyiz. Bu da ancak alım-satım kooperatifleri ile olabilir. Memleketi kooperatif Ģebekesinin ihata etmesi Ģayan-ı arzudur. Bu kooperatifler vücut buldukça dağınık bırakılmamalı, teģkilat altına alınmalıdır (Ökçün, 1981). Atatürk ün 20 Temmuz 1936 tarihinde onaylanan Tekir Çiftliği Tarım Kredi Kooperatifi nin kurucusu ve bir numaralı ortağı olması da tarım kredi kooperatifleri konusundaki yaklaģımını bize göstermektedir. Kooperatifçilik Türkiye de Mustafa Kemal Atatürk tarafından bir numaralı ortak olarak imzalanan belge ile baģlamaktadır. Çıkarılan bu yasalarla kooperatif hukukunda önemli geliģmeler görülmüģ, bu yasalara dayanarak ve Atatürk ün önderliğinde kooperatif hareketi, hızlı bir Ģekilde ilerlemiģtir. Türk Devriminin gerçekleģtirilmesi sırasında ekonomik açıdan geliģmeye, ilerlemeye, çağdaģ uygarlığa eriģmeye çok önem veren Atatürk ün ortak olduğu bir diğer kooperatif de Ankara Memurlar Ġstihlak Kooperatifi dir. Atatürk ün ekonomik konulardaki görüģleri, kooperatiflerin ilk kurulduğu yıllarda ve daha sonraki dönemde de temel noktayı oluģturmuģtur. Cumhuriyet yıllarında Mustafa Kemal Atatürk gibi düģünsel boyutta kooperatif harekete yaklaģımlar hız kazanmıģtır (KocabaĢ, 2011). Tarım sektöründe çalıģanların, tarımın kendine özgü özellikleri nedeniyle bir araya gelmeleri çeģitli nedenlerle çok kolay olmamaktadır. Çiftçilerin, gruplar oluģturarak piyasayı etkilemeleri ancak zorlama yollarla yapılabilmektedir. Oysa en kolay iģbirliği yapılabilecek sektör tarım sektörüdür. Çünkü hep aynı kalitede ve aynı zamanda mallar üretilebilmekte, böylece tüm üreticiler aynı üretim metotlarını kullanabilmektedir. Ancak tarım sektöründe faaliyet gösteren çiftçilerin birçoğu, tarımsal faaliyetlerini gönüllü ve bilinçli Ģekilde 2

15 yapmamaktadır. Tarımsal üretim daha çok aile iģgücüne dayalı olarak yapılmakta ve tarımsal üretimden öncelikle kar beklenmemektedir. Ġlk hedef kendi ihtiyacı olan gıda maddelerini üretmek olan sektörde, zaten pazar için üretim yer, zaman ve sermaye yeterli ise yapılmaktadır. Böyle bir yapıda çiftçinin kar düģüncesi ikinci plandadır. Oysa geliģmiģ ülkelerde hangi dalda olursa olsun öncelikli hedef kar elde etmektir. Ülkemizde de öncelikli hedefin kar olabilmesi için yapılan tüm faaliyetlerin profesyonelce yapılması gerekmektedir. Günümüzün en etkili kalkınma araçlarından birisi olarak görülen kooperatifler ekonomik yönden; atıl kaynakların harekete geçirilmesine, mikro finansman ve krediye eriģim imkânlarının artırılmasına, sermaye birikiminin sağlanmasına, tarımın ve küçük çaplı üretimlerin sanayiye uyumuna, giriģimcilik ve ortak iģ yapma kültürünün geliģtirilmesine katkıda bulunmaktadır. Sosyal yönden ise kırsal kalkınmanın sağlanmasına, yeni istihdam alanları oluģturulmasına, kırsal kesimden göçün önlenmesine, yoksulluğun azaltılmasına ve kadınların ekonomik, sosyal ve kültürel açıdan durumlarının iyileģmesine yardımcı olmaktadır. Bu nedenle kooperatifler, ülkelerin ekonomik ve sosyal alanda bir bütün olarak kalkınmasında önemli bir rol oynamaktadır. Diğer taraftan çiftçilerin ekonomik güçlerini birleģtirerek, maddi çıkar sağlaması, kooperatiflerde yer bulmuģtur. ÖrgütlenmiĢ iģbirliği olarak da tanımlanan kooperatifçilik faaliyeti üretim, pazarlama, satın alma ve hizmet alanlarında görülmektedir. Burada çiftçilerin güçlerini birleģtirdikleri en önemli organizasyon olan kooperatifler üzerinde durulacak, kooperatifler ile üreticiye sağlanabilecek faydalar üzerinde durulacaktır. Kooperatifler genel anlamda tarım kooperatifleri ve tarım dıģı kooperatifler olmak üzere ikiye ayrılırlar. Tarım sektörü insanlık var olduğu sürece önemini koruyacak bir sektördür. Tarım sektörü geliģmiģ, geliģmekte olan ve geri kalmıģ tüm ülkelerde insanların beslenmesi açısından önemini korumaktadır. Tarım sektörünün ekonomideki önemi bu sektörden yerine getirmesi beklenen iģlevlerinden kaynaklanır. Tarım sektörünün iģlevleri; - Toplumun besinsel gereksinmeleri karģılaması, - Tarım dıģı sektörlere hammadde üretmesi, - Diğer sektörlere sağlıklı ve yeni iģgücü sağlaması, - Ruhsal denge unsuru olması, - Kalkınmanın finansmanını sağlaması olarak sıralanabilir (Dinler, 2008). Türkiye de tarım sektörü bu iģlevleri yerine getirmeye çalıģırken çeģitli yapısal sorunlarla mücadele etmektedir. Türkiye su, toprak ve iklim bakımından tarımsal üretim potansiyeli zengin bir ülke olmasına karģılık, sektördeki mevcut sorunlar bu potansiyelin 3

16 etkin kullanımını engellemektedir. Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından yılları için hazırlanan Tarım Stratejik Planı nda tarım sektörünün yapısal sorunları ele alınmıģ ve - Tarımsal üretim ve arz güvenliği, - Gıda güvenilirliği, - Bitki sağlığı, hayvan sağlığı ve refahı, - Tarımsal altyapı ve kırsal kalkınma, - Kurumsal kapasite konuları, stratejik alanlar olarak belirlenmiģtir (GTHB, 2014). Tarım Strateji Planında tespit edilen bu sorunların çözümü için örgütlenme konusuna sıklıkla yer verilmiģtir. Dolayısıyla Türkiye de tarım sektörünün güçlenmesi için tarımda güçlü bir örgütlenme yapısının sağlanmasının önemli bir konu olduğunu söylemek mümkündür. Tarımsal üretimi artırmanın, kaliteli ürün elde etmenin ve tarım ile uğraģanların yaģam düzeylerini yükseltmenin en önemli yollarından biri, üreticilerin etkili bir biçimde örgütlenmesidir. GeliĢmiĢ ülkeler incelendiğinde, tarımın geliģip sanayileģtiği ve üreticilerinin de örgütlendiği görülür. Çünkü tarım politikalarını oluģturmak, uygulama konularını belirlemek ve böylece politik mekanizmaları etkileyebilmek, pazarda etkin rol alabilmek, çağdaģ üretim yöntemlerini kullanıp verimliliği artırarak kırsal alan kalkınmasını gerçekleģtirmek, örgütsel güçle yani örgütlü üreticilerle olmaktadır (Karlı ve Çelik, 2003). Kooperatiflerin güçlendirilmesi için yapılacak çalıģmalar bizzat kooperatif ortakları ile ilgilidir. Çünkü kooperatifler bir araya gelen insanların kendi kendilerine yardım etmeleri prensibine göre çalıģırlar. Kooperatif ortakları tarımsal uygulamalarda ne kadar güçlü/etkili olursa ve kooperatife ne kadar fazla sahip çıkarsa kooperatifler o kadar güçlenecektir. Kooperatif ortaklarından beklenen bu durum ortakların kooperatifçilik bilinç düzeyi ve kooperatiflerine olan bağlılıkları ile paralellik göstermektedir. Bu nedenle ortakların kooperatifçilik bilinç düzeyini ve kooperatif yönetimine katılmadaki etkinliklerinin araģtırılıp mevcut durumun ortaya konulması kooperatif yöneticilerine ve tarım politikaları karar vericilerine yol gösterecektir. 1.2 AraĢtırmanın Önemi Bir ülkenin hedeflediği amaçlara ulaģmasında ülke halkının ve çeģitli meslek gruplarının örgütlenmesi ve bu örgütlerin ülke ihtiyaçlarına uygun hizmetler üretmesi önemlidir. Bu nedenle geliģmiģ ülkelerde yöneticiler, toplumun çeģitli kesimlerinde bulunan grupların örgütlenmesine destek vermekte ve bu grupların amaçlarını devlet politikalarının 4

17 amaçları ile bütünleģmesini sağlamaya çalıģmaktadır (Çıkın ve Yercan, 1995). Bu durum Türkiye de kooperatifçilikle ilgili eksikliklerin tespit edilmesinin önemini artırmaktadır. Türkiye de kooperatiflerle ilgili planlarda ve politikalarda; - Kooperatif ortaklarının kooperatifçilik bilincinin hangi düzeyde olduğunun, - Ortakların kooperatif yönetimine katılma durumlarının ve katılmayı isteme eğilimlerinin, - Ortakların kooperatiflerden beklentilerinin bilinmesi ile gerçekleģtirilecektir. Kooperatifçiliğin bir heyecan, ülkü iģi olduğu, dayanıģma, yardımseverlik, kardeģlik, barıģ gibi duyguların pekiģtirilmesi ve sosyal adaleti sağladığı bunun da milli birliğin kurulmasına yardımcı olduğu kadar, zayıf tarafları da bulunmaktadır. Kooperatifleri etkileyen dıģ etkenler, kooperatif düģüncesinin geliģip büyümesinden memnun olmayan kiģi ve kuruluģların yaptıkları olumsuz politikalardır. Kooperatifleri yıpratan iç etkenlerin baģında ise iyi yönetici bulmak konusundaki zorluk gelmektedir. Ortakların büyük bir çoğunluğunun düzenli bir topluluk oluģturamamaları ve demokrasi ruhunu içlerinde hissetmemeleri, kooperatiflerin geliģmesini etkileyen olumsuz faktörlerdir. Olumsuz yönlerin kaldırılması kooperatiflerin istenilen amaçlara ulaģmasında en önemli etken olacaktır. Bu durum genelde kooperatif yönetimlerine seçilen kiģilerin kooperatiflerin gönüllü bir ortaklık değil, zorunlu bir örgütlenme görmelerinden kaynaklanmaktadır. Oysa kooperatifçilik eğitim ve terbiyesi, kooperatif hareketinin baģlangıcından beri üzerinde durulan ve zaman geçtikçe önemi daha da artan bir konudur. Ġlave olarak Türkiye de kooperatiflerin mevcut durumu incelendiğinde kooperatiflerin sayıca fazla ancak yeteri kadar etkili olamadığını söylemek mümkündür. Dolayısıyla çalıģmanın kooperatifçilikle ilgili sorunların çözümü için ortakların kooperatifçilik algılarının ve kooperatif yönetimine katılma seviyelerinin tespit edilmesi açısından faydalı olacağı düģünülmektedir. Bu çalıģma Tarım Kalkınma Kooperatiflerinden sonra en fazla ortağı olan Tarım Kredi Kooperatifleri (TKK) ortakları ile yürütülmüģtür. Tarım Kredi Kooperatiflerine ortak çiftçi sayısı (Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, 2016). Türkiye de tarımda istihdam edilenlerin sayısı ise dir (TÜĠK, 2017). Yani her altı çiftçiden biri TKK ortağıdır. Bu durum TKK ortak yapısının diğer kooperatiflerden farklı olarak daha çeģitli (arazisi küçük- büyük olan, çok çeģitli ürün üreten vb) olduğu sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Dolayısıyla çalıģmanın tarım sektöründe faaliyet gösteren her kademedeki çiftçiyi kapsaması açısından önemli olduğu düģünülmektedir. 5

18 1.3 AraĢtırmanın Amacı ÇalıĢmanın amacı, Aksaray Ġlinde faaliyet gösteren tarım kooperatifleri içinde yer alan tarımsal kalkınma ve tarım kredi kooperatifi üyelerinin sorunlarını tespit etmek ve bu sorunlara çözüm önerileri geliģtirmektir. Bu çerçevede; - Ortakların sosyo-ekonomik yapılarını ortaya koymak, - Ortakların kooperatif algılarını etkileyen faktörleri irdelemek, - Ortakların kooperatif yönetimine katılmalarına etki eden faktörleri bulmak, - Ortakların kooperatif yönetimi ile iliģkisini ortaya çıkarmak, - Ortaklarının kooperatif hizmetleri konusundaki memnuniyetini analiz etmek amaçlanmıģtır. 1.4 AraĢtırmanın Kapsamı Aksaray tarımsal kalkınma ve tarım kredi kooperatifi ortaklarının sorunları ve çözüm önerileri üzerine, ortakların yönetime katılma durumlarını ele alan bu araģtırma, kooperatif ortağı olan çiftçileri kapsamaktadır. AraĢtırma sekiz ana bölümden oluģmaktadır. Birinci bölümde giriģ baģlığı altında konunun önemi, araģtırmanın amacı ve kapsamı ortaya konulmuģtur. Ġkinci bölümde araģtırma ile ilgili önceden yapılan çalıģmalar, üçüncü bölümde materyal ve yönteme, dördüncü bölümde örgütlenme, tarımsal kalkınma ve tarım kredi kooperatifçiliği ile ilgili genel bilgilere, beģinci bölümde araģtırma bölgesi ile ilgili bilgilere, altıncı bölümde bölgedeki ortaklar ile yapılan anketler bulgularına, yedinci bölümde sonuç ve önerilere, sekizinci bölümde kaynakçaya yer verilmiģtir. 6

19 2.KONU ĠLE ĠLGĠLĠ ÇALIġMALAR Bu bölümünde konu ile ilgili diğer araģtırmacılar tarafından yayınlanmıģ yerli ve yabancı araģtırmalara yer verilmiģtir. Kooperatifçilik temalı çalıģmalar kooperatifçiliği çeģitli açılardan ele alarak hazırlanmaktadır. Konu ile ilgili çalıģmalar incelendiğinde kooperatif hareketinin faydaları, farklı kooperatif türlerinin faaliyetlerini, kooperatiflerin sosyal ve ekonomik faydalarını, kooperatif-ortak iliģkilerini ele alan çok sayıda çalıģmaya rastlamak mümkündür. Bu çalıģmalardan bazıları aģağıda sıralanmıģtır. Copp (1964) çiftçilerin, ortak olduğu kooperatifler hakkındaki bilgi düzeyini, düģüncelerini ve kooperatiflerle ilgili tutum ve davranıģları araģtırmıģtır. Foxall ve Mc Donald-Wood (1984) Ġngiltere nin kuzeydoğusunda kooperatif ortağı ve ortağı olmayan 206 çiftçi ile anket çalıģması yapmıģlardır. AraĢtırmada, kooperatife ortak olan çiftçilerin çoğu geleneksel bir kooperatif kültürüne sahip olduğu ve kooperatifçilik ilkelerine olan inancı nedeni ile ortak olduklarını, kooperatif ortağı olmayan çiftçilerin çoğu ise bireysel çalıģmanın daha verimli olduğuna inandığı için ortak olmadıklarını söylemiģlerdir. Tan (1979) Türkiye Ekonomisinde Tarımsal Kooperatifler, iģlevleri, Sorunları, Değerlendirilmesi adlı araģtırmasında tarımsal kooperatiflerin ve genel olarak kooperatiflerin sorunları ile çözüm yollarına yer vermiģtir. Kıvanç (1982) Türkiye Ekonomisinde Tarımsal Amaçlı Kooperatifçilik ĠĢletmeleri isimli çalıģmada, tarım kesiminin sanayiye ve ekonomik geliģmeye katkısı ile Türkiye deki arz / talep dengesizliklerinin nedenleri kooperatifçilik açısından incelenmiģtir. ÇalıĢmada ayrıca modern kooperatifçiliğe geçiģ için durum tespiti, incelemeler ve öneriler sunulmuģtur. Price ve Peters (1985), Tarımsal Kooperatifler ve Çiftçiler isimli çalıģmasında, kooperatiflere katılımının tarım iģletmelerinin performansına etkileri hakkında çiftçilerin görüģlerini sorgulamıģlardır. Kooperatifleri, tarımsal girdi sağlayan ve ürün alım-satımı ile uğraģan pazarlama kurumları olmak üzere iki grupta değerlendirmiģlerdir. Tarımsal girdi sağlayan kooperatiflere ortak olan çiftçilerin maliyetleri azalttıkları ve diğer tarımsal konularda fayda sağladıkları, pazarlama kooperatiflerine ortak olan üreticilerin ise ürünlerini daha yüksek fiyatla satarak avantaj elde ettikleri tespit etmiģlerdir. Turan (1991) Ġstihdam Yaratma Açısından Tarım Kooperatifleri (Ġçel ve Niğde Ġllerindeki Kooperatifler) Üzerinde Bir Uygulama adlı doktora çalıģmasında kooperatif 7

20 iģletmelerin temelindeki en önemli faktör, iģgücü olarak belirlenmiģtir. Kooperatiflerde amaçlar fertlerin düģünce ve davranıģları dikkate alınarak gerçekleģtirilmelidir. Her iģletmede olduğu gibi kooperatif iģletmelerinde de insan faktörünün varlığı asla ihmal edilmemelidir. Ġnsan sağlığı için nasıl ki tıpta yeni arayıģlar devam ediyorsa, daha iyi bir refah içinde iktisat ilmindeki arayıģlar sürmekte, kooperatifçiliğin uygulanmasında belirli ülkeler örnek alınarak ideal olanın bulunmasına çalıģılmıģtır. ÇalıĢmada, tarım amaçlı kooperatiflerin bölgelerarası farklılıklarının giderilmesindeki etkileri, önemi, ekonomik ve sosyal kalkınmada ulaģılmak istenen hedefe hangi Ģartlar altında, ne oranda katkıda bulunabilecekleri saptanmaya çalıģılmıģtır. Ayrıca kooperatiflerin istihdam yaratma açısından nasıl bir rol oynayabilecekleri gösterilmek istenmiģtir. ÇalıĢma Çukurova Bölgesinde Niğde ilinde 18 köy ve kasabadaki tarım amaçlı yerel kooperatiflere gidilerek, anket uygulaması yapılmıģ, elde edilen ampirik verilerle öneriler geliģtirilmiģtir. Geray (1992) Kooperatifçiliğin Dünyada ve Türkiye de Nicel GeliĢimi isimli çalıģmasında, kooperatifçiliğin önemi ve tarihsel geliģimini incelenmiģtir. Kooperatif kuruluģların türleri, üye ve üst birliklerin durumlarına iliģkin sayısal verilere dayalı geliģmeler belirlenmiģtir. Ürper (1995) Kooperatifçilik ĠĢletmeciliği isimli kitabında genel olarak Dünyada ve Türkiye de kooperatifçiliğin geliģimi, içeriğini ve kooperatiflerdeki iģletme fonksiyonlarını incelenmiģtir. Tarımsal sanayiye geçiģte kooperatiflerin rolleri belirlenmiģ, iģbirliği kavramının ekonominin sanayileģmesinde ve hangi ölçüde katkıda bulunabileceği konusunda çalıģılmıģtır. Özdemir (1996) Tekirdağ ilinde tarımsal kooperatiflerde kooperatif - ortak iliģkilerini incelendiği araģtırmasında, 14 köyde 225 kooperatif ortağı ile görüģülmüģtür. Bu araģtırma Tekirdağ ili, ilçeleri ve köylerinde yürütülmüģtür. Gayeli örnekleme yöntemi kullanılarak yapılan araģtırmada, her kooperatiften birer yöneticiye de anket uygulanmıģtır. Anket sonuçları değerlendirilirken ortakların sosyal sosyal ve ekonomik durumunun kooperatif ile iliģkilerine etkisi ki kare analizi yapılarak belirlenmiģtir. Çiftçilerin ortak oldukları kooperatif çeģitlerine göre yapılan karģılaģtırmalarda iki oran arasındaki farka ait hipotez testi kullanılmıģtır. Deneklere, ortakların kooperatif yönetimine katılmaları, genel kurula katılım, genel kurulda konuģma durumları, yönetim ve denetim kuruluna aday olma durumları, yönetim kurulu kararlarını takip etme durumları incelenmiģtir. Yercan (1996) Ġzmir Yöresinde SeçilmiĢ Bazı Tarımsal Amaçlı Kooperatiflerde Kaynak Kullanımı ve Kooperatif ĠĢletmelerinde Etkinliğin Ölçülmesi konulu çalıģmada, 8

21 yörede süt ve zeytin iģleme alanında faaliyet gösteren kooperatiflerin yapısı analiz edilmiģ, ortaklara yönelik finansal ve çalıģma etkinliği test edilmiģtir. Kızılaslan (1997) Tokat ilinde yaptığı çalıģmada, tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olmada etkili olan faktörleri araģtırmıģtır. ÇalıĢmada kooperatife ortak olanlarla olmayanlar arasında otorite Ģekli, sosyal statü, geliģmiģ tarım teknolojisini benimseme, eğitim ve yaģam düzeyi, tarımsal gelir, ihtisaslaģma, kooperatiften yararlanma durumlarındaki farklılıklar belirlenmiģtir. ÇalıĢmada kooperatiflerle ilgili yayım çalıģmasının yaygınlaģtırılmasının gereği üzerinde durulmuģtur. Gray ve Kraenzle (1998) yaptıkları Member Participation in Agricultural Cooperatives: A Regression and Scale Analysis-Kooperatif Üyelerinin Katılımı: Bir Regresyon ve Ölçek Ekonomisi ÇalıĢması isimli araģtırmada süt kooperatifine katılımı etkileyen faktörleri analiz etmiģlerdir. ÇalıĢmada regresyon ve ölçek analizi kullanılarak kooperatife, toplantılarına katılım, kooperatifte görev alma, diğer çiftçilerin katılmasını sağlama olanakları incelenmiģtir. Ortakların toplu eylem yapmaları, çiftçilikte mesleki doyum, kooperatif faaliyetlerinden memnuniyet, ortaklar arasında eģitlik, kooperatif menfaatlerine göre karar alma özellikleri ile ilgili faktörler araģtırılmıģtır. Çıkın ve Kızıldağ (1999) tarafından Avrupa Birliği ve Türkiye de Tarımsal Kooperatifçilik Hareketleri isimli çalıģmada, Avrupa Birliği ndeki tarımsal kooperatiflerin etkinliğinin son dönemlerde önemli ölçüde arttığı görülmüģtür. Tarımsal kooperatiflerin sayıca azalmalarına karģılık, ortak sayısı ve iģ hacmi itibari ile bir artıģ yaģandığı tespit edilmiģtir. Bununla birlikte istihdam ettiği personel sayısında ve tarımsal kooperatiflerin pazardaki payında da önemli artıģlar saptanmıģtır. Ertan ve Turan (2001) Gülbirlik ortaklarını, kooperatif-ortak iliģkileri yönünden incelemiģlerdir. ÇalıĢmada ortakların genel kurul toplantılarına katılma durumları, yönetime yapılan atamalar ve kooperatif yönetimi hakkındaki görüģler ele alınmıģtır. ÇalıĢma sonucunda ortakların %64,83 ü kooperatifte önemli atamaların genel kurul, %19,78 i yönetim kurulu, %13,19 u devlet tarafından yapılmasını belirtmiģtir, %2,20 si ise herhangi bir fikir beyan etmemiģtir. Köroğlu (2003) Avrupa Birliğinde ve Türkiye de Tarımsal Örgütlenme konusunda yapılan çalıģmada, tarımsal örgütlenme modellerini, geliģimini, amaçları, uyguladıkları kurallar ve faaliyetleri bakımından AB düzeyinde incelemiģtir. ÇalıĢmanın ikinci bölümünde Türkiye deki tarımsal örgütlenme biçimini, ülkemizin AB ye uyum sürecini gerçekleģtirebilmek için örgütlenme alanında yapması gerekenler ortaya konulmuģtur. Ortak 9

22 Tarım Politikasının en önemli yapı taģlarından biri olan ve Türkiye de de kurulan üretici birliklerinin, ülkemizdeki örgütlenme boģluğunu giderebilmesi için de öneriler geliģtirilmiģtir. Bücük (2004), Tarım Kredi Kooperatifleri Konya Bölge Birliği'ne Bağlı Kooperatiflerin Ekonomik Analizi isimli yüksek lisans tez çalıģmasında Tarım Kredi Kooperatifleri Konya Bölge Birliği'ne bağlı bulunan birim kooperatiflerin ekonomik yönden incelenerek faaliyetlerinin değerlendirilmesini yapmıģtır. Tarım Kredi Kooperatiflerinin incelenmesinde, 2000, 2001 ve 2002 yıllan olmak üzere 3 faaliyet yılı esas alınmıģtır. AraĢtırmada tabakalı tesadüfi örnekleme yöntemi ile seçilen Tarım Kredi Kooperatiflerinin bu üç yıla ait bilançoları, gelir tabloları, satıģla ilgili bilgileri içeren tabloları ve örneğe çıkan kooperatiflerin idareci personeli ile yapılan anketlerden elde edilen veriler kullanılmıģtır. Ġncelenen kooperatiflerde, kullandırılan kredilerin 2001 yılında bir önceki yıla göre % 8-33 arasında azaldığı, kooperatiflerin 2001 yılındaki dönem kârlarının % arasında reel olarak arttığı buna bağlı olarak da özkaynakların arttığı, ancak bu artıģın faaliyetlere bağlı bir artıģ olmadığı tespit edilmiģtir. Kooperatiflerin varlıklarının 2001 yılında % arasında azaldığı, 2002 yılında da %7-14 arasında azaldığı tespit edilmiģtir yılında ülke genelinde yaģanan ekonomik krizin tüm kooperatifleri etkilediği, ancak ortak sayısı az olan kooperatiflerde bu durumun daha belirgin Ģekilde hissedildiği tespit edilmiģtir. Ġncelenen dönemlerde kooperatiflerin kredi alacakları içerisindeki özkaynak oranı yükselmiģ, yabancı kaynak oranı azalmıģtır. Bunun nedeninin, T.C. Ziraat Bankasının kooperatiflere tarımsal kredi kullandırmamasından kaynaklandığı anlaģılmıģtır. Tarım Kredi Kooperatiflerinin tarımsal kredilendirme ile ilgili faaliyetlerini sağlıklı bir Ģekilde yürütebilmesi için kredi faiz oranlarının düģürülmesi, kooperatiflere finansman kaynağı sağlanması gerektiği tespit edilmiģtir. Direk (2004) Kamu Reformu ve Tarımda Kamusal Örgütlerin Etkinliğinin Artırılması adlı çalıģmasını Türkiye Ziraat Yüksek Mühendisleri Derneği nin organize ettiği Kamu Reformu ve Türk Tarımına Etkileri Paneli nde sunmuģtur. ÇalıĢmada, örgütlenmenin kooperatiflere artan oranlarda yer verilmesi, kamu etkinliğinin sağlanması açısından zorunluluk olduğu vurgulanmıģtır. Ġnan (2004) Türkiye de Tarımsal Kooperatifçilik ve AB Modeli adlı araģtırmasında Türkiye deki tarımsal kooperatifçilik hareketini ve AB ülkelerindeki tarım kooperatiflerini incelemiģ, ülkemizdeki tarım kooperatiflerinin yerel, ulusal ve AB açısından sorunlarını saptamıģ ve sorunlara çözüm önerileri getirmiģtir. Ġnan ve ark., (2005), Tarımda Örgütlenme konusunda hazırladıkları bildiride, ekonomik bir örgütlenme biçimi olan tarım kooperatiflerini de incelemiģlerdir. Tarım 10

23 kooperatifleri tabandan gelen harekete dayanarak kooperatifçilik ilkelerine uygun, üreticilerin girdi ihtiyaçlarının sağlanması, ürünlerin değerlendirilip pazarlanması, çeģitli konularda tesisler kurarak tarımsal sanayinin geliģmesine ve istihdam imkânlarının artırılmasına katkı sağlanması gibi amaçlarla kurulmuģ olan tarımsal kooperatifler, Cumhuriyet in kuruluģundan bu yana sayı olarak giderek artmalarına rağmen ekonomi içerisinde AB ülkelerinde olan benzerlerine oranla yeteri kadar yer alamamıģlardır. Tarım kooperatifleri değiģik biçimde sınıflandırılmaktadır. Genelde ortaklara götürülen hizmetlere (satıģ, kredi, üretim vb) göre kooperatiflere isim verilir. Kooperatif; kredi, girdi temini, pazarlama gibi hizmetlerden birini yerine getiriyorsa, diğer hizmetleri sınırlı olsa da, tek amaçlı kooperatif olarak isimlendirilir. Kooperatif birden fazla konuda (ürün pazarlama, kredi temini, girdi alımı, arazi veya makinelerin ortak kullanımı gibi) faaliyet gösteriyorsa, çok amaçlı kooperatif adını alır. Tek amaçlı kooperatiflere örnek olarak ülkemizdeki tarım satıģ, tarım kredi kooperatifleri gösterilebilir. Çok amaçlı kooperatiflere ülkemizden en iyi örnek ise, isimleri Tarım ve Köy ĠĢleri Bakanlığınca tarımsal kalkınma kooperatifleri olarak zorla değiģtirilen, ancak kooperatifçiler ve üretici ortaklar tarafından hala köy kalkınma kooperatifleri (kısaca Köy- Koop) olarak bilinen kooperatiflerdir. Kooperatiflerin ekonomik açıdan baģarılı olabilmeleri için yalnız yatay alanda değil, dikey alanda da bütünleģmeleri ve bu Ģekilde güçlenmeleri gerekir. Bu bütünleģme biçimi üst örgütlenmeden (yatay bütünleģme) farklı olup, kooperatiflerin faaliyet konularının çeģitlendirilmesi ve içerik olarak geniģletilmesidir. Örneğin, belirli bir malın üretiminden o malın son tüketiciye kadar uzanan aģamalarındaki imalat, toptancılık perakendecilik gibi faaliyetlerin bir tek kooperatif tarafından yapılmasıdır. Üst örgütlenmede (yatay bütünleģme) bölge birlikleri ve merkez birliği kuran kooperatifler, birbirine benzer iģ ünitelerini bir genel yönetim altında birleģtirmiģ olurlar. Yatay bütünleģme ile kooperatifler güçlü lobiler oluģturabilir ve kamuoyuna yaptıkları hizmetlerin aynı zamanda toplumun ve ülkenin yararına olduğu mesajını verebilir. KüreselleĢen Dünya da kooperatifler ve üst örgütleri için bütünleģme ve birleģmeler yaģayabilmek için giderek zorunlu olmaktadır. Gerekli önlemler alındığı ve kooperatifçilik hareketi desteklendiği takdirde, kooperatifçiliğin ülke tarımının geliģmesine büyük katkılar yapacağı açıktır. Hatta kooperatifçilik, kırsal ve kentsel kesime, tarımın dıģında da sayısız ve pek çok yararlar sağlayabilir. Yeter ki, kooperatifçilik ilkeleri, değerleri, metotları ve felsefesi toplum tarafından gereği gibi anlaģılmıģ olsun. Karlı, Bilgiç ve Çelik (2006) Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Çiftçilerin Tarımsal Kooperatiflere Katılımlarını Etkileyen Faktörlerin Analizi konusunda hazırladıkları makalede Çiftçilerin Güneydoğu Anadolu Bölgesi'ndeki tarımsal kooperatiflere üye olma 11

24 kararı ve algılarını araģtırmıģlardır. Tarımsal kooperatiflere katılma ihtimalini belirleyen faktörler ikili logit modeli kullanılarak belirlenmiģtir. Modelde; eğitim düzeyi, iletiģim, brüt gelir kaydı, çiftlik büyüklüğü, orta ve yüksek teknoloji kullanımı gibi değiģkenlerin çoğunun kooperatiflere giriģ ihtimalini belirlemede önemli rol oynadığını bulunmuģtur. Muhtemelen küçük çiftçiler zengin çiftçilere göre tarımsal kooperatiflere daha fazla katılmaları beklenmektedir. Çiftçilerin tarım kooperatiflerine üye yapılabilmesinde önemli rol oynayan bazı faktörler brüt gelir ve bazı sosyal statü değiģkenleri olarak bulunmuģtur. Buna ek olarak, muhafazakâr çiftçilerin orta gelir düzeyindeki çiftçilere göre tarım kooperatiflere katılma olasılığı daha düģüktür. Direk ve ark. (2007) Avrupa Birliğine Katılım Müzakereleri Sürecinde Türk Kooperatifçiliğinin Yapısı adlı çalıģmada Türkiye de ve AB ülkelerinde tarımsal kooperatiflerde mevcut durum ortaya konularak her ikisinde kooperatiflerin farklılıkları ortaya konularak öneriler geliģtirilmiģtir. Laursen ve ark., (2008) modern Danimarka kooperatifleri arasında tarım kooperatiflerine olan katılımı ve kooperatiflerin organizasyon karakterini ele aldıkları çalıģmada, kooperatife olan toplam bağımlılığın kooperatiften memnuniyet üzerinde bir etkiye sahip olduğu bulunmuģtur. Ayrıca kooperatife demokratik katılım sürecinde ortaklar ailelerinden ve arkadaģlarından etkilenmemektedirler. Ortakların demokratik sürece katılmalarında iki faktör önemli derecede etkilidir. Bu faktörler ortakların kooperatiften memnun olmaları ve kooperatif faaliyetlerini çeģitlendirmeleri olarak bulunmuģtur. Bilgin ve Tanıyıcı (2008) devlet-kooperatif iliģkilerinin tarihi geliģimini inceledikleri çalıģmalarında, devletin kooperatiflere verdiği desteklerin kooperatiflerdeki geliģimi sağladığını belirtmiģlerdir. Öte yandan bu çalıģmada desteğin zamanla devlet güdümlü kooperatif yapısına dönüģtüğü sonucuna varılmıģtır. ÇalıĢmada kooperatiflerin serbest piyasa koģullarında faaliyetlerini yürüttükleri rekabet ortamında, yeteri kadar etkin olamadıkları sonucuna varılmıģtır. Uzunlu (2008) Konya Çumra Bölgesi Sulama Kooperatiflerinin Sulama Yönetimi ve Uygulama Sorunları ismiyle yapılan yüksek lisans çalıģmasında sulama kooperatifleri, sulu tarıma geçiģte önemli bir etkiye sahiptir. Konya ili Türkiye de kurulmuģ olan sulama kooperatiflerinin en yoğun olduğu yerlerden birisidir. Bu çalıģmada Konya ilindeki sulama kooperatiflerinin genel durumu açıklanmıģ ve ilde sulu tarımın yoğun yapıldığı Çumra ilçesindeki sulama kooperatiflerinin il düzeyindeki sayısı, dağılımı ve sorunları belirlenerek öneriler yapılmıģtır. Ġldeki toplam kooperatif sayısı 288 adettir. Bu rakam Türkiye de kurulmuģ olan toplam sulama kooperatifleri sayısının (2386) %12 sine tekabül etmektedir. 12

25 Ġldeki kooperatif hizmetlerinden yararlanan çiftçi sayısı adettir. Her çiftçi ailesi ortalama 5 birey olarak düģünüldüğünde ilde ortalama nüfus sulama kooperatifi ile iliģkili olmaktadır. Ġldeki üye sayısı Türkiye de kurulmuģ olan toplam sulama kooperatifleri üye sayısının ( ) %10,5 dir. Aynı Ģekilde sulamaya açılan alan ise ha dır. Bu alan, ildeki sulamaya açılan alanların yaklaģık %20 sidir. Kooperatif içerisinde en fazla yeraltı suyu (YAS) olduğu toplam 274 adet (%95,14) kooperatif vardır. Sulama kooperatiflerinin sulama oranı en az %70 olup, en fazla, %100 dür. Çumra da 27 adet faal durumda sulama kooperatif bulunmaktadır. Çumra bölgesinde sulama kooperatiflerinin tamamına yakını yeraltı suyunu kullanmaktadır. Türkiye de sulu tarımın uygulanmasında yaygınlaģtırılmasında uzun yıllardır büyük bir hizmet veren sulama kooperatiflerinin yasal ve teknik birçok sorunları olmakla birlikte sulamada ve çiftçiye hizmette önemli bir katkı sağlamıģtır ve sağlamaktadır. Bölgede su kaynakları yetersiz ve sulama uygulamalarında ciddi sorunlar görülmektedir. Bu sorunlar yönetim, teknik ve yasal sorunlar olarak ortaya çıkmaktadır. Yıldız (2009) Tarım Kooperatiflerinde KarĢılaĢılan Sorunlar ve Çözüm Önerileri adındaki yüksek lisans tezinde, tarım kooperatifleri araģtırılarak, bu kooperatiflerde karģılaģılan sorunları tespit edilerek, çözüm önerileri sunulmuģtur. Xiang ve Sumelius (2010) Finlandiya da çiftçilerin kooperatif yönetimine katılmalarında etkili olan faktörlerin analizini yapmıģlardır. ÇalıĢma, Finlandiya ya özgü süt kooperatifine ortak 200 çiftçi ile yapılan anket verilerine dayanmaktadır. ÇalıĢmada ortakların motivasyonları ile isteklilikleri ve çiftçilerin davranıģları; çiftçilerin kiģisel özellikleri, aile, diğer üyelerin tutumları, güven faktörü ve çiftçilerin ihtiyaçlarını açıklayan faktörler incelenmiģtir. Aykaç (2011) Kooperatifçiliğin GeliĢimi ve Yeni Nesil Kooperatifçilik ile ilgili görüģlerini Karınca Dergisinde değerlendirmiģtir. Makalede Türkiye de ve Dünyada kooperatiflerin geliģimi hakkında bilgi verilmiģtir. KocabaĢ (2011) Türkiye de Kooperatifçilik Hareketinin DüĢünsel Boyutu adıyla sunduğu tebliğde Türkiye de kooperatif düģüncesinin ve hareketinin geliģimi, Mithat PaĢa tarafından kurulan Memleket Sandıkları ile baģladığı belirtilmiģtir. MeĢrutiyet ve Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan kooperatiflerin çokluğu, Atatürk ün kooperatifçiliğe ne kadar çok önem verdiğini göstermektedir ve 1935 yıllarında çıkarılan tarım kredi ve tarım satıģ kooperatifleri kanunları ile Türkiye deki kooperatiflerin sayılarında önemli artıģlar görülmüģtür li yıllara gelinceye kadar kooperatif düģüncede yaģanan bu hızlı geliģim, 13

26 daha sonraki yıllarda çıkarılan kanunlarda ve düzenlenen planlarda kendini göstermeye baģlamıģtır. Kooperatif düģüncenin geliģmesine katkıda bulunanlar, yazmıģ oldukları yazılarla ve ileri sürmüģ oldukları fikirlerle bu düģünceyi desteklemiģlerdir. Bu çalıģmada; II. MeĢrutiyet yıllarındaki düģünsel geliģim incelenirken, önemli isimlerin kooperatif düģünceye katkıları da anlatılmaktadır. Cumhuriyet yıllarına gelindiğinde Atatürk ün kooperatif düģünceye verdiği önem, yayınlanmıģ olan eserler, çıkarılan dergiler, düģüncenin geliģiminde katkıda bulunan önemli isimler üzerinde durulmaktadır yılından 1950 yılına gelinceye kadar kooperatifçilik tarihimiz içerisinde yeri büyük olan isimler, eserler, kurumlar açıklanmaktadır. Kooperatif düģünceye katkıda bulunan isimler, yapmıģ oldukları konuģmalarla vermiģ oldukları değerli eserlerle, kooperatif kuruculuğunda görev almalarıyla kooperatif düģüncenin geliģiminde büyük rol oynamıģlardır. Bu sunum, bir taraftan MeĢrutiyet ve Cumhuriyet yıllarındaki geliģmeleri incelerken, diğer taraftan da süreç hakkında bilgi vererek, kooperatif düģüncenin önemi hakkında tekrar düģünme fırsatı yaratacak. T.C. GÜMRÜK VE TĠCARET BAKANLIĞI Kooperatifçilik Genel Müdürlüğü Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planında (2012), ülkemizde kooperatifçilik sektörünün sorunlarının çözümünde kamu kuruluģlarına, sektöre ve diğer aktörlere ne gibi görevler düģtüğü ortaya konulmaktadır. Strateji, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı nın koordinasyonunda; kooperatifçilik hizmetlerinden sorumlu Bakanlıklar, kamu kurum ve kuruluģları ile kooperatif üst kuruluģları, üniversiteler ve diğer ilgili ulusal ve uluslararası kuruluģların katkıları alınarak hazırlanmıģtır. Bu süreç katılımcı bir anlayıģla yürütülmüģ, çalıģmalar sonucu 7 Stratejik Hedef belirlenmiģ ve bu stratejik hedefler altında 36 öncelikli eyleme yer verilmiģtir. 1. Kamu teģkilatlanması ve kooperatiflere hizmet sunum biçimi yeniden yapılandırılacaktır. 2. Eğitim, danıģmanlık, bilgilendirme ve araģtırma faaliyetleri geliģtirilecektir. 3. Örgütlenme kapasitesi ve kooperatifler arası iģbirliği imkânları arttırılacaktır. 4. Sermaye yapısı ile kredi ve finansmana eriģim imkânları güçlendirilecektir. 5. Ġç ve dıģ denetim sistemleri tümüyle revize edilecektir. 6. Kurumsal ve profesyonel yönetim kapasitesi arttırılacaktır. 7. Mevzuat altyapısı uluslararası esaslara ve ihtiyaçlara göre geliģtirilecektir. Sekiz milyondan fazla kooperatif ortağını doğrudan ilgilendiren Türkiye Kooperatifçilik Stratejisi ve Eylem Planının uygulanması ile ülkemizde kooperatifçilik sektörünün daha güçlü, güvenilir ve verimli iģleyebilmesi yönünde dünyadaki geliģmelere paralel bir biçimde değiģim ve dönüģümün gerçekleģtirilmesi ve ülkemizin kalkınma hedeflerine önemli katkılar sağlanması mümkün olacaktır. 14

27 Can ve Sakarya (2012) Dünya ve Türkiye de Tarım ve Hayvancılık Kooperatiflerinin Tarihsel GeliĢimi Ġktisadi Önemi ve Mevcut Durum isimli çalıģmalarında tarım kooperatiflerinin Dünya ve Türkiye deki iktisadi önemini ve mevcut durumunu makro düzeyde değerlendirmiģlerdir. Kooperatiflerin tarihsel geliģiminin de incelendiği çalıģmada, Türkiye de kooperatiflerin sorunları içsel ve dıģsal nedenler olarak ele alınmıģ ve kooperatiflerin baģarılı olabilmesi için evrensel kooperatifçilik ilkelerinin eksiksiz uygulanması, ortaklarda örgüt bilincinin geliģtirilmesi yönünde önerilerde bulunulmuģtur. Didier ve ark., (2012) çalıģmalarında kooperatiflerde ortakların güvenleri ve yönetime katılmaları arasındaki iliģki incelenmiģtir. Kooperatif ortağı çiftçilerin yönetime katılma davranıģları açıklanırken iki kavram dikkate alınmıģtır. Bunlar güven ve örgütsel bağlılıktır. ÇalıĢma, Fransız tarım kooperatiflerinden seçilmiģ 259 ortak ile yürütülmüģtür. ÇalıĢmada ortakların kooperatife olan bağlılıklarının kooperatife güvenmekte ve yönetime katılmakta etkili olduğu sonucuna varılmıģtır. Kılıç ve Bozoğlu (2012) Samsun Ġlindeki Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ortaklarının Kooperatifçilik Ġlkeleriyle Ġlgili Bilinç Düzeyleri üzerine hazırladıkları makalede kooperatiflerin ilkelerine uygun olarak iģletilmeleri, ortakları ile olan iliģkilerinin geliģtirilebilmesi ve baģarıları açısından büyük önem taģımaktadır. Bu çalıģmanın temel amacı, Samsun ilindeki tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olan çiftçilerin kooperatifçilik ilkeleriyle ilgili bilinç düzeylerinin belirlenmesidir. AraĢtırmanın ana materyalini, Samsun ilindeki tarımsal kalkınma kooperatiflerinin ortakları arasından basit tesadüfi örnekleme yöntemine göre seçilen 89 çiftçiden anket yöntemiyle elde edilen veriler oluģturmaktadır. Cluster analizinden yararlanılarak ortaklar, kooperatifçilik ilkeleri hakkındaki bilinç düzeylerine göre sıfır/hiç (21 iģletme), orta (33 iģletme) ve yüksek (35 iģletme) olmak üzere 3 gruba ayrılmıģ ve sonuçlar belirlenen gruplar için karģılaģtırmalı olarak değerlendirilmiģtir. AraĢtırma sonuçlarına göre, kooperatiflerde yaģanan sorunların baģında, ortakların görev ve sorumluluk bilinç düzeylerinin düģük olması, bu sorumlulukların genellikle yerine getirilmemesi ve kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri konusunda yeterli bilgilerinin olmaması gelmektedir. Kooperatif ortaklarının kooperatifçilik ilkeleri bilinç düzeyi ile ortakların eğitim durumu, tarımsal deneyim, arazi varlığı, 1163 sayılı Kooperatifçilik Kanununun okunması, kooperatif ana sözleģmesinin okunması ve kooperatifçilik ile ilgili herhangi bir eğitim alma durumu arasında anlamlı farklılık bulunmaktadır. AraĢtırma bölgesindeki kooperatif yöneticileri, ortakları ve ortak olma potansiyeli bulunan çiftçilere yönelik kooperatif ilkeleri ve iģletmeciliği konusunda eğitim 15

28 programları hazırlanarak uygulamaya konulması ve bu eğitimin verilmesinde üniversitelerden sürekli olarak yararlanılması gerekli görülmüģtür. Espallardo ve ark., (2012) yapmıģ oldukları Farmers Satisfaction And Intention to Continue Membership in Agricultural Marketing Co-Operatives: Neoclassical Versus Transaction Cost Considerations- Çiftçilerin Memnuniyeti ve Tarımsal Pazarlama Kooperatiflerine Olan Üyeliklerine Devam Etme Niyetleri: Neoklasik Maliyeti Yönetimi Açısından Değerlendirme isimli araģtırmalarında, çiftçilerin tarımsal pazarlama kooperatifine ortak olmada memnuniyetlerini ve ortaklığına devam etme niyetlerini ele almıģlardır. ÇalıĢma taze meyve ve sebze pazarlayan kooperatifin 321 ortak ile yapılan anket çalıģmasına dayanmaktadır. AraĢtırmada fiyatların çiftçilerin kooperatif ortağı olarak kalmalarında doğrudan önemli bir etkiye sahip olmadığı ve ortakların kooperatiften memnun oldukları sonucuna ulaģılmıģtır. Okur (2013) Marmara Bölgesi Özelinde Tarım Kooperatifçiliğinin Değerlemesi ve Geleceği konusu Türkiye ekonomisinin makroekonomik açıdan en önemli bölgesi olan Marmara Bölgesi nde faaliyet gösteren kooperatiflerin yapısı ve türleri, ülke ekonomisindeki yerleri ve sağladıkları katkılar incelenerek, karģılaģtıkları sorunlar belirlenmiģ ve bunlara yönelik çözüm önerilerini sunulmuģtur. ġahin ve Ark., (2013) Türkiye de Kooperatiflere Ortak Olmada ve Kooperatif BaĢarısında Etkili Faktörlerin Analizi isimli çalıģmalarında Türkiye de tarımsal kalkınma kooperatiflerinin baģarısı ele alınmıģ ve ortakların bu kooperatiflerden memnuniyetlerini analiz etmiģlerdir. ÇalıĢma Türkiye de 7 coğrafi bölgede en fazla ortağı olan Tarım Kredi Kooperatifi ortaklarıyla yürütülmüģtür. Veriler probit ve sıralı logit yöntemleriyle analiz edilmiģ ve adaletli yönetim anlayıģı kooperatife ortak olmada en etkili faktör olarak tespit edilmiģtir. Oladejo (2013), BirleĢmiĢ Milletlerin 2012 yılını Uluslararası Kooperatifler Yılı olarak ilan etmesiyle kooperatifçiliğin önemini vurgulamak, katkıda bulunmak amacıyla Nijerya da yürüttüğü çalıģmada, mali sektörde paydaģların mikro kredi sağlayıcısı olarak kooperatif algısını ele almıģtır. ÇalıĢmada kooperatifçilik ilkeleri, yöneticileri ve ortaklarına kooperatif ilkeleri ile ilgili eğitimin verilmesi vurgulanmıģtır. Özdemir (1996) Tekirdağ ilinde tarımsal kooperatiflerde kooperatif ortak iliģkileri adlı çalıģmada Tekirdağ ilinde gayeli örnekleme yöntemi kullanılarak toplam 14 köyde 225 kooperatif ortağı ve her kooperatiften birer yöneticiye ile görüģülmüģtür. Tekirdağ Ġlinde bulunan üç kooperatif türü kooperatif ortak iliģkileri açısından karģılaģtırıldığında ortaklar ile sosyal iliģkiler açısından tarımsal kalkınma kooperatifi diğer iki çeģit kooperatife göre 16

29 neredeyse iki kat daha iyi iliģkiler içerisinde olduğu belirlenmiģtir. Ortakların demokratik yönetime bakıģ açısı, ortakların kooperatifçilik ilkeleri konusundaki bilgi düzeyleri, kooperatife gidiģ sıklıkları gibi konularda tarımsal kalkınma kooperatifleri diğer kooperatiflere oranla çok daha iyi durumdadır. Sosyal iliģkiler açısından tarımsal kalkınma kooperatiflerini sırasıyla tarım satıģ kooperatifleri ve tarım kredi kooperatifleri izlemektedir. Ekonomik iliģkiler açısından; tarımsal kalkınma kooperatifleri ortaklarının % 100'ü, tarın satıģ kooperatifleri ortaklarının % 90 ı tarım kredi kooperatifleri ortaklarının %80 'i kooperatifleri ile aktif olarak alıģveriģte bulunduklarını belirtmiģlerdir. Yöneticilerin bilgi düzeyi açısından ise tarım kredi kooperatifi yöneticileri daha bilgilidir. Tarımsal kalkınma kooperatiflerinin, kooperatif ortak iliģkileri açısından devlet güdümlü kooperatiflere oranla daha iyi durumda olması araģtırmanın önemli sonuçlarından biridir. Özkanlı (2014) Kırsalda Kadın GiriĢimciliğinde Örgütlenmenin Önemi: Aksaray Ġli Örneği isimli araģtırmada, Türkiye de Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığının önderliğinde kurulan ortaklarının kadınlardan oluģtuğu Tarımsal Kalkınma Kooperatifi örnek olarak alınmıģtır. Bu bağlamda, Türkiye genelinde 29 kooperatif bulunmaktadır. Aksaray Ġli Gaziemir Köyü kırsal kadınlar tarafından kurulan Tarımsal Kalkınma Kooperatifi örneğe alınmıģtır. AraĢtırma verileri Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerine üye 117 ortak arasında 30 denek ile yapılan anket çalıģmasından oluģturulmuģtur. AraĢtırmada, kooperatif ortaklarının sosyo-ekonomik özellikleri, kooperatif, giriģimciliğin tanımı ve kooperatiflerin ortaklarına sağladığı imkânlar, kooperatifin amacı, ortakların kooperatifle ilgili beklentileri, kooperatifleģme bilinci, kooperatifleģme baģarısı incelenmiģ ve bu özelliklerin kooperatif ortaklarına etkileri araģtırılmıģtır. Ürünlerinin kooperatif aracılığıyla pazarlanması, kazançlarını değerlendirme, kooperatif dıģında yaptıkları iģ, kooperatifle ilgili beklentilerin gerçekleģme durumları, gelirleri üzerindeki etkisi, kooperatifte aktif bir Ģekilde çalıģma durumları, pazara dönüklük oranları bulunmuģtur. Özellikle kırsal kadın kooperatiflerinin yaygınlaģtırılması için tarımsal yayım çalıģmalarına ağırlık verilmesi gerektiği düģünülmektedir. Demir (2014) Sarayönü-Gözlü Sulama Kooperatifinin Su Yönetimi ve Kullanım Durumunun Değerlendirilmesi isimli yüksek lisans çalıģmasında, Konya- Sarayönü ilçesi Gözlü Yer altı Suyu (YAS) Sulama Kooperatifinde, mevcut sulama iģletmeciliğinin bilimsel yönden değerlendirilmesi amacıyla yapılmıģtır. Bu kapsamda; kooperatif yönetimi ve su kullanıcılar ile arazide yüz yüze görüģülerek anket usulü ile veriler toplanmıģtır. Elde edilen belge ve bilgiler kullanılarak, kooperatif sulama alanının mevcut bitki deseni, bitki sulama suyu ihtiyacı, sulama planları, sulamada kullanılan su miktarı, çiftçilerin sulama sistemlerini 17

30 planlama ve iģletme bilgileri gibi akılcı ve bilinçli sulama ve su kullanımının temel göstergeleri hakkında mevcut durumun değerlendirmesi yapılmıģtır. Elde edilen sonuçlara göre, YAS sulama kooperatifi alanında Sulama Oranı düģük olup, % 40 seviyesindedir. Son 5 yıllık iģletme bilgileri, kooperatif iģletmesinde, sulama planlarının tasarruf odaklı hazırlandığını göstermektedir. Ayrıca kooperatiften yararlanan çiftçilerinde aģırı sulama eğiliminde olmadıkları belirlenmiģtir. Eren (2015) Bursa Ġlinde Süt ĠĢleyen Tarımsal Kooperatiflerin Ekonomik Analizi isimli yüksek lisans tezinde çağımızın ekonomik sistemi, profesyonel olarak bu sistemin gerekliliklerini yerine getiremeyip büyüyememiģ, finansal açıdan rekabet gücü zayıf küçük üreticileri örgütlü hareket etmeye mecbur bırakmıģtır. Kooperatif yöneticileri ise, bir yandan ortaklarının ekonomik ve sosyal menfaatlerini gözetmek diğer yandan da piyasa koģulları çerçevesinde kar amacı güderek kooperatif menfaatini sağlamak durumundadırlar. Reel sektörde yer alan firmaların rekabet edebilmesi ve baģarılı olabilmesi için finansal analiz yöntemleri ile sürekli olarak etkinlik ölçümlerini yapmaları oldukça önemlidir. ÇalıĢmada, Bursa ilinde süt sığırcılığı konusunda faaliyet gösteren 15 adet Tarımsal Kalkınma Kooperatifinin 2012 ve 2013 yılı bilançoları, gelir tabloları ve bu kooperatiflerle doğrudan anket yolu ile toplanan bilgilerden elde edilen veriler ıģığında finansal durumu incelenmiģtir. Ayrıca bu kooperatifler arasında gerek büyüklükleri ve gerekse toplanan sütü çiğ süt olarak pazarlayan kooperatifler ile sütü iģleyerek iģlenmiģ ürün olarak pazarlayan kooperatifler arasında finansal yapıları bakımından karģılaģtırmalar yapılmıģtır. Analiz sonuçlarına göre; kooperatiflerin %33 ünün varlık anlamında bir önceki yıla oranla büyüdüğü geri kalan %67 sinin ise bir önceki yıla oranla küçüldüğü görülmüģtür. Duran varlıklar açısından ise kooperatiflerin sadece %20 sinin duran varlıklarını arttırabildikleri görülmüģtür. Varlıkların finansman kaynaklarına bakıldığında kooperatiflerin %33 ünün öz sermaye oranının istenilen düzeyde olduğu, %20 sinin finansman kaynağı olarak uzun vadeli borçların ağırlıkta olduğu, %47 sinin ise varlıklarını büyük oranda kısa vadeli borçlarla finanse ettikleri görülmüģtür. Sütü iģleyerek pazarlayan kooperatiflerin kaynak yapısı, net iģletme sermayesi ve elde ettikleri gelir bakımından topladıkları sütü çiğ süt olarak pazarlayan kooperatiflere nazaran daha iyi durumda oldukları belirlenmiģtir. Üretilen ürünlerin pazarlanması ise sütü iģleyerek pazarlayan kooperatiflerin önemli sorunları arasında yer aldığı görülmüģtür. Kooperatiflerin %60 ının kar elde etmesine karģın kar marjlarının oldukça düģük olduğu ve bazı kooperatiflerin ürün farklılaģtırmasına giderek daha baģarılı oldukları belirlenmiģtir. Everest (2015) Tarım Kredi Kooperatiflerinde Ortakların Kooperatifçilik Ġlkelerini Algılamaları ve Yönetime Katılmalarını Etkileyen Faktörlerin Analizi Üzerine Bir AraĢtırma: 18

31 Balıkesir Bölge Birliği Örneği isimli doktora tezinde baģarılı kooperatifçilik uygulamaların arkasındaki itici güç kooperatifçilik ilkelerinin doğru ve eksiksiz uygulanmasıdır. Kooperatifler ortakları tarafından yönetilen örgütlerdir. Dolayısıyla baģarılı kooperatif uygulamaları için kooperatif ilkelerinin ortaklarca iyi bilinmesi gerekmektedir. Bu çalıģmada kooperatif ortağı olan çiftçilerin kooperatifçilik bilincini belirlemek amacıyla ortakların kooperatifçilik ilkelerini algılamaları ve kooperatif yönetimine katılmaları araģtırılmıģtır. Alan çalıģması için Tarım Kredi Kooperatifleri ele alınmıģtır. ÇalıĢmada Tarım Kredi Kooperatifleri Balıkesir Bölge Birliği bünyesindeki Balıkesir, Bursa ve Çanakkale illerindeki çiftçilerle yüz yüze görüģülmüģtür. ÇalıĢmada, çiftçilerin kooperatifçilik ilkelerini algılamaları ve kooperatif yönetimine katılma durumlarını ortaya koymak için, parametrik olmayan istatistik yöntemler, Lojistik Regresyon Analiz Yöntemi ve Bulanık EĢli KarĢılaĢtırma Yöntemi kullanılmıģtır. AraĢtırma bulgularına göre kooperatif konusunda eğitim almıģ, kooperatif ana sözleģmesini okumuģ, kooperatif yönetiminde görev almıģ çiftçiler kooperatifçilik ilkelerinin algılanması konusunda daha bilinçli çiftçilerdir. Dolayısıyla kooperatifçilik bilincinin geliģtirilmesi için kooperatifçilik eğitimlerinin yaygınlaģtırılması gerekmektedir. Tarımsal toplantılara katılan, internet kullanabilen çiftçiler ise kooperatif yönetiminde görev alma eğilimi fazla olan çiftçilerdir. ÇalıĢma bölgesinde çiftçilerin internetten faydalanma düzeyleri artırılmalıdır. Ayrıca çiftçilerin düzenlenen tarımsal toplantılara katılım düzeyinin artırılabileceği faaliyetler yapılmalıdır. Kooperatif ilkelerinin algılanmasında kullanılan Likert Ölçeği skor hesaplamasına göre çiftçiler tarafından en fazla doğru bilinen kooperatifçilik ilkesi Ortağın demokratik yönetimi ilkesidir. En az doğru bilinen ilke ise Özerklik ve bağımsızlık ilkesidir. Dolayısıyla çalıģma bölgesindeki yayım programları bu sıralamaya göre planlanmalıdır. Bulanık EĢli KarĢılaĢtırma Analizine göre kooperatife katılmayı teģvik eden etkili faktör kooperatifin girdi temini sağlamasıdır. Kooperatiften nakit kredi kullanmada etkili olan ilk faktör kredilerin uzun vadeli olmasıdır. Çiftçilerin kooperatif yönetiminin seçiminde en etkili faktör adaylara duyulan güven duygusu dur. BüyükbaĢ (2015) Ankara Polatlı Ġlçesi Sulama Kooperatiflerinin Sulama ĠĢletmeciliğinin Değerlendirilmesi isimli yüksek lisans çalıģmasında, Ankara Ġli, Polatlı Ġlçesi nde faaliyet gösteren sulama kooperatiflerindeki sulama iģletmeciliğinin değerlendirilmesi amacıyla yapılmıģtır. Bu amaç doğrultusunda sulama kooperatifleri bünyesindeki toprakların, tarımsal sulama açısından özellikleri incelenmiģtir. Ayrıca, bölge çiftçilerinin kullandıkları sulama yöntemleri ve iģletmecilik sorunları anketler yapılarak 19

32 belirlenmiģ, ortaya çıkan sorunlara çözüm önerileri sunulmuģtur. Bu çalıģmada, araģtırma bölgesini temsil edecek 8 adet sulama kooperatifi ele alınmıģ, 60 kooperatif üyesi ve 9 yönetim kurulu üyesiyle anketler yapılmıģtır. Yapılan anketlere göre üyelerin %98 i yağmurlama sulama yöntemini kullanırken, %2 si damla sulama yöntemini kullanmaktadır. Üyelerin %73 ü ilköğretim, %22 si lise, %5 i, üniversite mezunudur. Üyelerin %31 i sulama ücretlerini pahalı bulmuģ, %67 si sulama ücretlerinin baģlık sayısına göre hesaplanmasını önermiģtir. Üyelerin %12 si sulama zamanını, toprağı kontrol ederek, %63 ü bitkiye bakarak, %25 i ise tahminen belirlediklerini ifade etmiģlerdir. Ankete katılan üyelerin %25 i kooperatif yönetimini kötü-çok kötü olarak değerlendirmiģlerdir. Tahsilat konusunda üyelerin %38 i tahsilattan memnun olmadıklarını, %41 i de sulama konusundaki eğitimin kötü-çok kötü olduğunu ifade etmiģlerdir. Yöneticiler ise kooperatifte yaģanan sorunları sıraladıklarında, 1. sırada (%40) üyelerin ilgisizliğinden Ģikâyetçi iken, 2. sırada ise (%32) üyelerin elektrik borcunu ödemediğinden Ģikâyet etmektedirler. Sonuç olarak araģtırma bölgesinde faaliyet gösteren sulama kooperatiflerindeki sulama iģletmeciliğinde sorunların olduğu tespit edilmiģ ve öneriler getirilmiģtir. Ünver (2016) Su Kaynaklarının Yönetimi ve Çevresel Sürdürülebilirlik Açısından Sulama Kooperatifleri isimli yüksek lisans tezinde suya duyulan gereksinim, artan nüfus ve sanayileģmeyle beraber küresel iklim değiģikliğine paralel olarak her geçen gün artmaktadır. Dünya üzerindeki su varlığının sadece %2,5 u olan tatlı su kaynaklarının önemli bir bölümünün (%69,5) buzullarda olduğu düģünülürse artan su gereksiniminin gelecek yıl içerisinde bir su krizine dönüģeceği düģüncesi yaygındır. Su kaynakları yönetiminde temel amaç, sürdürülebilirliktir. Kaynak üzerinde kalıcı zararlar oluģturmadan, hidrolojik sistemin iģleyiģini değiģtirmeyecek ama günümüzün ve geleceğin gereksinimlerini de gözetecek bir sistemin belirlenmesidir. Günümüzde sulama iģletmeciliği genellikle sulama birlikleri, sulama kooperatifleri, belediyeler veya köy tüzel kiģilikleri tarafından yürütülmektedir. Türkiye de sulama iģletmeciliği 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu'na göre kurulan "sulama kooperatifleri tarafından yapılmaktadır. Sulama kooperatifleri, kardan çok sulama hizmetlerinin düzgün bir Ģekilde yürütülmesini amaçlayan ve bütün ortaklarının çıkarlarını düģünen bir grup çiftçi tarafından kurulan örgütlerdir. ÇalıĢmanın materyalini Tekirdağ ilinde bulunan sulama kooperatiflerine ortak olan üreticilerden elde edilen veriler oluģturmaktadır. Bu kapsamda araģtırma sahasındaki 70 üretici ile görüģülmüģtür. Bu çalıģmanın amacı; tarımda su kaynakları yönetiminin sulama kooperatifleri ve kooperatif ortakları kapsamında incelenmesidir. Bu amaçla sulama kooperatiflerinin yönetimsel ve uygulamaya dönük çalıģmaları değerlendirilmiģtir. Bölgedeki üreticilerin su kaynaklarına iliģkin çevresel 20

33 bilinçleri ortaya konmuģtur. Kooperatife ortak olan üreticilerin su kaynaklarının kullanılmasına yönelik yargıları değerlendirilmiģtir. 21

34 3.MATERYAL VE YÖNTEM 3.1 Materyal AraĢtırma materyali, birincil ve ikincil veri kaynaklarından oluģmaktadır. AraĢtırmanın ana materyalini araģtırma alanı olarak belirlenen Aksaray Ġlinde bulunan Tarım Kooperatiflerinin (Tarım Kredi Kooperatifleri ve Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri) sorunları ve çözüm önerilerinin araģtırılması amacıyla uygulanan anketlerden (ortaklar ve yöneticileri ile yüz yüze görüģmeler yapılarak) elde edilen birincil veriler oluģturmaktadır. Aksaray ilinden edinilen bilgiler araģtırmanın ikincil verilerini oluģturmaktadır. Ġkincil veriler, Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Aksaray Ġl Müdürlüğü ve Tarım Kredi Kooperatifleri verileri ve kayıtlarından elde edilmiģtir. Ayrıca konuyla ilgili çeģitli kurum ve kuruluģların yapmıģ oldukları yayınlar ile diğer araģtırmacılar tarafından yapılmıģ olan araģtırma sonuçları, resmi istatistikler, derleme, inceleme ve tezlerden elde edilen veriler ikincil veri olarak kullanılmıģtır. AraĢtırmada kullanılan veriler üretim dönemine aittir. 3.2 Yöntem Örnek ĠĢletmelerin Seçiminde Uygulanan Yöntem Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Aksaray Ġl Müdürlüğü kayıtları esas alınarak, Tarımsal Amaçlı Kooperatif sayıları ve bu kooperatiflere ortak/üye üreticiler araģtırmanın ana kitlesini (populasyon) oluģturmuģtur. Ana kitledeki tüm üreticiler ile anket yapılması zaman ve ekonomik anlamda mümkün olmayacağından, anket yapılacak iģletmeler (üreticiler) örnekleme yöntemiyle seçilmiģtir yılında ildeki toplam 144 adet tarımsal amaçlı kooperatif içerisinden, Tarımsal Kalkınma Kooperatifi (89 adet) 3120 ortağı, Tarım Kredi Kooperatifi (18 adet) 6923 ortağı/üyelerinin tamamı ana kitleyi (populasyonu) oluģturmuģtur. Anket yapılacak ilçe ve köyler, Aksaray ilindeki tarımsal amaçlı kooperatif ve ortak sayılarını temsil edebilecek Ģekilde Gayeli Örnekleme Yöntemi ile seçilmiģtir. Anket çalıģması yapılan ilçe, köy ve kooperatifler Çizelge 3.2 de belirtilmiģtir. 22

35 Çizelge 3.2 Anket ÇalıĢması Yapılan Aksaray Ġl, Ġlçe, Köy ve Kooperatifleri Ġl Ġlçe Köy Kooperatif Aksaray Ortaköy - Tarım Kredi Kooperatifi Aksaray Merkez - Tarım Kredi Kooperatifi Aksaray Güzelyurt - Tarım Kredi Kooperatifi Aksaray Ortaköy Balcı Tarım Kredi Kooperatifi Aksaray Ağaçören - Tarım Kredi Kooperatifi Aksaray Merkez Armutlu Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Aksaray Merkez Kutlu Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Aksaray Merkez Hamidiye Alaca Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Aksaray Merkez Helvadere Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Aksaray Ağaçören - Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Örnek hacminin belirlenmesinde aģağıdaki formül kullanılmıģtır: EĢitlikte; n= örnek büyüklüğü, N= populasyon büyüklüğü, p= tahmin oranı, =oran varyansı (maksimum örnek hacmine ulaģmak için %95 güven aralığında %8.5 oranında istatistiksel hata payı ile) ifade etmektedir (Çömlekçi, 2001). Ana kitleyi oluģturan iģletmelerin özellikleri baģlangıçta bilinmediğinden örnek hacmini maksimum kılacak Ģekilde p=0.5 olarak alınmıģ ve örnek hacmi 100 olarak belirlenmiģ ve örneğe alınan iģletmeler tesadüfi olarak seçilmiģtir. Dolayısıyla, kooperatif ortaklarının toplam içindeki oranı korunmuģ ve hangi kooperatiften kaç kiģi ile görüģüleceği hesaplanmıģtır. Hesaplanan örnek geniģliği doğrultusunda, anket yapılacak ortak/baģkan tesadüfî olarak seçilmiģtir. Ayrıca, örneğe seçilen ortak/baģkan anket uygulaması esnasında bulunamaması veya bazılarının ankete cevap vermek istememesi halleri de dikkate alınarak, örnek hacmi gayeli olarak belirlenmiģtir. 23

36 Çizelge 3.3 GörüĢme Yapılan Kooperatif Ortağı Sayıları ve Kooperatiflere Göre Dağılımı Kooperatifler GörüĢme Yapılan Ortak ve BaĢkanların Kooperatiflere Göre Dağılımı Ortak/Üye Kooperatif BaĢkanları Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 45 5 Tarım Kredi Kooperatifi 45 5 Toplam Konu ile ilgili ortak ve baģkanlara anket formları hazırlanmıģtır. Tarım kredi kooperatifi ve tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarına toplamda 90 adet anket formu hazırlanmıģtır. Tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifi baģkanlarına ise toplamda 10 adet anket formu hazırlanmıģtır. Her iki kooperatife toplam da 100 adet anket formu hazırlanmıģtır. Bu kapsamda kooperatif ortakları/baģkanları ile ilgili anket formunda açık sonlu, iki seçenekli ve çok seçenekli sorular ile 5 li Likert ölçeği tipinde soru formları yer almıģtır. Seçilen her ortak/baģkan ile yüz yüze görüģülerek, bir anket formu doldurulmuģtur Ġncelenen ĠĢletmelerin Analizinde Kullanılan Yöntem Anket bilgileri dört kısımdan oluģmuģtur. Birinci kısımda iģletmeci ve ailesinin demografik özellikleri yer almıģtır. Bu sorulara iliģkin elde edilen bilgiler ankete katılanların verdikleri cevapların oranlanması ile değerlendirilmiģtir. Ġkinci kısımda, tarım iģletmeleri ile ilgili üretim durumu ve buna yönelik girdi kullanımı, ürünlerin satılması, kredi kullanımı, iģletme baģına düģen üretim değerleri ile ilgili bilgiler yer almıģtır. Anketin üçüncü bölümünde ise ortakların tarımsal örgütlenme özelliklerine yönelik (kooperatif ortak iliģkileri) memnuniyet düzeyleri belirlenmiģtir. Dördüncü kısımda, ortakların kooperatif yönetimine katılma durumları ele alınmıģtır. Doldurulan anketler ayrı ayrı gözden geçirilerek, hesaplamalar ve kontroller yapılmıģ, anketlerden elde edilen veriler bilgisayar ortamına aktarılarak analizleri yapılmıģtır. Anketlerden elde edilen veriler MS Excel tablolarına aktarılmıģ ve gerekli düzenlemeler yapılmıģtır. Daha sonra bu veriler SPSS istatistik programına aktarılarak, çalıģmanın amacı doğrultusunda analiz edilmiģtir. Bu bağlamda araģtırmanın amacını gerçekleģtirmek için frekans, yüzde ve standart sapmadan oluģan tanıtıcı istatistikler kullanılarak gerekli tablolar oluģturulmuģtur. Elde edilen verilerin analizinde uygun analiz türünün seçilmesi için öncelikle verilerin homojen dağılıp dağılmadığı incelenmiģtir. Verilerin istatistiki metotlara uygun olduğu görüldüğünden karģılaģtırmalarda Khi-Kare (χ²) testi uygulanmıģtır. Khi-kare testi parametrik 24

37 olmayan testler içinde en yaygın kullanımı olan testlerdendir. DeğiĢik uygulama alanları vardır. Eğer iki nitel değiģken arasında bir iliģkinin varlığı ortaya koymak istenirse ki-kare bağımsızlık testine baģvurmak gerekir (Bakan ve Büyükbese, 2004). Khi-kare bağımsızlık testi; 2x2 ya da r x c tipindeki çapraz çizelgelerde gözlenen frekansların (Gij), marjinal olasılıklar yaklaģımına göre hesaplanan teorik frekanslara (Tij) benzerliğini test etmeyi amaçlar (Bircan ve diğerleri, 2003). Bağımsızlık testinde test edilen hipotezler aģağıdaki gibi kurulur (Özdamar, 2002). H0: DeğiĢkenler bağımsızdır (DeğiĢkenler arasında iliģki yoktur) H1: DeğiĢkenler bağımlıdır (DeğiĢkenler arasında iliģki vardır) Ki-kare test istatistiği aģağıdaki formüle göre hesaplanır: Hesaplanan khi-kare istatistiği daha sonra (r-1)(c-1) serbestlik derecesi (s.d.) ile tablodan bulunacak khi-kare değeri ile karģılaģtırılır ve 2x2 c hes > c tab ise H0 hipotezinin reddine karar verilerek evren boyutunda bir iliģki olduğu sonucuna varılır (Çömlekçi, 2001). Ayrıca çiftçilerin çevre bilinç düzeylerine göre çeģitli faktörler arasında iliģki olup olmadığını belirlemek amacıyla Khi-Kare bağımsızlık testi yapılmıģtır (Hovardaoğlu, 1994). Khi-Kare testleriyle ölçümlenen değiģkenler arasındaki iliģkinin anlamlı olduğu durumda ise, bu iliģkinin ne oranda güçlü olduğunu test etmek için Kontingenz (Coefficient of Contingency) yani bağımlılık katsayısı kullanılmıģtır (DüzgüneĢ vd., 1983). 25

38 4. KOOPERATĠFÇĠLĠK ĠLE ĠLGĠLĠ GENEL BĠLGĠLER 4.1 Kooperatif Tanımı ve Kavramı Kooperatifin ekonomik, sosyal ve hukuki açıdan pek çok tanımı yapılmıģtır. Bu tanımlardan hukuki nitelikli olanlar kooperatiflerin hukuk içerisindeki statüsünü ve kapsamını belirlerken, sosyal ve ekonomik tanımlar kooperatiflerin toplumsal ve ekonomik yapılar içerisinde yerine getirdiği iģlevleri ifade etmektedirler. Ekonomik yönden kooperatif, üretim, tüketim, kredi, konut gibi baģlıca ekonomik ihtiyaçların temini maksadıyla kurulan bir teģebbüstür. 17.yüzyılda Avrupa da endüstri üretimi evlerde, aileler arasında tezgâhlarla yapılıyordu. On sekizinci yüzyılda buhar makinelerinin meydana getirdiği büyük devrimle fabrikalar ve sermayeye dayalı kurumlar açılmaya baģlanmıģtır. 19.yüzyılın ilk yarısı iģveren ve iģçi kavgalarıyla geçmiģtir. ġahsi sermayedarlığın zararlarını ortadan kaldıracak hiçbir metot bulunamamıģtır. 19.yüzyılın ikinci yarısında kooperatifçilik çok büyük bir ilerleme gösterdi, dünyanın ekonomik çehresinin yakın bir gelecekte tamamen değiģtireceğine baģta Ahmet Cevat olmak üzere, bu düģünceyi taģıyan pek çok kiģi inanmıģtır. Ahmet Cevat, kooperatifin özelliklerinden söz ederken ve üreticiye, tüketiciye olan faydalarını açıklarken gerekli olan eģyayı üreticiden alarak, arada kazanç elde eden tefecileri uzaklaģtırıp tüketicilere üretilenleri sunmanın en iyi yöntem olduğunu söylemektedir. Böylece tüketicileri kendi kendilerinin taciri ve üreticisi yapmak hedeflenmiģtir. Ahmet Cevat kooperatifçilik konusunu açıklarken herkes tarafından iyi anlaģılması için çeģitli örnekler vererek anlatmaktadır. Kooperatifçiliği tanımlarken vermiģ olduğu bir örnekte teavünü, birkaç kiģinin toptan bir ceviz ağacını alarak, cevizleri toplayıp aralarında taksim etmesiyle, bu taksimden çarģıda satılan fiyattan yarı yarıya yararlanılması Ģeklinde açıklamaktadır (KocabaĢ, 2011). Bir amaca ulaģmak için ekonomik ve sosyal imkânların karģılıklı yardımlaģma, dayanıģma ve iģbirliği suretiyle bir araya getirilmesinden oluģan ve belli ekonomik grupların kendi ihtiyaçlarını karģılayabilmesini amaçlayan kooperatifler, insanların ekonomik faaliyetlerinde daha az külfetle ve daha az zamanda refahı sağlamalarına hizmet eden güven ve inanç kurumlarıdır. Kooperatifler, toplumsal ve ekonomik bir kurum olarak kendine özgü bir karakter taģırlar. KuruluĢ ve çalıģma esasları açısından, kamu hizmeti prensibiyle kar gayesini birleģtirmek suretiyle devletçilik ve liberalizmin meydana getirdiği bazı olumsuzlukları giderirler. KooperatifleĢmenin ilk evrelerinde, çeģitli ihtiyaçların kolay, çabuk, iyi ve ucuz bir biçimde sağlanması için kurulan kooperatifler, ekonomik sistemlerde 26

39 görülen bazı olumsuzluklara karģı bir düzenleyici olarak günden güne önem kazanmakta ve geliģmektedirler (Atik,2014). Kooperatifçilik geniģ anlamda büyük bir kitlenin aradığı bir sonuca ulaģmak için ortaklaģa gösterilen bir faaliyette gayret ve olanakları birleģtirmek, ahenkleģtirmek demektir ve Latincede iģbirliği anlamına gelen Cooperatio kelimesinden türetilmiģtir. Kooperatifçiliğin amacı, karģılık gözetmeden ortaklarının sorunlarını çözerek, onların ekonomik geliģmelerini sağlamak ve ekonomik olarak güçlü bir kitleye karģı ortaklarını korumaktır. Kooperatifçilikteki kazanç sağlamaktan çok ihtiyaçların karģılanması anlayıģı, toplumun daha az ayrıcalıklı kesimlerine daha iyi yasam koģulları sağlanması açısından da önemlidir. Bir ekonomik ve sosyal örgütlenme olarak kooperatif yaklaģımı, ekonomik güçleri yetersiz bireylerin ihtiyaç duydukları hizmetleri elde edebilme güçlerini ve becerilerini geliģtirmektedir. Güven kazanma süreci içinde de bu bireyler birbirlerine bağımlılıklarının bilincine vararak toplum için yararlı kiģiler olmaktadırlar. Kooperatifçilik böylece komģuya saygı, toplumda baģkalarına da ilgi duyma ve toplumsal dayanıģma gibi kavramları kökleģtirmektedir. Kooperatifçilik bugün bütün dünyada ve özellikle ekonomik olarak geliģmiģ demokratik ve çağdaģ batı ülkelerinde büyük geliģme göstermiģtir. Bunlar sosyal ve ekonomik hayatta çok etkili, güçlü üst örgütlere sahip ve tümüyle demokratik kuruluģlardır. Yüz elli yıla yakın bir tarihçe ve deneyime rağmen Türk kooperatifçiliğinin bugünkü geliģmesi ise daha çok sayısaldır; nitelik ve etki yönünden çok yetersizdir. Bir kooperatifi gerçek bir kooperatif yapan, onun kooperatif adını taģıması değil, gerçek bir kooperatifte uygulanması gereken ilkeleri uygulayıp uygulamadığıdır (Mülayim, 2010). Kooperatif ortaklarının yönetime katılımı sağlanmazsa ve kooperatif ilkeleri eksiksiz uygulanmazsa, kooperatifler tam anlamıyla baģarılı sayılmazlar. Uluslararası Kooperatifler Birliği nin Eylül 1995 tarihleri arasında Ġngiltere nin Manchester Ģehrinde yapılan genel kurulunda kooperatifçilik ilkeleri tartıģılarak yeniden ĢekillendirilmiĢtir. Yeniden Ģekillendirilen bu ilkelerle getirilen yenilikler kooperatif tanımlamasında da kendisini göstermektedir. Buna göre kooperatif; Ekonomik, sosyal, kültürel ihtiyaçları ve istekleri, müģterek sahip olunan ve demokratik olarak kontrol edilen bir iģletme yoluyla karģılamak üzere gönüllü olarak bir araya gelen insanların oluģturduğu özerk bir teģkilattır. Bu tanımda kooperatiflerin temel değerleri olarak, kendi kendine yardım, kendi kendine sorumluluk, demokrasi, eģitlik, adalet, dürüstlük ve dayanıģma sıralanmaktadır (Atik,2014). 27

40 4.2 Kooperatifçilik Ġlkeleri Uluslararası Kooperatifler Birliği Genel Kurulu tarafından 1995 yılında gözden geçirilerek kabul edilen kooperatifçilik ilkeleri, gönüllü ve herkese açık ortaklık, demokratik denetim ilkesi, ortakların ekonomik katılımı, özerklik ve bağımsızlık, eğitim ve bilgilendirme, kooperatifler arasında iģbirliği ve topluma karģı sorumlu olmadır. Bu 7 kooperatifçilik ilkesi bu bölümde kısaca açıklanmıģtır Gönüllü ve Herkese Açık Üyelik Ġlkesi Kooperatifçiliğin bu ilkesine göre kooperatifler cinsel, sosyal, ırksal, siyasal ve dinsel ayırımcılık olmaksızın, hizmetlerinden yararlanabilecek ve üyeliğin sorumluluklarını kabule razı olan herkese açık gönüllü kuruluģlardır. Böylece asıl olanın kooperatiflerin sunduğu hizmet ve fayda olduğu, kooperatiflere giriģte herhangi bir siyasal düģüncenin veya ırksal, dinsel düģüncenin belirleyici olamayacağı gibi kooperatiften çıkmak isteyen birine de kiģinin yıkımına neden olacak her hangi bir uygulamada yapılamaz. Fakat kooperatifin özelliğinden dolayı meydana gelen sınırlamalar olabilmektedir. Bu sınırlama kooperatifin zarar görmesini önlemeye yöneliktir. Kooperatif ortağı istediği zaman, istediği Ģekilde kooperatife girip, kooperatiften çıkamaz (Sayın ve ark., 2012) Üyeler Tarafından GerçekleĢtirilen Demokratik Denetim Ġlkesi Bu ilkeye göre kooperatifler karar alma süreçlerine katılan üyelerince denetlenen demokratik kuruluģlardır. SeçilmiĢ temsilci olarak hizmet eden erkekler ve kadınlar üyelere karģı sorumludurlar. Birim kooperatif kuruluģlarında üyeler eģit oy hakkına sahiptirler (her üyeye bir oy hakkı). Diğer düzeydeki kooperatif kuruluģlarında ise oy hakkı demokratik bir yaklaģımla düzenlenir. Kooperatifi sermaye Ģirketinden ayıran özelliklerden olan bu ilke, yönetimde sağladığı demokratik katılım ve demokratik denetim unsurları ve her ortağın bir oy sahibi olması ile kooperatifin insan topluluğu olduğunu daha net ortaya koymaktadır. Kooperatif üst örgütleri de demokratik bir biçimde örgütlenmiģlerdir (Kara,2003) Üyelerin Ekonomik Katılımı Ġlkesi Üyeler, kooperatiflerinin sermayesine adil bir Ģekilde katkıda bulunur ve bunu demokratik olarak yönetirler. Bu sermayenin en azından bir kısmı genellikle kooperatifin ortak mülkiyetidir. Çoğunlukla üyeler, üyeliğin bir koģulu olarak taahhüt edildiği üzere (var ise) sermaye üzerinden kısıtlı miktarda gelir elde ederler. Üyeler gelir fazlasını, 28

41 kooperatiflerini geliģtirme, kooperatifle yapmıģ oldukları iģlemlerle orantılı olarak üyelerine kâr sağlama ve üyelerce onaylanan diğer faaliyetlere destek olma gibi amaçların biri ya da tamamı için ayırırlar Özerklik ve Bağımsızlık Ġlkesi Kooperatifler özerk, kendi kendine yeten ve üyelerince yönetilen kuruluģlardır. Kooperatifler, hükümetler dâhil olmak üzere diğer kuruluģlarla bir anlaģmaya girmeleri ya da dıģ kaynaklar yoluyla sermayelerini artırmaları durumunda, bunu kooperatiflerin özerkliğini sürdürecek ve üyelerinin demokratik yönetimini koruyacak Ģekilde gerçekleģtirirler. Kooperatiflerde özerklik ve bağımsızlık büyük önem taģır. Kooperatifler sadece ortaklarına karģı sorumludurlar. Aldıkları kararların ve yürüttükleri faaliyetlerin tamamı sadece ortaklarının hak ve menfaatlerini koruma amacına yöneliktir. Aldıkları kararlarında ve yaptıkları faaliyetlerde dıģ faktörlerin etkili olmaması büyük önem taģır Eğitim, Öğretim ve Bilgilendirme Ġlkesi Kooperatifler, üyelerine, seçilmiģ temsilcilerine, yöneticilerine ve çalıģanlarına kooperatiflerinin geliģimine etkin bir Ģekilde katkıda bulunabilmeleri için eğitim ve öğretim imkânı sağlar. Kooperatifler genel kamuoyunu özellikle de gençleri kooperatiflerin yararları konusunda bilgilendirirler. Kooperatif ortaklarının demokratik yapı içinde haklarını, ödevlerini ve sorumluluklarını bilmesi gerekir. Bazı ortaklar yönetim ve denetim kurullarına aday olacak, bir kısmı çeģitli çalıģma ve araģtırma gruplarında yer alacak, ancak en kötü ihtimalle bütün ortaklar genel kurullarda eģit oya sahip olacaktır. O halde kooperatif ortaklarının kooperatifçilik konusunda bilgi sahibi olmaları gereken birçok nokta bulunmaktadır. Ancak kooperatiflerdeki eğitim zorunluluğu, ortakların kooperatifin hem ortağı, hem yönetici veya denetçisi hem de müģterisi olmasından kaynaklanmamaktadır. Kooperatifçiliğin sermayesi Ģirketlerden farklı olarak para değil de dayanıģma olduğundan, bu anlayıģ, örgüt kültürünün geliģtirilmesinde kanuni düzenlemelerden çok daha fazla katkı sağlayacaktır Kooperatifler Arasında ĠĢbirliği Ġlkesi Kooperatifler yerel, ulusal, bölgesel ve uluslararası oluģumlarla birlikte çalıģarak üyelerine daha etkin bir Ģekilde hizmet eder ve kooperatifçilik hareketini güçlendirirler. Bu ilke ile yatay ve dikey iģbirliğinin güçlendirilmesi ve böylece güçlü kooperatif kuruluģlarının ortaya çıkarılması amaçlanmaktadır. 29

42 Yerel düzeyde baģarılı olan kooperatifler, uluslararası boyutta da örgütlenmesini sağlayarak toplu pazarlık gücünden yararlanırsa üyelerine daha iyi hizmetler sunmuģ olurlar. Aynı zamanda Kooperatifler arası iģbirliği, hükümet/devlet karģısında kooperatif hareketini güçlü bir biçimde temsil etme yahut halka kooperatifçiliği benimsetme yönünden de büyük önem taģımaktadır (Mülayim,2006 ) Topluma KarĢı Sorumlu Olma Ġlkesi Kooperatifler, üyelerince onaylanan politikalar aracılığıyla toplumlarının sürdürülebilir kalkınması için çalıģırlar. Özellikle toplumun büyük kesimlerinin duyarlı olduğu alanlarda kooperatiflerin sorumluluk üstlenmeleri, kooperatiflere karģı güven ve sempatinin artmasına neden olacaktır. Bu yönde gerçekleģtirilen faaliyetler de kooperatifçiliğin geliģmesinde ve daha geniģ kesimler arasında yayılmasında etkili olacaktır. Kooperatifler çevre-toplum açısından özel iģletmelere göre daha avantajlıdırlar. Çünkü önemli bir sosyal tabana da sahip olmaları, içinde yaģadıkları toplumun sorunlarını daha iyi bilmelerine ve daha gerçekçi çözümler üretmelerine olanak sağlar. 4.3 Dünyada Kooperatifçilik ve Tarihi GeliĢimi Kooperatifçilik konusunda ilk adımlar, ilk örgütlenme çabası 1800'lü yıllarda ortaya çıkmıģtır. Ekonomik sıkıntıların arttığı 19. Yüzyılda sömürgeye karģı bir tepki olarak doğmuģtur. Bu dönem kapitalizmin yeni yerleģmeye baģladığı ve henüz kurallarının konulmadığı, vahģi kapitalizm yılları olarak anılan yıllardı. Ġngiltere'de Robert Owen adlı bir fabrikatör, iģçilerin verimli olması için bir tüketim kooperatifi uygulaması yapıyor ve aynı zamanda çalıģma saatlerinin aģağı çekilmesi, çocuk iģçilerin çalıģmak yerine okula gönderilmesi gibi düzenlemelerde bulunuyordu. Owen bu konuda hükümetten destek istemiģ ancak hükümet destek vermeyince ABD'ye göç etmiģtir. Owen bu konuda önemli bir tohum ekmiģ ancak baģarılı olamamıģtır (Mülayim, 2010). ÇağdaĢ anlamda kooperatif örgütlenmeleri, tıpkı sendikacılık gibi endüstri devriminden sonra iģçi sınıfının geçim ve çalıģma koģullarının ağırlığından doğan sorunların yoğunluk kazanması sonucunda ortaya çıkmıģtır. Tüketim alanındaki ilk kooperatif, Ġngiltere de Rochdale Öncüleri olarak bilinen, 28 dokuma iģçisi tarafından 1844 yılında kurulmuģtur. Bu 28 dokuma iģçisinin koyduğu kuralları, Uluslararası Kooperatifler Birliği sonradan kooperatifçilik ilkeleri olarak benimsemiģtir. Fransa da 1831 de ilk kooperatif marangozlarca kurulmuģ, bunu 1835 yılında Lyon daki tüketim kooperatifinin kurulması izlemiģtir. Almanya da 1849 yılında esnaf hammadde alım kooperatifi, 1850 de de esnaf 30

43 kredi kooperatifi kurulmuģtur. Schulze Delitzsch adıyla anılan esnaf kredi kooperatifçiliğinin ilkeleri de böylece atılmıģtır. Almanya da 1847 yılındaki kötü hasat mevsiminde zarar eden küçük çiftçilerin borçlanmaları ve sefalet içine düģmeleri üzerine kasaba belediye baģkanı olan F.W. Raiffesien öncülüğünde ilk olarak bir tüketim kooperatifi olarak kurulan, fakat hemen sonrasında alım ve kredi iģlevleri de yüklenen kooperatifler, sonra da biriktirme ve borçlanma sandıklarını oluģturmuģlardır. Böylece, 1872 yılında ilk kooperatif bankaları kurulmuģtur. Raiffesien ilkeleri diye bilinen kurallar küçük çiftçilerce yaģama geçirilmiģ ve baģarıyla uygulanmıģtır. Bu ülkelerdeki baģarılı örnekler kooperatifçiliğin dünyada yaygınlaģmasına yol açmıģtır (Geray 1992). Dünyada bugün, 96 ülkede, kooperatif ortak sayısı yaklaģık 1 milyara ulaģmıģtır. Çok uluslu Ģirketlerden % 20 daha fazla istihdam yaratan kooperatiflerin istihdam ettiği insan sayısı 100 milyonu aģmıģtır. Dünyadaki en büyük 300 kooperatifin yıllık iģ hacmi 1,6 trilyon dolar civarında olup dünyanın 9. büyük ekonomisine (Ġspanya) eģdeğer bir iģ hacmine sahiptirler (Atik,2014). Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA) tarafından 2013 yılında 2011 yılı için hazırlanan Dünya Kooperatif Veri Tabanı Raporuna göre; 56 ülkede, 2032 kooperatifin, toplam satıģ iģlemleri milyar dolardır. Bu kooperatiflerin sektörlere göre dağılımı Çizelge 4.3 de verilmiģtir (Everest, 2015). Çizelge 4.3 Dünyada Kooperatiflerin Sektörel Dağılımı Sektör Kooperatif Oranları (%) Tarım ve Gıda 32 Sigorta 25 Toptan ve Perakende Ticaret 18 Sanayi 9 Bankacılık ve Finansal Hizmetler 6 Diğer Servisler 6 Sağlık ve Sosyal Bakım 3 ÇeĢitli Hizmetler 1 Toplam 100 Kaynak: Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), Dünyada mevcut kooperatiflerin %32 si tarım ve gıda, %25 i sigorta, %18 i toptan ve perakende ticaret, %9 u sanayi, %6 sı bankacılık ve finansal hizmetler, %6 sı diğer servisler, %3 ü sağlık ve sosyal bakım ve %1 i de çeģitli hizmetler altında faaliyet göstermektedir. Görüldüğü gibi tarım sektörü kooperatifleģmenin en yaygın olduğu sektördür. Bunda sektörün özelliklerinin etkisi vardır. Bilindiği gibi tarım sektöründe faaliyette bulunan 31

44 çiftçiler bu faaliyetlerini aile iģgücüne dayalı olarak ve güç Ģartlarda yapmaktadırlar. KooperatifleĢme de düģük gelir ve yaģam düzeyine bağlı olarak, buradaki kimselerin güç birliği yapmalarına imkân veren bir uygulamadır. Dolayısıyla tarım sektörünün kooperatifleģmesinde anahtar rol oynaması normal bir uygulama olarak görülmektedir. Dünyada bu alanda faaliyet gösteren kooperatif Ģirketlerin ciroları incelendiğinde sektörün önde gelen Ģirketlerinin kooperatif birleģmelerle sağlandığı görülür. Söz konusu Ģirketlerin menģei bakımından geliģmiģ ülke kooperatif Ģirketleri olması ise kooperatif uygulamaların ne derece etkin olduğunun açık göstergesidir. Çizelge 4.4 de Tarım ve gıda alanında 2011 yılı cirolarına göre ilk beģ kooperatif Ģirket verilmiģtir. Bu kooperatiflerin bulundukları ülkeler Japonya, ABD, Kuzey Kore ve Yeni Zelanda dır. Çizelge 4.4 Dünyanın En Büyük Kooperatif ġirketleri Kooperatif Birliğinin Adı Ülke 2011 Ciro (Milyar $) Zen-Noh Japonya CHS Inc. ABD NACF Kuzey Kore Fonterra Cooperative Group Yeni Zelanda Dairy Farmers of America ABD Kaynak: Uluslararası Kooperatifler Birliği (ICA), Türkiye de Kooperatifçilik ve Tarihi GeliĢimi Türkiye de ise kooperatifçilik hareketi Mithat PaĢa ile baģlamıģtır. Mithat PaĢa, Türk köylüsünü, içinde bulunduğu kötü ekonomik Ģartlardan ve yüksek faizle para veren aracıların elinden kurtarmak amacıyla 1863 yılında kooperatife benzer bir kuruluģ olan ve özellikle demokrat yönetim ile kredi dağılımında adalete önem veren Memleket Sandıkları nı kurmuģtur. Memleket Sandıkları nın kurulmasıyla köylünün ihtiyaç duyduğu kredinin bir kısmı bu sandıktan sağlanmıģtır. Bu sandık yapı itibarıyla Avrupa daki Rochdale Öncüleri nin kurdukları örgütlenmiģ tüketim kooperatiflerine benzememekle birlikte ülkemizdeki kooperatifçiliğin bir baģlangıcı olarak kabul edilmektedir (Mülayim, 2013). Mithat PaĢa tarafından 1867 de hazırlanan Memleket Sandıkları Nizamnamesi ile Türkiye de tarım kredi kooperatiflerinin temeli atılmıģtır. Devletin bu kuruluģlar aracılığıyla vergi toplamaya çalıģması baģlangıçtaki ilgiyi azalttığından Memleket Sandıkları nın yerine Menafi (faydalı) Sandıkları kurulmuģtur. Daha sonra bu sandıkların yerini 1888 de kurulan Ziraat Bankası almıģtır. Anadolu da gerçek anlamda ilk kooperatifçilik hareketi ise yabancı Ģirketlerin Türk incirini ucuz fiyatla satın almak için çeģitli yollara baģvurması karģısında baģlamıģtır. Yabancılara karģı birleģen incir üreticileri, ortak sayısını çoğaltmak ve 32

45 güçlenmek amacıyla 1914 te Aydın Ġncir Müstahsilleri (üreticileri) Kooperatifi adı altında örgütlenmiģlerdir. Bu dönemde 1. Dünya SavaĢı nın çıkması sonucunda kooperatifçilik, Cumhuriyet kuruluncaya kadar önemli bir varlık gösterememiģtir. Kooperatifçilik, Cumhuriyet devrinde yeniden ele alınmıģ ve Atatürk ün de katkılarıyla kooperatiflerin kurulmaları çeģitli yollarla teģvik edilmiģtir. Kooperatifçilik tarihi incelendiğinde, en önemli geliģmenin Cumhuriyetin ilk yıllarındaki kooperatifleģme ve bu kooperatiflerin çeģitli teģekküller oluģturması ile geliģtiğini görmekteyiz. Kooperatiflerin sürekli geliģmesi ve ortak sayısının giderek artması karģısında yerel sorunlar önem kazandı. Sorunların çözümü için kooperatiflerin bir tek kuruluģun çatısı altında toplanması kararlaģtırılmakla birlikte, daha sonra kooperatife bağlı yerel kuruluģlar mahalli teģekküllere bölünerek bir federasyon altında toplanma kararı alındı. Bu karar sonucunda, Mayıs 1933 yılından itibaren Kooperatif Aydın Ġncir Müstahsilleri Ortaklığı, Aydın Zirai SatıĢ Kooperatifleri Ġttihadına dönüģürken Nazmi Bey de Ġttihadın baģına getirildi. Böylece kooperatifçilikte birlikler oluģturma etkinliklerinin önü açılmıģ oldu. Türk kooperatifçilik hareketini destekleyen yayınlara 1930 yılı ve sonrasında sıklıkla rastlanmaktadır. Kooperatifçilik, basınla birçok noktalarda benzerlik göstermektedir. Kooperatifçilik, toplumun kalkınmasına hizmet ettiği için toplumcu bir hareket olarak büyük önem taģımaktadır. Kooperatifler, tek bir kiģi için değil, aynı amacı paylaģan insanlar tarafından kurulmuģtur. Böylece kamuoyunda sesini duyurmak isteyen kooperatif hareketin basınla iyi bir iliģki içerisinde olması gerekmektedir. Kooperatifçiliğin çok güçlü olduğu ülkelerde, kooperatifler kendi basın ve yayın organlarını kurarak kitlelere seslerini ve sorunlarını daha iyi bir Ģekilde duyurmaktadırlar. Geri kalmıģ veya az geliģmiģ ülkelerde ise kooperatiflerin seslerini yeterince basına duyuramadıklarını ve bu yüzden problemlerini çözemedikleri görülmektedir (MemiĢ, 1987). MeĢrutiyet yıllarında ve Cumhuriyet döneminde kooperatifçilikle ilgili hizmetleri olmuģtur. MeĢrutiyet döneminde iki çeģit ekonomik düģünce sistemi vardı. Biri tamamen liberal, diğeri milli ekonomiyi savunan görüģtü. Milli ekonomiyi yansıtan Teavün ve Ġstihlâki Milli Cemiyeti, Aynîzâde Hasan Tahsin Bey tarafından desteklenmiģti. Kooperatiflerin milli ekonomide hak ettikleri yeri almaları gerekliliği ile hız kazanan hareketi ve bilimsel anlamda da bu düģünceyi yaymak için Kooperatifçilik Cemiyeti kurulmuģtur. Cemiyetin statüsüne göre Kooperatifçilik Cemiyetinin amacı, kooperatifçilik hakkında bilimsel esaslar çerçevesinde incelemeler yapmak ve Türkiye de kooperatif fikrini yaymaktır. Kooperatifçilik Cemiyetinin ilk beyannamesi Aynîzâde Tahsin Bey in imzasını taģımaktadır. Cemiyetin ilk beyannamesi, Ġstanbul Darülfünununda Mustafa Kemal in Ġzmir Ġktisat Kongresindeki nutuklarından alınan ilham ile hazırlanmıģtı. Bu beyannamede bütün Darülfünun müderrisleri 33

46 ve ilk mektepler de dahil olmak üzere bütün okul öğretmenlerinin Cemiyetin doğal azası sayıldığı, Türk kooperatifçiliği ile ilgili her kadın ve erkeğin Cemiyete girebileceği, ders kitaplarına kooperatif fikrinin girmesine çalıģılacağı belirtilmektedir (KocabaĢ, 2011). Kooperatifçilik hareketinin geliģimi, iyi bir eğitim ve öğretim politikasına bağlıdır. Her konuda olduğu gibi kooperatifçilikte de eğitim, büyük önem taģımaktadır. Dünyadaki kooperatifçilik eğitimi ile Türkiye arasında bir karģılaģtırma yaptığımızda bu konuya gereken önemin verilmediği görülür. Kooperatifçilik derslerinin okutulması, kursların açılması, kooperatifçilik konusundaki yayınların çıkarılması kooperatifçilik eğitiminde, yaģanan önemli geliģmelerden sayılmaktadır li yıllara gelinceye kadar kooperatif düģüncede yaģanan hızlı geliģim, daha sonraki yıllarda kanunlarda ve planlarda kendini göstermeye baģlamıģtır. Kalkınma Planlarında kooperatifçilik hareketine yer verilmiģtir. Fakat Cumhuriyetin ilk yıllarında yaģanan o hızlı geliģmenin bu yıllarda daha az yaģandığı görülmektedir Sayılı Kooperatifler Kanunu nun çıkarılması ile hukuksal varlığı Ticaret Yasasındaki ortaklıklarla ilgili hükümlere göre sürdürülen kooperatifler, kooperatifçilikte önemli bir yeri olan üst örgütlenmeyle güçlenmeye baģlamıģtır (KocabaĢ, 2011). 4.5 Türkiye de Tarımsal Örgütlenme Türk tarımında örgütlenme incelenirken; kamu ve üretici örgütlenmesi olarak iki ana baģlık ele alınır. Burada kamu örgütlenmesi ile anlatılmaya çalıģılan, devletin tarım sektöründeki örgütlenmesidir (Yercan, 2007). Daha çok politika yapıcı ve destekleyici özelliği ile devletin tarım sektöründe yer alması, tüketiciler karģısında zayıf ve güçsüz olan sektördeki çiftçilerin korunması amaçlanmaktadır. Dünyada her ülke kendi çiftçisini desteklemek zorundadır. Zira çiftçiler örgütlü tüketiciler karģısında, arz özellikleri bakımından güçsüz bir konumda bulunmaktadır. Türkiye de tarım sektörü devletin örgütlenme yapısı içinde 3 farklı bakanlığın içine dağıtılmıģ, bütüncül olmayan bir yapı göstermektedir. Nitekim bu dağılımın sonucu olarak kamu adına alınan kararlarda toplumsal bir bütünlük yerine çoğunlukla birbiri ile çeliģen ve tartıģmalı kararlar ön plana çıkmaktadır. Bu durum sadece kooperatifleģme faaliyetlerini değil, diğer birçok konuda çiftçi sorunları çözmekten uzak bir politikayı ortaya çıkarmaktadır. Tarım sektöründe faaliyet gösteren kooperatif türleri de çeģitli olup bu kooperatifler aģağıda sıralanmıģtır. Kooperatiflerin bağlı olduğu ya da kontrol mekanizmalarında yer alan devletin farklı bakanlıkları içinde bulunması da bir baģka sorunu meydana getirmektedir. Türkiye de bulunan tarımsal amaçlı kooperatifler ve ortak sayıları Çizelge 4.5 de verilmiģtir. 34

47 Çizelge 4.5 Türkiye de Tarımsal Amaçlı Kooperatif ve Ortak Sayılarının Dağılımı (2016 yılı) Kooperatif Birlik Merkez Birliği Kooperatif Türleri Sayısı Ortak Sayısı Sayısı Ortak Kooperatif Sayısı Ortak Birlik Sayısı Sayısı Pancar Ekicileri Tarım Kredi Tarımsal Kalkınma (Köy-Koop., Tarım, Hayvancılık, Ormancılık, Çay,vb) Tarım SatıĢ Sulama Su Ürünleri Kaynak: Tarım Reformu Genel Müdürlüğü, 2016 Türkiye de en fazla ortağı olan kooperatif, pancar ekicileri kooperatifi olup ortak sayısı dir. Bunu ortak ile tarım kredi kooperatifleri takip etmektedir. En fazla ortağı olan diğer kooperatifler sırasıyla tarımsal kalkınma, tarım satıģ, sulama ve su ürünleri kooperatif birlikleridir. 4.6 Türkiye de Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin Yeri ve Önemi Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri, 1163 sayılı yasaya göre kurulan, bir tek konuda faaliyet göstermek yerine çok amaçlı bir faaliyet göstererek, ortaklarının girdi ihtiyaçlarını karģılayan ve ürünlerini değerlendirerek pazarlanmasını sağlayan kooperatiflerdir. Bu kooperatifler, 1163 sayılı yasaya göre kurulan ve iģleyen kooperatifler içinde en önemli kooperatiflerdir. Bu amaçla, tarımın geliģmesine, çeģitli konularda tesisler kurarak sanayileģmeye ve istihdamın artmasına katkıda bulunmuģlardır. Türkiye de Tarımsal Kalkınma Kooperatifleri 1999 yılı sonu itibariyle, ortak sayısı ve adet kooperatif sayısı ile belli bir güce ulaģmıģtır (Karlı ve Çelik, 2003). Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin amacı; ortaklarının her türlü bitkisel, hayvancılık, ormancılık konularındaki üretimini geliģtirmek ve ihtiyaçlar ile ilgili temin, tedarik, iģletme, pazarlama, değerlendirme faaliyetlerinde bulunmak, ortakların ekonomik gücünü artırmak için tabii kaynaklardan faydalanmak, el ve ev sanatları ile tarımsal sanayinin geliģmesini sağlayıcı tedbirler almaktır (Ġnan ve ark., 2000). Türkiye de kırsal alandaki kaynakların ekonomiye kazandırılmasında, üretilen ürünlerin değerlendirilmesine yönelik tarımsal sanayi tesislerinin gerçekleģtirilmesinde ve kırsal alandan Ģehirlere olan göçün önlenmesinde Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerinin yeri ve önemi büyüktür. 35

48 Türkiye de kurulan Tarımsal Kalkınma Kooperatif sayısı 1974 yılında 6000 e kadar çıkmıģtır. Bu sayı 1990 yılında 3520 ye düģmüģ ve 1999 yılında ise yeniden 4863 e yükselmiģtir. Kurulan kooperatif sayısındaki dalgalanmaların sebeplerinin çok iyi irdelenmesi, bazı kesimlerin kooperatifleri baģarılı olmaması ön yargısının yıkılabilmesi açısından çok önemlidir. Kooperatifçilik ilk kez anayasamıza 1961 Anayasa'sının 51. maddesindeki "Devlet kooperatifçiliğin geliģmesini sağlayacak tedbirleri alır" hükmü ile girmiģtir. BeĢ Yıllık Kalkınma Planından baģlayarak günümüze kadar olan dönemde kooperatifleģmenin öneminin kırsal kesime anlatılmasını kolaylaģtırmak bakımından devlet çeģitli proje ve modeller geliģtirmiģtir. Bu modellerin ilki, tek tip çok amaçlı kooperatif dediğimiz "Köy Kalkınma Kooperatifi" modelidir. Köy Kalkınma Kooperatiflerinin kurulmasına 1964 yılında baģlanmıģtır. Köy Kalkınma Kooperatiflerince uygulanacak projelere kaynak temin etmek için "DıĢ Ülkelere ĠĢçi Göndermede Kooperatif Kuran Köylülere Öncelik Tanıma Projesi" geliģtirilerek yürürlüğe konulmuģtur yılları arasında 1204 kooperatif projesine kiģilik iģçi kontenjanı tahsisi yapılmıģtır (Ġnan ve ark.,2000). Getirilen bu teģvikle kooperatif sayısı 1974 yılında 6000 e ulaģmıģ ancak Devletin iyi niyetlerle geliģtirdiği bu teģvikler, o dönemde ortaya çıkan bazı kooperatif yöneticileri tarafından suistimale uğratılmıģ ve kooperatifler sadece yurtdıģına iģçi gönderme aracı olarak kullanılmıģtır. Sonuçta, bu dönemde kooperatif ve proje uygulayan kooperatif sayısı miktar olarak artmıģsa da, amaçlanan sosyo-ekonomik kalkınma hedeflerine ulaģılamamıģtır. Ayrıca altyapı ve pazarlama olanakları, kooperatif- ortak iliģkisi, arz ve talep dengeleri gibi hususlar araģtırılmadan kooperatiflere geliģi güzel uygulattırılan projeler ülkenin dört bir yanında kooperatifçiliğe kötü puan kazandıran yarım kalmıģ veya iģletmesi durmuģ yatırımların ortaya çıkmasına ve dolayısıyla da kaynak israfına sebep olmuģtur yılından itibaren dıģ ülkelerin iģçi talebini kesmeleri ve 1988 yılında çıkarılan 3476 sayılı yasa ile 2 yıl içerisinde intibak zorunluluğu getirilmesi sebebiyle kooperatif sayısı 1990 yılında 3520 ye düģmüģtür (Ġnan ve ark.,2000). 4.7 Türkiye de Tarım Kredi Kooperatiflerinin Yeri ve Önemi Tarımsal kooperatiflerden tarım kredi kooperatifleri ortaklarına mümkün olduğu kadar ucuza kredi sağlamak amacıyla kurulmuģ kooperatiflerdir. Türkiye de tarımsal kredinin tarihi Mithat PaĢa ile özdeģleģerek 1863 yılına kadar gitmekle beraber, gerçek anlamda kredi kooperatifçiliği hareketi 1929 yılında kabul edilen 1470 sayılı Zirai Kredi Kooperatifleri Kanunu ile baģlamıģtır. Bu yasanın uygulanmasında 36

49 bazı aksaklıkların görülmesi üzerine, Atatürk ün direktifleri ile 1935 yılında 2836 sayılı tarım kredi kooperatifleri Kanunu çıkarılmıģ ve 1470 sayılı kanuna göre kurulan tarım kredi kooperatifleri bu yeni yasaya tabi olmuģtur (Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği, 2017). Bu yasanın uygulanmasında bazı aksaklıkların görülmesi üzerine, Atatürk ün direktifleri ile 1935 yılında 2836 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri Kanunu çıkarılmıģ ve 1470 sayılı kanuna göre kurulan tarım kredi kooperatifleri bu yeni yasaya tabi olmuģtur (Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği, 2016). Türk milletinde tarih boyunca var olan ve baģarı ile uygulamıģ olduğu Ġmece ve Ahilik gibi yardımlaģma ve dayanıģma esaslı organizasyonlar, kooperatifçilik özellikle de tarım kredi kooperatifleri ile daha ileri noktalara taģınmıģtır. KooperatifleĢme bireyin tek baģına çözümleyemediği ekonomik ve sosyal sorunları ortaklaģa çözümlemeyi amaçlamaktadır. Kooperatiflerin baģlıca amaçları arasında, ortaklarına ucuz girdi temini ve ürün pazarlaması yer almaktadır. Ayrıca, yöresel ve bölgesel kalkınmada kooperatiflerin önemli iģlevleri bulunmaktadır (Çıkın ve Yercan, 1995). Bugün geliģmiģ ve geliģmemiģ, siyasal rejimleri farklı tüm ülkelerde kooperatif kurumlar bulunmaktadır. Kooperatif giriģimlere yeryüzünde, demiryolu iģletmeciliği dıģında tüm ekonomik sektörlerde rastlanmaktadır (Çıkın ve Karacan, 1994). Tarım kooperatifleri, ortak olan çiftçilerin ekonomik haklarını savunmak amacıyla bizzat çiftçiler tarafından kurulmuģ birleģmelerdir. Çiftçiler, ya tüketici, ya üretici, ya da kredi alıcısı olarak, ekonomik haklarını savunmak için birleģmiģler ve çeģitli isimlerde tarım kooperatiflerinin kurulmalarını sağlamıģlardır (Mülayim, 2010). 4.8 Kooperatiflerde Yönetim 1163 Sayılı Kooperatifler Kanununun beģinci bölümünde kooperatif organları ve bu organların yükümlülükleri karara bağlanmıģtır. Kooperatiflerin üç adet organı olup bunlardan ilki genel kurul, ikincisi yönetim kurulu ve üçüncüsü denetçilerdir. Genel kurul bütün ortaklardan oluģan ve kooperatifin en yetkili olan organıdır. Genel kurulun, kooperatif ana sözleģmesini değiģtirmek, yönetim ve denetçiler kurulunu seçmek, kooperatif hesapları ile ilgili karar almak gibi devir ve terk edemeyeceği yetkileri vardır. Kooperatif yönetim kurulu kooperatifin faaliyetlerini yöneten ve kooperatifi temsil eden organdır. Yönetim kurulu genel kurul arasından yani tüm ortakların arasından seçimle belirlenir. Yönetim kurulu için en az üç ortak seçilir. 37

50 Kooperatiflerin üçüncü organı olan denetçiler genel kurulu temsilen kooperatifin bütün iģlemlerini ve hesaplarını tetkik ederler. Bununla ilgili rapor hazırlar ve kooperatif genel kuruluna sunarlar. BaĢarılı bir kooperatifçilik için ortakların kooperatif yönetimine aktif olarak katılması gerekmektedir. Ortakların katılımı deyince akla gelen konular, ortakların kooperatiflerine önerileri ve uyarıları, eleģtirileri, destekleri, liderlerini seçmeden önce yeterince bilgilenmeleri ve gerçek profesyonel uzmanları istihdam etmeleri gibi konular anlaģılır. Marcus (1994) a göre gerçek katılımın bu olduğu belirtilmektedir (Everest, 2015). 4.9 Türkiye de Kooperatiflerin Sorunları Türkiye de kooperatiflerin doğuģunda etkin olan Devlet etkisinden kaynaklanan sorunları yanı sıra, Devlet etkinliğini pekiģtiren, kooperatiflerin vesayet sisteminden kurtulmasına engel olan yasal, finansal ve yönetimsel, eğitim-araģtırma ve kooperatifler arası iģbirliği, denetim ve Sosyolojik ve Psikolojik sorunlar gibi temel sorunları vardır Yasal Sorunlar Türkiye de kooperatifçilik ve özellikle de tarım kooperatiflerinin önündeki temel sorunlardan birisi de yasal düzenlemelerdir. Bu sorun yasa yokluğundan değil, çokluğundan kaynaklanmaktadır. Türkiye de temel bir kooperatifçilik yasası varken tarım için ayrı yasalar bulunmaktadır. Bunlarda yapılan değiģiklikler konuyu daha da karmaģık hale getirmektedir. Bunun yanında tarım alanında adı birlik olan ve çok farklı yasal dayanakları bulunan üretici örgütleri de söz konusudur. Bunun ortaya çıkardığı yapı neredeyse üretici örgütlerini karģı karģıya getirecek bir ortam yaratmaktadır. Ayrıca, tarım alanındaki kooperatif ve diğer örgütlerin yasal yönden farklı bakanlıklarla ilgili bulunması da ayrı bir sorun olarak ele alınabilir. ġüphesiz bir hukuk devletinde kooperatifler için de ilgili bakanlık olabilir. Bakanlıklar örgüt alt yapısının oluģturulması, kayıt altına alma, müdahaleci olmadan denetleme iģlevini yapabilir. Ancak bu ilgili olma bir müdahaleci aracı durumuna düģerse, örgütlerin özgür olma özelliğini zayıflatacaktır (Sayın ve ark., 2012) Bu sorunun çözümü için öncelikle tarımsal kooperatiflerle ilgili düzenlemelerin bir çerçeve yasa anlayıģı ile 1163 sayılı yasa içinde birleģtirilmesi gerekmektedir. BaĢka bir anlatımla ekonomik amaçlı örgütlenmeler için mevcut tüm yasalar ortadan kaldırılıp tek bir 38

51 yasa geçerli olmalıdır. Doğru politikalar karmaģık olmayan yasal düzenlemelerle ve tek elden yürütülürse etkili olabilirler (Rehber,2011) Üye-Kooperatif ĠliĢkisi ve Yönetim Sorunu Bu grup sorunlar kooperatiflerdeki karar mekanizması ile ilgilidir. Bu sorun esas itibariyle kooperatiflerde homojen olmayan çok sayıda ortağın olması durumunda daha belirgin olarak ortaya çıkmaktadır. Kooperatiflerde bir ortağa bir oy ilkesi nedeniyle, kooperatiflere katkı sağlayanla kooperatifler ilgisi en alt düzeyde olan üreticinin kooperatif yönetiminde aynı düzeyde söz sahibi olması bir sorun olarak görülmektedir. Kooperatif yönetim kurulunun profesyonel olmayan kiģilerden oluģması da yönetimle ilgili diğer bir sorun olarak belirtilmektedir. Kooperatiflerde yönetim kurulu dıģında profesyonel yöneticiler görev alabilmekte, bu durumda kooperatif yönetim kurulu ile profesyonel kooperatif yönetimi arasında sorunlar çıkmaktadır (Rehber,2011). Türkiye de kooperatif üyelerinin kooperatiflerine ve yönetime bakıģ açıları oldukça sorunludur. Özellikle tarım alanında Tarım SatıĢ ve Tarım Kredi kooperatiflerinin kuruluģlarından beri neredeyse bir kamu kurumu gibi, devlet etkisinde olması, üreticilerin kooperatifleri kendi kurumları gibi değil, kamu kurumu gibi algılamalarına neden olmuģtur. Bu durum kooperatif bilincinin oluģmamasına neden olmaktadır Finansman Sorunu Kooperatiflerin karģılaģtıkları sorunların en önemlilerinden birisi de finansman sorunudur. Kooperatifte üyelerin aynı zamanda müģteri durumunda olmalarının, rizikoyu azaltabileceği söylenebilirse de kuģkusuz, finansman konusu ve yöntemleri çok çeģitli faktörlerin etkisindedir (Altuğ,1991). Özellikle bir yatırım sermayesine sahip olan kooperatiflerde ortak-sermaye iliģkileri sorunludur. Her üye kooperatifin eģit ortağıdır. Ortaklıktan çıkıģta ortaklık payının devredilmesi söz konusu değildir. Kooperatiflerin, politik ve günlük politikalardan etkilenmeyen güvenli finansman kaynaklarına sahip olması gerekmektedir. Bu amaçla genellikle bir kooperatif bankası kurulması uygun bir çözüm olarak görülmektedir. Ancak tarım alanında ihtisas sahibi Ziraat Bankasının özerkleģtirilmesi ve bankacılık alanında yapılacak kimi düzenlemelerle farklı alternatifler ortaya konabilir. Gerçekte tarıma ayrılan kamu kaynakları, planlı ve rasyonel bir Ģekilde örgütlü tarım kesimine aktarılması bu sorunun çözümüne katkıda bulunacaktır. BaĢka bir anlatımla yatırım kredileri bireylerden çok üretici örgütlerine yönlendirilmelidir. Türkiye de tam bunun aksine gerçek çiftçi olmayanları üreticiliğe teģvik eden, çok büyük yeni iģletmelerin ortaya 39

52 çıkmasına yol açan politikalar izlenmekte, bu uygulama kooperatiflerden önce küçük aile iģletmelerine zarar vermekte ve küçük iģletmelerin tarım dıģına itilmesi sonucunu doğurmaktadır (Rehber, 2011) Kooperatifler Arası ĠĢbirliği Sorunu Örgütlenme ve kooperatif hareketinin baģarılı olabilmesi aralarında etkin bir iģbirliği ile olanaklıdır. Kooperatifler arası iģbirliği temel kooperatifçilik ilkelerinden biridir. Özellikle aynı alanda faaliyette bulunan kooperatiflerin, birlik, merkez birliği, ulusal birlik Ģeklinde hareket etmeleri ve giderek uluslararası iģ birliği sağlamaları gerekir. Günümüzde Tarım Kredi Kooperatifleri 16 bölge birliği ve merkez birliği Ģeklinde örgütlü bir yapıda, mevcut sorunlara karģın baģarılı olmaya çalıģmaktadır (Sayın ve ark., 2012). Üreticilerin tabandan yukarı doğru, birbirleriyle yatay iliģki içinde meslek örgütlerine sahip olmadıkça özgür örgütlenme bilincine hiçbir zaman kavuģamayacaklardır. Mevcut ziraat adaları bu anlayıģın çok uzağındadır. Her ilçe veya il odası birbirinden bağımsız Merkezi Oda ili iliģkilidir. Oda yasa ve gelenek olarak Tarım Bakanlıklarının bir organı gibi çalıģmakta ve tamamen bürokratik bir yapıdadır. ÇalıĢsan sayısının oranı çiftçi delege sayısının yarısına yaklaģmıģtır. Bu yapıdaki meslek örgütünün kooperatiflerle iģbirliği içinde olması da bir yarar sağlamayacaktır (Rehber, 2011) Eğitim-AraĢtırma Sorunu Bir ülkede örgütlenme ve kooperatifçiliğin geliģmesi bu konuda bilinçli ve örgütlenmenin gerçek yararlarına inanan bireylerin varlığına bağlıdır. Bilgili ve bilinçli olmak ise bu alanda etkin bir eğitim ve araģtırma ile olanaklıdır. Türkiye de ne yazık ki yıllardır izlenen vesayetçi politikalar, özelikle sorunun sahibi üreticilerin de dayanıģma bilincinin yeterince geliģmesine yardımcı olmamıģ, aksine geri bıraktırmıģtır. Eğitim temel kooperatifçilik ilkelerinde biridir. Kooperatiflerin geliģimi ve baģarısı için, gerek kooperatiflerin birer ekonomik iģletme olarak çalıģması gereken sosyal bir kuruluģ olarak ortaklarını ilgilendiren çalıģma koģullarını düzenlemek görevleri nedeniyle kaliteli personele gereksinimi bulunmaktadır. Eğitim alanında temel görev kamuya düģmekteyse de, alanında baģarılı olmak isteyen her kooperatif, çiftçi eğitim fonksiyonunu öne çıkarmalıdır. Yani üreticilerine pratik bilgilendirmenin yanında, uygulama ile ortak hareket etme bilinci aģılamalıdır (Rehber,2011). 40

53 4.9.6.Denetim Sorunu Türkiye de kurulu kooperatiflerin ortaklarının büyük çoğunluğu bu tür organizasyonların inceliklerine nüfuz edecek düzeyde olmamaları, kooperatiflerin denetimini daha fazla gerekli kılmaktadır. Mevcut kooperatiflerin kuruluģlarına ve iģleyiģlerine esas olan yasa, kararname, tüzük ve statülerin ortaya koyduğu ilkelere göre, amaca yönelik iģleyip iģlemediklerinin sürekli idari ve finansal denetimi yapılamamaktadır sayılı yasa ile denetim konusunda bazı yenilikler getirilmiģ olmasına rağmen, devletin bu konuda kooperatiflere rehberlik ve yardımı yetersiz kalmaktadır (Müftüoğlu,2001) Sosyolojik ve Psikolojik Sorunlar Kooperatiflerin geliģmesini engelleyen faktörlerden birisi de düģünce yapısına bağlı bir nedene dayanmaktadır. DüĢünce yapısı, örf ve adet ile eski alıģkanlıklar, kooperatiflere karģı bir Ģüpheciliğin doğmasına neden olabilmekte, yeniliğe karģı bir direnç doğmaktadır. Kooperatiflerdeki beraber olma bazı yanlıģ kavramlara veya belirli kiģilerce özellikle o Ģekilde tanıtılmasına yol açmaktadır. Örneğin mülkiyet konusu bu alandaki en önemli sorundur. Toprak dağılımdaki oransızlık büyük toprak sahiplerinin kooperatiflere karģı tutum takılmalarına neden olmakta ve hatta kooperatiflerin özel mülkiyeti kaldıran kolektif kooperatif türünün yayılmasını engellemektedir (Müftüoğlu,2001). 41

54 5. ARAġTIRMA BÖLGESĠ HAKKINDA GENEL BĠLGĠLER Bu bölümde araģtırma bölgesi olan Aksaray iline ait genel bilgiler sunulmuģtur. Ġlk olarak ilin genel coğrafi karakteristikleri verilmiģtir. Daha sonra ilde faaliyet gösteren tarımsal örgütlere iliģkin bilgiler sunulmuģtur. 5.1 Aksaray Ġline Ait Bilgiler Ġlin Genel Özellikleri Yüzölçümü km² olan Aksaray Ġlinin toprakları kuzey yarımkürede kuzey paralelleri ile doğu meridyenleri arasında yer almaktadır. Doğuda, NevĢehir, güneydoğuda Niğde, batısında Konya ve kuzeyde Ankara, kuzeydoğuda KırĢehir ile çevrilidir. Kuzeybatısında Tuz Gölü bulunmaktadır. ġekil 5.1 Aksaray Ġlinin Coğrafi Konumu 42

55 Ġlin Nüfus Durumu Aksaray Ġli Ģehir merkezinde yaģayan nüfus toplamı olup, toplam nüfus içindeki oranı %36,7 dir. Ġl nüfusunun toplam %25,9 u ise belde/köyde yaģamaktadır. Türkiye genelinde bu oran %13,5 tir. Aksaray Ġlinin nüfusu Çizelge 5.1 de verilmiģtir. Çizelge 5.1 Aksaray Ġli ġehir ve Köy Nüfusu (2016) Ġlçe Adı Ġlçe Toplamı Ġl/ilçe merkezleri Belde/Köyler Yıllık Nüfus ArtıĢ Oranı ( ) Merkez ,7 Ağaçören ,2 Eskil ,6 Gülağaç ,8 Güzelyurt ,2 Ortaköy ,6 SarıyahĢi ,6 Toplam ,9 Türkiye ,5 Kaynak: Türkiye Ġstatistik Kurumu (TÜĠK) 2016 Ġl arazisinin dağılımı Çizelge 5.2 de verilmiģtir. Ġl, arazilerinin %53 ü tarım, %22 mera-çayır, %3 ü orman, %16 sı tarım dıģı ve %6 sı su yüzey alanlarından oluģmaktadır Çizelge 5.2 Aksaray Ġli Arazilerinin Dağılımı Arazinin Niteliği Alanı (ha) Oranı (%) Tarım Arazisi ,6 Mera Çayır Arazisi ,8 Orman (doğal + yapay) ,8 Tarım DıĢı Arazi (yerleģim yerleri, dağlık alanlar, Tuz gölü havzası dahil) ,4 Su Yüzeyleri ,4 TOPLAM ,0 Kaynak: Aksaray Valiliği,

56 5.1.3 Ġlin Tarımsal Özellikleri Aksaray ili tarım alanları içerisinde arazilerin niteliklerine göre dağılımı Çizelge 5.3 te verilmiģtir. Ġlin tarım arazilerinin %96,6 sı tarla, %0,6 sı meyvelik, %2,4 ü sebzelik ve %0,4 ise bağ alanlarından oluģmaktadır. Çizelge 5.3 Aksaray Ġli Tarım Arazilerinin Niteliklerine Göre Dağılımı (2016 yılı) Tarım Arazisi Alanı (ha) Oranı (%) Tarla Arazisi ,6 Meyvelik ,6 Sebzelik ,4 Bağ Alanı ,4 TOPLAM Kaynak: Aksaray Ġli GTHB,2016 Aksaray ilindeki bitkisel üretim incelendiğinde, 2016 yılı itibari ile tarla bitkilerinin ağırlıklı olarak yetiģtirildiği görülmektedir. Ġlde dekar ekim alanı ile arpa üretiminin birinci sırada olduğu görülmüģtür. Bunu sırasıyla buğday , ayçiçeği , Ģeker pancarı ve nohut hektar ile birbirini izlemektedir. Ġldeki sebze üretim alanı içinde (2016 yılı) ton ile en fazla üretilen ürünün domates olduğu görülmüģtür. Bunu sırasıyla hıyar (4.363 ton), kavun (3.445) takip etmektedir. Ġlde en fazla üretilen yem bitkisi ise hektar ile yonca (yeģil ot) ve mısır (silajlık) dır. Aksaray ili bitkisel üretim durumu meyvecilik açısından incelendiğinde, elma üretimi dikkat çekmektedir. Ġlde hektar alanda elma ağacı mevcuttur. Elmadan sonra en fazla üretilen meyveler sırasıyla üzüm ( hektar), armut (1.622 hektar) ve ceviz (1.476 hektar) dir. Aksaray ilinde tarımsal üretim değerlerinin iller arasında değerlendirildiğinde ülke içerisinde 41. sırada gelmektedir. Tarım alanı büyüklüğü baz alındığında ülke içerisinde 14. sırada gelmektedir. Ġlin istihdamında tarımın payı %42,2 dir. Çizelge 5.4 Temel Göstergelerle Aksaray ili Göstergeler Ġlin tarımsal üretim değerinin Türkiye içinde sırası Tarım alanlarına göre Türkiye içindeki sırası 41. sırada 14. sırada Ġl istihdamında tarımın oranı %42,2 Kaynak:TÜĠK 2017 Ġlde 2016 yılı kayıtlarına göre adet büyükbaģ hayvan mevcuttur. Bunun adet sığır ve 673 adedi ise mandadan oluģmaktadır. KüçükbaĢ hayvan sayısı

57 adettir adedi koyun ve adedi ise keçidir. Ġlde adet kanatlı hayvan mevcuttur. Ayrıca ilde adet kovan ile arıcılık yapılmaktadır. Çizelge 5.5 Aksaray Ġli Hayvan Varlığı Hayvan Adı Hayvan sayısı/adet BüyükbaĢ Hayvan varlığı Sığır Manda 673 KüçükbaĢ Koyun Keçi Kanatlı hayvan Arıcılık Kaynak: Aksaray Ġli GTHB, Ġlin Tarımsal Örgütlenme Özellikleri Aksaray ilinde 1163 Sayılı Kooperatifler Kanunu ve 1581 Sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanunu na göre kurulan kooperatiflere ait veriler Çizelge 5.6 da verilmiģtir. Ġlde 89 adet tarımsal kalkınma kooperatifi, 36 adet sulama kooperatifi, 1 adet su ürünleri kooperatifi bulunmaktadır (GTHB Aksaray Ġl Müdürlüğü, 2016). Ġldeki tarım kredi kooperatifi sayısı ise 18 dir (Tarım Kredi Kooperatifi Konya Bölge Birliği Müdürlüğü, 2016). Çizelge 5.6 Aksaray Ġlindeki Tarımsal Kooperatiflerin Sayıları Kooperatifin Türü Kooperatif Sayısı Kooperatif Ortak Sayısı Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Sulama Kooperatifi Su Ürünleri Kooperatifi 1 36 Tarım Kredi Kooperatifi Toplam Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Aksaray Ġl Müdürlüğü,

58 6. ARAġTIRMA BULGULARI 6.1. Ortakların YaĢları ve Eğitim Düzeyleri Ortakların yaģ ortalaması tarım kredi kooperatifi üyeleri içerisinde 54 yıl olup en genç ortak 32, en yaģlı ortak ise 76 yaģındadır. Tarımsal kalkınma kooperatifinde ise yaģ ortalaması 48 yıl olup, en yaģlı ortak 65 yaģında en genç ortak ise 30 yaģındadır. Ortakların eğitim seviyesi her iki tarım kooperatifi için ortalama ilkokul düzeyindedir. Tarım kredi kooperatifi ortaklarının %90 ı 65 yaģın altındadır. YaĢı 65 ve üzeri arası olanların oranı %10 olarak bulunmuģtur. Kalkınma kooperatifi ortaklarında ise %98 i 64 yaģın altındadır. YaĢı 65 üzerinde olanlar ise %2 olarak bulunmuģtur. AraĢtırma bölgesinde, ortakların tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifine üye olanları arasında yaģ gruplarına göre herhangi bir iliģki olup/olmama durumu incelenmiģtir. Kooperatif ortaklarının farklılıkları ya da farklı olmamaları arasındaki iliģki Khi-Kare testiyle analiz edilmiģtir. Yapılan khi-kare analizi ile ortakların yaģ gruplarına göre kooperatife üye olma durumları arasında istatistiki açıdan anlamlı bir iliģki olduğu tespit edilmiģtir. Her iki kooperatif de ortakların yaģ gruplarına dağılımları bakımından birbirinden farklı özellikler göstermektedir. Yani, Khi-kare testine göre Tarım kredi kooperatifi ortakları Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarına göre daha yaģlı olduğu söylenebilir. Ortakların yaģ gruplarına göre Khi-Kare analizi dağılımları Çizelge 6.1 de verilmiģtir. Çizelge 6.1 Ortakların YaĢ Gruplarına Göre Dağılımı YaĢ Grupları Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran% Frekans Oran% üzeri Toplam χ 2 =2,837 sig=0,092 p <0,01 D.F =1 (%90 güven aralığı) Tarım kredi ve kalkınma kooperatifi ortaklarının eğitim seviyelerine göre herhangi bir okul mezunu olmayıp, okuryazar olanlar, ilkokul, ortaokul, lise ve üniversite mezunu olanlar Ģeklinde sınıflandırılmıģtır. Tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifi ortağı çiftçilerin eğitim durumlarının ilkokul seviyesinde yığıldığı görülmektedir. Tarım kredi kooperatifi çiftçilerinin %66 sı ilkokul, ortaokul mezunu %26, lise mezunu %8 olarak belirlenmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının eğitim düzeyi; ilkokul %62, ortaokul %26 46

59 ve lise mezunu olanların %12 olarak belirlenmiģtir. AraĢtırma bölgesinde, ortakların eğitim seviyesi ile tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifine ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan khi-kare analizi ile ortakların eğitim seviyesi ile kooperatiflere ortak olma durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olmadığı tespit edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ortakları ile Tarımsal kalkınma kooperatifi ortakları arasında eğitim seviyelerinde farklılık görülmemiģtir. Her ne kadar yaģ dağılımları arasında anlamlı bir iliģki olsa da eğitim düzeylerinin benzer olmadığı dikkat çekmektedir. Ortakların eğitim sevilerine göre khi-kare analizi Çizelge 6.2 de verilmiģtir. Çizelge 6.2 Ortakların Eğitim Seviyelerine Göre Dağılımı Tarım Kredi kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Eğitim Durumu Frekans Oran % Frekans Oran% Ġlkokul Ortaokul Lise Toplam χ 2 =0,463 sign=0,794 P>0,01 D.F=2 (%90 Güven aralığı) Tarım Kredi kooperatifi ortaklarının sosyal güvence durumuna bakıldığında %58 inin bağkurlu olduğu, SSK lı olanların %40 ve %2 ise emekli sandığına bağlı bir sosyal güvenceye sahip olduğu tespit edilmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi içerisinde %54 ü bağkur, %40 SSK bünyesinde sağlık güvencesi varken, %4 oranında ortağın herhangi bir sağlık güvencesi olmadığı tespit edilmiģtir. AraĢtırma bölgesinde, ortakların sosyal güvence durumları ile tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olma durumları arasında ki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların sosyal güvence durumu ile ortak oldukları kooperatifleri arasında istatistiki açıdan anlamlı bir iliģki olmadığı tespit edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ortakları ile tarımsal kalkınma kooperatifi ortakları arasında farklılık olmadığı gözlemlenmiģtir. Her iki kooperatifi ortaklarının sosyal güvence durumlarının aynı olduğu khi-kare testiyle bulunmuģtur. Ortakların sosyal güvence durumuna göre khi-kare analizi Çizelge 6.3 de verilmiģtir. 47

60 Çizelge 6.3 Ortakların Sosyal Güvence Durumuna Göre Dağılımı Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Sosyal Güvence Durumu Frekans Oran% Frekans Oran% SSK Bağkur Emekli Sandığı Yok Toplam χ 2 =2,071 sign =0,558 P>0,01 D.F=3 (%90 Güven aralığı) 6.2 ĠĢletmelerin Özellikleri AraĢtırmanın bu bölümünde, araģtırma bölgesindeki tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifi üye olan ortaklara ait iģletmelerin özellikleri ele alınmıģtır. Bu amaçla tarımsal iģletmelerin faaliyet alanları, sahip oldukları arazi miktarları, kira ile iģledikleri arazi miktarları, ortakçılıkla iģledikleri arazi miktarları, sahip oldukları küçükbaģ ve büyükbaģ hayvan sayıları, yıllık tarımsal gelirleri, tarım dıģı gelirleri ile varlıkları, üretilen ürünler ve ürünlerin pazarlama kanalları ile ilgili veriler değerlendirilmiģtir ĠĢletmelerin Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı AraĢtırma bölgesindeki iģletmeler yalnız bitkisel üretim yapanlar ile bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapanlar olarak ikiye ayrılmıģtır. ĠĢletmelerde bitkisel ve hayvansal üretim yapılma durumu Çizelge 6.4 de verilmiģtir. Çizelge 6.4 ĠĢletmelerin Faaliyet Alanlarına Göre Dağılımı Faaliyet Alanları Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran % Frekans Oran % Bitkisel üretim yapan iģletmeler Bitkisel ve hayvansal üretim yapan iģletmeler Toplam χ 2 =9,00 sign=0,003 P<0,01 D.F=1 (%90 Güven aralığı) Tarım kredi kooperatifine ortak olan iģletmelerde, üyelerin, yalnızca bitkisel üretim yapanlar %64, bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapanlar ise %36 lık bir oran meydana getirmektedir. Yalnızca bitkisel üretim yapan ortaklar Tarımsal Kalkınma Kooperatifi 48

61 ortaklarında %34 ü bulmaktadır. Hayvansal ve bitkisel üretimi birlikte yürüten ortakların oranı ise %66 dır. AraĢtırma bölgesinde, ortakların iģletmedeki faaliyet durumları ile tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olma durumu arasında iliģki incelenmiģtir. Yapılan khi-kare analizine göre ortakların tarımsal faaliyet alanı ile ortak oldukları kooperatifleri arasında istatistiki açıdan anlamlı bulunmuģtur. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının tarım kredi kooperatifi ortaklarına göre daha fazla üretim yaptıkları bulunmuģtur Kooperatif Üyesi ĠĢletmelerde Üretilen Bitkisel Ürünler ve SatıĢ ġekilleri Anket yapılan tarım iģletmelerinde 7 çeģit bitkisel ürünün üretildiği tespit edilmiģtir. Bu ürünlerin satıģında tüccara ve kooperatiflere teslim olmak üzere 2 çeģit satıģ modeli olduğu tespit edilmiģtir. Ürünlerin farklı satıģ kanallarına farklı oranlarda satıldığı belirlenmiģ ve bu oranlar Çizelge 6.5 de sunulmuģtur. Çizelge 6.5 Yörede Üretilen Bitkisel Ürünlerin ÇeĢitli SatıĢ Kanallarına Dağılımı (%) Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ürünler Tüccara teslim Tarım Kredi Tüccara teslim Diğer (TMO) Kooperatifi Arpa ,0 Çavdar Fiğ Yonca Buğday Ayçiçeği Aspir Kooperatif ortağı çiftçilerin bitkisel ürünlerin satıģında tüccara satıģ iģleminin öncelikli olduğu görülmektedir. Tarımsal ürünlerin alım/satımının etkinliğinin tüccarlar bağlamında özel giriģimcilere bağlı olduğu söylenebilir. AraĢtırma bölgesinde yetiģtirilen ürünlerden arpa, çavdar, fiğ, yonca, buğday, ayçiçeği ve aspirin tamamı tüccara satılmaktadır. Bununla birlikte tarımsal örgütlerin ürünleri değerlendirmedeki etkisi ise düģük düzeydedir. Ürünlerin tarım kredi kooperatiflerinde iģlem görme oranları arpada %4, buğdayda %5 ve çavdarda %10 dur. Tarım kredi kooperatifleri ortaklarından almıģ olduğu ürünlerin değerlerini ortakların mevcut borçlarından düģmektedir. Bu nedenle çiftçiler ürünlerinin borçlarını karģılayacak biçimde ürün tesliminde bulunmaktadır. Tarımsal kalkınma kooperatiflerinde iģlem görme oranları arpada %25 i, buğdayda ise %10 dur, diğer kalanların ise TMO baģta olmak üzere tüccarlar tarafından satın alındığı görülmüģtür. 49

62 6.2.3 ĠĢletmelerde Üretilen Hayvansal Ürünler ve SatıĢ ġekilleri Bu iģletmeler hayvancılık açısından ele alındığında sadece küçükbaģ hayvan yetiģtiriciliği yapanlar, sadece büyükbaģ hayvan yetiģtiriciliği yapanlar ile küçükbaģ ve büyükbaģ hayvan yetiģtiriciliğini birlikte yapanlar olarak ayrılmaktadır. Hayvancılık faaliyetinde bulunan iģletmelerin Tarım Kredi Kooperatifi ortağı olanlardan %34 ünde sadece küçükbaģ hayvan yetiģtiriciliği yapılmakta, %54 ü sadece büyükbaģ hayvan yetiģtiriciliği yapmakta ve %12 si ise küçükbaģ ve büyükbaģ hayvan yetiģtiriciliğini birlikte yapmaktadırlar. Tarımsal Kalkınma Kooperatifinde ise %20 si küçükbaģ hayvan yetiģtiriciliği yapılmakta, %62 sinde büyükbaģ hayvan yetiģtiriciliği yapılmakta ve %18 i küçükbaģ ve büyükbaģ yetiģtiriciliğini birlikte yapmaktadırlar. AraĢtırma bölgesinde, ortakların iģletmelerde küçükbaģ ve büyükbaģ hayvancılık yapmaları ile kooperatiflere ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların küçükbaģ ve büyükbaģ hayvancılık yapmaları ile kooperatiflere ortak olma durumu arasında istatistikî açıdan anlamlı bir iliģki olmadığı tespit edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ortakları ve tarımsal kalkınma kooperatifi ortakları arasında bir farklılık görülmemiģtir. Her iki tarımsal amaçlı kooperatife üye olanların üretilen hayvansal ürünlerin ve satıģ Ģekillerinin aynı olduğu bulunmuģtur. ĠĢletmelerde küçükbaģ ve büyükbaģ hayvancılık yapılma durumuna göre Khi- Kare analizi Çizelge 6.6 da verilmiģtir. Çizelge 6.6 ĠĢletmelerin Hayvancılık Yapılma Durumuna Göre Dağılımı Hayvancılık Faaliyetinin Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Dağılımı Frekans Oran % Frekans Oran% KüçükbaĢ hayvan yetiģtiriciliği yapanlar BüyükbaĢ hayvan yetiģtiriciliği yapanlar KüçükbaĢ ve büyükbaģ hayvan yetiģtiriciliği yapanlar Toplam χ 2 =2,691 sign=0,260 p>0,01 D.F=2 (%90 Güven aralığı) 50

63 Anket yapılan iģletmelerde üretilen hayvansal ürünler ve bunların satıģ kanalları Çizelge 6.7 de verilmiģtir. Çizelge 6.7 Üretilen Hayvansal Ürünler ve SatıĢ Kanallarında Dağılımı (%) Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ürünler Tüccara teslim Diğer Tüccara teslim Tarımsal Kalkınma Koop. Frekans Oran% Frekans Oran% Frekans Oran% Frekans Oran% Et Süt Anket yapılan tarım kredi kooperatifi ortaklarının hayvancılık iģletmelerinde üretilen kırmızı etin pazarlanmasında tüccara teslim %95 ve diğer (kendisi satıģ yapan) teslim %5 olarak bulunmuģtur. Sütün süt toplayıcılarına doğrudan teslimi %64 ve diğer %36 sı teslim edilmektedir. Tarımsal kalkınma kooperatifine ortak olanların ürettikleri kırmızı eti %95 i oranla tüccara teslim ettikleri, %5 ini ise kooperatife teslim ettikleri belirlenmiģtir. ĠĢletmelerde üretilen sütün ise tüccara teslimi %94 iken, kooperatifin süt teslimindeki oranı %6 dır ĠĢletmelere Ait Arazi Varlıkları ĠĢletmelere ait araziler, büyüklük gruplarına göre değerlendirildiğinde, en fazla payı dekar aralığında olduğu görülmüģtür. Tarım kredi kooperatifi ortağı iģletmelerden %72 sinin arazi varlığı 100 dekarın altındadır dekar arasında arazisi olan iģletmelerin oranı ise sadece %28 dir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının iģletmelerinde %90 ının arazi varlığı 100 dekarın altındadır dekar arasında arazisi olan iģletmelerin oranı ise %10 dur. AraĢtırma bölgesinde, ortakların iģletmelere ait arazi büyüklükleri ile tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların iģletmelerine ait arazi büyüklükleri ile tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olma durumu arasında istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olduğu tespit edilmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının iģletme arazi büyüklükleri daha fazla olduğu görülmüģtür. ĠĢletmecilerin arazi büyüklükleri artıkça kooperatiflere ortak olma oranlarında da artıģ olmaktadır. ĠĢletmelere ait arazilerin büyüklük gruplarına göre khi-kare analizi Çizelge 6.8 de verilmiģtir. 51

64 Çizelge 6.8 ĠĢletmelere Ait Arazilerin Büyüklük Gruplarına Göre Dağılımı Arazi Büyüklüğü(da) Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran% Frekans Oran % < Toplam χ 2 = 12,560 sign=0,051 P<0,01 D.F=6 (%90 Güven aralığı) Ortakların Tarımdan Elde Ettikleri Gelir Ortakların tarımsal faaliyet sonucunda sağladıkları gelirler yıldan yıla değiģmekte ve yıl içinde dağınık bir Ģekilde elde edilmektedir. AraĢtırmada yıllık tarımsal gelir < TL, TL, TL, TL ve > TL gelir aralıklarında ele alınmıģ ve sonuçlar ortakların beyanıyla elde edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ortaklarının yıllık tarımsal gelir aralıklarında ilk sırayı %50 lik oranla TL gelir aralığı almaktadır. Bunu %40 lık oranla TL gelir aralığı, %4 lük oranla < TL gelir aralığı, %6 lık oranla TL gelir aralığı takip etmektedir. Ġlave olarak > gelir aralığında ortağın gelirinin olmadığı bulunmuģtur. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının yıllık tarımsal gelir aralıklarında ilk sırayı %48 lik oranla TL gelir aralığı almaktadır. Bunu %38 lik oranla TL gelir aralığı, %12 lik oranla TL gelir aralığı, %2 lik oranla < TL gelir aralığı takip etmektedir. Ġlave olarak > gelir aralığında ortağın gelirinin olmadığı bulunmuģtur. AraĢtırma bölgesinde, ortakların tarımdan elde ettikleri gelir ile tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan khi-kare analizi ile ortakların tarımdan elde ettikleri gelir ile kooperatiflere ortak olma durumu arasında istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olmadığı tespit edilmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ve tarım kredi kooperatifi ortakları arasında farklılık görülmemiģtir. Ortakların tarımdan elde ettikleri gelirin ki-kare analizi Çizelge 6.9 da verilmiģtir. 52

65 Çizelge 6.9 Ortakların Tarımdan Elde Ettikleri Gelirin Dağılımı Yıllık Tarımsal Gelir Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Aralığı (TL) Sayı Oran % (TL) Sayı Oran % < > Toplam χ 2 =2,515 sign=0,479 P>0,01 D.F=4 (% 90 Güven aralığı) Yıllık tarım dıģı gelir düzeylerinin gelir gruplarına göre dağılımı < TL, TL, TL ve > TL aralıkları ile ele alınmıģtır. Tarım dıģı geliri olan Tarım kredi kooperatifi ortaklarının %28 inin yıllık tarım dıģı geliri TL nin altında bulunmuģtur. Ortakların %24 ünün yıllık tarım dıģı gelir TL arasındadır. Ortakların %36 ının TL arasındadır. Yıllık geliri TL olan 6 ortağın olduğu belirlenmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının tarım dıģı geliri olan %36 sının TL olduğu, %30 unun yıllık tarım dıģı geliri TL arasındadır. %10 luk kısım < TL tarım dıģı gelirin altında olduğu ve > TL tarım dıģın gelirin altında olan %24 olduğu belirlenmiģtir. AraĢtırma bölgesinde, ortakların yıllık tarım dıģı gelir düzeyleri ile tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların yıllık tarım dıģı gelir düzeyleri ile kooperatiflere ortak olma durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olmadığı tespit edilmiģtir Tarımsal kalkınma kooperatifi ortakları ile tarım kredi kooperatifi ortaklarının yıllık tarım dıģı gelir düzeylerinde değiģiklik olmadığı gözlemlenmiģtir (Çizelge 6.10). Çizelge 6.10 Ortakların Yıllık Tarım DıĢı Gelir Düzeylerine Göre Dağılımı Yıllık Tarım DıĢı Gelir Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran% Frekans Oran% < > Toplam χ 2 = 2,515 sign= 0,473 p>0,01 D.F=3 (%90 Güven aralığı) 53

66 6.3. Ortakların Tarımsal Örgütlenme Özellikleri AraĢtırmanın bu bölümünde incelenen ortakların üye oldukları tarımsal örgütler, Tarımsal Kalkınma Kooperatifi ve Tarım Kredi Kooperatifine ortaklık yılları, Tarımsal kalkınma kooperatifi ve Tarım kredi kooperatiflerinin faydalandıkları hizmetler ve bu hizmetlerden memnuniyet düzeyleri ele alınmıģtır. Ayrıca üyelerin Tarımsal kalkınma kooperatifi ve Tarım kredi kooperatiflerine ortak olma amaçları ele alınmıģtır Ortakların Üye/Ortak Oldukları Tarımsal Örgütler Türkiye de farklı amaçlarla kurulmuģ çok sayıda tarımsal örgüt mevcuttur. Tarım kredi kooperatifi ve Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının bu mevcut bulunan tarımsal örgütlere üyelik durumları belirlenmiģtir. Bunlardan ziraat odaları, tarımsal kalkınma kooperatifleri, tarım kredi kooperatifleri, yetiģtirici birlikleri ilk akla gelenlerdir. AraĢtırma kapsamında ortakların bu örgütlere olan üyelik durumları Çizelge 6.11 de sunulmuģtur. Çizelge 6.11 Ortakların Tarımsal Örgütlere Üye Olma Durumu Tarımsal Örgüt Ziraat Odası Tarım Kredi Kooperatifi YetiĢtirici Birlikleri Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Diğer Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Tarım Kredi Kooperatifi Frekans Oran % Frekans Oran % Üye Üye değil Ortak Ortak değil Üye Üye değil Ortak Ortak Değil Üye Üye değil Tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifinin ortakları Ziraat Odalarına üye olma oranı yüksek seviyededir. Tarımsal kalkınmanın %60 ı Ziraat Odaları %56 sı tarım kredi kooperatifine ve diğer (dernek, vakıf vb) %74 ü üyedir. Tarım Kredi Kooperatifi ortaklarının %80 i ziraat odalarına, %52 si Tarımsal kalkınma kooperatiflerine, %76 sı yetiģtirici birliklerine üyedirler. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının % 56 sı Tarım kredi kooperatiflerine ortak %44 ü ortak değildir. Bu örgütler dıģında çiftçilerin dernek, vakıf vb tarımsal örgütlere üye olma oranı %32 olarak bulunmuģtur. 54

67 6.3.2 Üyelerin Tarım Kredi Kooperatifine Ortak Olma Süreleri Tamamı tarımsal kalkınma ve tarım kredi kooperatifi ortağı olan üyelerin yürütülen araģtırmada kalkınma ve kredi kooperatiflerine ortaklık yılları ele alınmıģtır. Üyelerin tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortaklık yıllarına göre tespit edilmiģtir. Üyelerin %52 sinin Tarım Kredi Kooperatifi ortaklık yılı 20 yıl ve üzeri, %12 si ortaklık yılı 1-10 yıl arasında, %36 sı ortaklık yılı yıl arasında bulunmuģtur. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının yıllara göre %30 u 1-10 yılları arasında, %64 ü yılları arasında ve %6 sı 20 yıl ve üzerinde bulunmuģtur. Tarım kredi kooperatife bakıldığında 20 yıl ve üzeri fazla olduğunu, tarımsal kalkınma kooperatifinin ise yıl arasında yoğunlaģmıģtır. AraĢtırma bölgesinde, ortakların tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortaklık yılları ile kooperatiflere ortak olma durumları arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan khi-kare analizi ile ortakların kooperatiflere ortaklık yılları ile kooperatiflere ortak olma durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olduğu tespit edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ortaklarının kooperatife üyelik yılları daha fazla olduğu bulunmuģtur. Kooperatife ortaklık süreleri tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının kooperatife üyelik sürelerine göre daha uzun süreli olduğu gözlemlenmiģtir. Yıllar artıkça kooperatiflere ortak olma durumları artıģ göstermektedir (Çizelge 6.12). Çizelge 6.12 Üyelerin Kooperatiflerde Ortaklık Süresinin Dağılımı Ortaklık yılı Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran% Frekans Oran% yıl üzeri Toplam χ 2 =26,019 sign:0,000 p<0,01 D.F=2 (%90 Güven aralığı) Üyelerin Tarım Kredi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatiflerine Ortak Olma Amaçları Tarım kooperatifleri çok amaçlı kooperatifler olup ortaklarına çeģitli konularda hizmet vermektedir. Ortakların kooperatife ortak olma amaçlarının bilinmesi, kooperatif yöneticilerinin ortakların beklentisini anlayabilmesi açısından önemlidir. AraĢtırmada üyelerin ortak olma nedeni olarak 10 amaç sunulmuģtur. 55

68 Ortakların tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ortak olma amaçları; 1. Kooperatifin ucuz ve kaliteli girdi sağlaması, 2. Ürünleri yüksek fiyat satabilmeyi sağlaması, 3. Kooperatifin ürünleri kolay pazarlanmasını sağlaması, 4. Kooperatiflerin uygun Ģartlarda kredi sağlayabilmesi, 5. Kooperatifin teknik bilgi desteği sağlaması, 6. Kooperatifin kamuoyu/baskı grubu oluģturma, 7. Kooperatifin ortak tarımsal makine-araç imkânı sağlaması, 8. Kooperatifin tüketim maddeleri temin edebilmede, 9. Kooperatifin düzenlenen eğitim-seminer sağlaması, 10. Kooperatifin çalıģma konularında gazete-dergi vs. imkânı sağlamasıdır. Tarım kredi kooperatifi ortaklarına bu 10 amaç sunulmuģ ve grafik yöntemi ile aģağıda açıklanmıģtır. Grafik 6.1Tarım Kredi Kooperatifi Kooperatifine Ortak Olma Amacı 56

69 Grafik üzerinden bakıldığında ucuz ve kaliteli girdi sağlama, uygun Ģartlarda kredi sağlanması ve düzenlenen eğitim/seminerlerin çok önemli olduğunu, ürünlerin kolay pazarlanması ve tüketim maddelerinin temin edilebilmesi ise önemli olarak bulunmuģtur. ÇalıĢma konularında gazete-dergi vs. ise önemsiz olarak bulunmuģtur. Tarımsal kalkınma kooperatifleri ortaklara 10 amaç sunulduğunda alınan cevaplar aģağıda grafik de belirtilmiģtir. Ucuz ve kaliteli girdi sağlama, tüketim maddelerinin temin edilebilmesi, düzenlenen eğitim seminer konularının çok önemli olduğunu, teknik bilgi sağlaması, kamuoyu/baskı grubu oluģturma konusu ise az önemli olduğu bulunmuģtur. Genel olarak her iki tarım kooperatifi içerisinde kooperatife ortak olma amaçlarının ucuz ve kaliteli girdi sağlanması, düzenlenen eğitim seminer ve uygun Ģartlarda kredi sağlaması çok önemli olarak grafik üzerinde bulunmuģtur.kooperatif ortaklarınınn genel itibari ile kendilerine yarar sağlayacak faydalı olan amaçlar daha önemli olduğu bulunmuģtur. Grafik 6.2 Tarımsal Kalkınma Kooperatifine Ortak Olma Amacı 57

70 6.3.4 Ortakların Tarımsal Kalkınma ve Tarım Kredi Kooperatiflerine Ziyaret Sıklıkları Ortakların kooperatiflerini ziyaret sıklıkları kooperatif-ortak iliģkisi hakkında ipuçları vermektedir. ġüphesiz kooperatifi her hafta ziyaret eden bir ortak ile yılda bir kere ziyaret eden ortak arasında kooperatife bağlılık açısından farklılıklar olacaktır. Anket çalıģmasında önem sırasına göre ortakların kooperatifleri ziyaret etme sıklıkları 1 den 7 ye kadar numaralandırılmıģtır. Ziyaret etme sıklığı en az 1 en fazla 7 olarak belirtilmiģtir. Grafik 6.3 Tarım Kredi Kooperatifi Ortakların Ziyaret Sıklıkları Durumu Tarım Kredi kooperatifi ortaklarının önem sırasına göre kooperatifi ziyaret sıklıkları grafik üzerinde bakıldığında yoğunluğun kredi alma üzerinde ve genel kurula katılmada daha belirgin olarak bulunmuģtur. Ortakların kooperatife ziyaret sıklıklarında önem sırasına ilk olarak kredi alma ve genel kurullara katılmada daha önemli olduğu bulunmuģtur. Grafik üzerinde yorumlandığında tarım ile ilgili yeni geliģmeleri öğrenmek için kooperatife uğradıkları ve kooperatif ile ilgili yeni geliģmelerden haberdar olmak için uğradıklarını belirtmiģlerdir. 58

71 Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının kooperatife ziyaret sıklıkları önem sırasına göre grafik üzerinde gösterilmiģtir. Grafik 6.4 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ortaklarının Ziyaret Sıklıkları Durumu Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının önem sırasına göre kooperatife ziyaret etmeleri girdi satın alma ve bunun hemen arkasından diğer (kooperatif dıģı görüģme, baģkanla görüģme vb) önem sırasına göre daha önemli olduğu belirtilmiģtir. Genel olarak grafik üzerinde bakıldığında kooperatif ortaklarının tarım ve kooperatif ile ilgili geliģmeleri öğrenmek için, kooperatifte kredi almanın ziyaret sıklıkları arasında önemli olduğu bulunmuģtur AraĢtırma Bölgesinde Tarımsal Kalkınma ve Tarım Kredi Kooperatiflerinin Hizmetlerinden Memnuniyet Durumu Tarım Kredi kooperatifi ortaklarına sağlanan hizmetlerinden memnuniyet durumu değerlendirmesi grafik üzerinde yer verilmiģtir. 59

72 Grafik 6.5 Tarım Kredi Kooperatifi Hizmetlerinden Memnuniyet Durumu Üyeler, Tarım kredi kooperatifinin kendilerine sunduğu kredi desteği ve teknik destek hizmetleri nedeniyle memnuniyet içerisindedir. Üyeler, Tarım kredi kooperatifinin ürün iģleme/ambalajlama, makine ve ekipman temini konusundaki hizmetlerinden memnun değillerdir. Tarımsal kalkınma kooperatifinin hizmetleri grafik üzerinden ortakların memnuniyet durumuna göre yer verilmiģtir. 60

73 Grafik 6.6 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Hizmetlerinden Memnuniyet Durumu Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının kooperatifin sağlamıģ oldukları hizmetlerden girdi temini, ürün satın alma, hayvan desteği ve teknik desteklerden çok memnun olduklarını belirtmiģlerdir. Kredi desteği, makine ve ekipman desteği sağlamasında memnun olduklarını grafik üzerinde belirtilmiģtir Tarım Kredi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatifinin En Önemli Fonksiyonun Değerlendirilmesi AraĢtırma bölgesinde bulunan tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifinin ortaklar için en önemli fonksiyonun değerlendirilmesine yer verilmiģtir. 61

74 Grafik 6.7 Tarım Kredi Kooperatifinin En Önemli Fonksiyonunun Değerlendirilmesi Tarım kredi kooperatifi ortaklarının kooperatifi için en önemli fonksiyonun kredi temin edebilmesi, teknik bilgi, girdi temin edebilmesi olarak bulunmuģtur. Tarım kredi kooperatifi ortakları arasında kararsız olanlarının olması ve önemsiz olarak gazete, dergi vb.nin daha fazla olduğu grafik üzerinde gösterilmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının kooperatif için en önemli fonksiyonun değerlendirilmesi grafik üzerinde yer verilmiģtir. 62

75 Grafik 6.8 Tarımsal Kalkınma Kooperatifinin En Önemli Fonksiyonunun Değerlendirilmesi Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının kooperatif için en önemli fonksiyonun hayvan temin edebilmesi, girdi ve ürün alımının çok önemli olduğunu belirtmiģlerdir. Ayrıca, teknik bilgi, kredi temin edilebilmesi ve ürün iģlemesinin önemli olduğunu belirtmiģlerdir. 6.4 Ortakların Kooperatif Yönetimine Katılma Durumları AraĢtırmanın bu bölümünde ortakların kooperatif yönetimine katılma durumları ele alınmıģtır. Bu amaçla ortakların kooperatif ana sözleģmesini okuma durumları, kooperatif toplantılarına katılma durumları, yöneticilik deneyimleri vb. özellikleri araģtırılmıģtır Ortakların Kooperatif Yönetimi Tecrübeleri AraĢtırmada tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının yönetimine katılmalarını tespit etmek amacıyla ortakların yönetim kurulu üyesi, denetçi ya da temsilci görevlerinin olup olmadığı, geçmiģte bu görevlerden birinde yer alıp almadıkları ve ileride böyle bir isteklerinin olup olmadığı ele alınmıģtır. Kooperatiflerin yönetiminde yer alan ortaklar diğer ortaklara göre kooperatif sorunları ile daha yakından ilgilenirler ve kooperatifin geliģmesi için daha fazla çaba harcarlar. Dolayısıyla çiftçilerin kooperatif yönetiminde görev 63

76 almıģ olmaları ya da görev almak istemeleri kooperatifi sahiplenme durumları ile ilgili bilgi vermektedir. Tarım kredi kooperatifi ortaklarının %28 i kooperatifte görev almıģtır. Ortakların %72 si kooperatifte herhangi bir görevde bulunmadıklarını belirtmiģlerdir. Tarımsal Kalkınma Kooperatifi ortaklarından görev alanların oranı %15 olarak bulunmuģtur. Ortakların %86 sı ise kooperatif içinde bugüne kadar herhangi bir görev almadıklarını belirtmiģlerdir. AraĢtırma bölgesinde, ortakların kooperatiflere ortak olmaları ile kooperatiflerde görev alma durumları arasında iliģkisi incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların kooperatiflere üye olanların kooperatif içerisinde görevli ve görevli olmaması arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olduğu tespit edilmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortakları kooperatifte daha fazla görev almaktadır. Kooperatifin kuruluģundan bugüne kadar uzun zaman geçmesine karģılık, ortakların yönetimde görev almaması yönetim kademelerinde görev alan kiģilerin değiģikliğe uğramaması, hep aynı kiģilerin görev alması sonucunu doğurmuģtur. Bu durum kooperatifçilik açısından önemli bir sorun meydana getirmektedir. Çizelge 6.13 Ortakların Kooperatif Yönetiminde Görev Alma Durumu Kriterler Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran% Frekans Oran% Görevli ,5 Görevli değil ,5 Toplam χ 2 =10,891 sign= 0,001 p<0,01 D.F=1 (%90 güven aralığı) Ortakların Kooperatif Yönetimine Katılma Durumları Kooperatif ana sözleģmeleri kooperatifle ilgili, kuruluģ, çalıģma konuları, ortaklık Ģartları, kooperatif sermayesi, ortakların sorumlulukları, kooperatif organları seçimi ve sorumlulukları gibi konularla ilgili kararları içeren önemli bir belgedir. Bir kooperatifi daha iyi tanıyabilmek için kooperatifle ilgili tüm konuların yer aldığı kooperatif ana sözleģmesini okumak yeterli olacaktır. AraĢtırma da üye oldukları tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatiflerine ait kooperatif ana sözleģmesini daha önce okuyup 64

77 okumadıkları sorulmuģtur. AraĢtırma bölgesindeki tarım kredi kooperatifi ortakları %54 ü kooperatif ana sözleģmesini okumuģ, %46 sı okumamıģtır. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarından %10 u kooperatif ana sözleģmesini okuduklarını, %90 ı okumadıklarını söylemiģlerdir. AraĢtırma bölgesinde, ortakların kooperatif ana sözleģmesini okuma durumları ile tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifine ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların kooperatif ana sözleģmesini okumaları ile kooperatife ortak olma durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olduğu tespit edilmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının üye olacakları kooperatif ana sözleģmesini okumadan üye oldukları gözlemlenmiģtir (Çizelge 6.14). Çizelge 6.14 Ortakların Kooperatif Ana SözleĢmesini Okuma Durumu Kriter Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran% Frekans Oran% Okuyan Okumayan Toplam χ 2 = 22,243 sign=0,000 p<0,01 D.F= 1 (%90 Güven aralığı) Tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarından ana sözleģmeyi okumama sebepleri içerisinde okumaya gerek duymadıklarını ya da bir kiģinin onlara ana sözleģmeyi okuyarak bilgilendirdiğini söylemiģlerdir. Tarım kredi ve tarımsal kalkınma kooperatif ortaklarının genel kurul toplantılarını takip etmeleri ve toplantılara aktif olarak katılmaları, çiftçilerin kooperatif yönetimine katılmaları ile ilgili önemli bir göstergedir. Bu nedenle araģtırmada çiftçilere ortak oldukları tarım kredi ve kalkınma kooperatiflerinin son yapılan genel kurul toplantısına katılıp katılmadıkları sorulmuģtur. AraĢtırma bölgesindeki tarım kredi kooperatifi ortaklarından %38 i son genel kurul toplantısına katılmıģken, %62 si katıldığını ifade etmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarından %74 ü son yapılan genel kurul toplantısına katılmıģken, %26 sı ise genel kurul toplantısına katılmamıģtır. AraĢtırma bölgesinde, ortakların son yapılan kooperatif genel kurul toplantısına katılma durumları ile kooperatife ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların son yapılan genel kurula katılmaları ile kooperatife ortak olma 65

78 durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olduğu tespit edilmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifinde ortaklar genel kurullara daha fazla katılım sağlanmıģtır. Bunun sebebi, Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının birbirlerini tanımaları ile genel kurullara katılım sayısı yüksektir(çizelge 6.15). Çizelge 6.15 Ortakların Son Yapılan Kooperatif Genel Kurul Toplantısına Katılma Durumu Kriter Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran % Frekans Oran % Katılan Katılmayan Toplam χ 2 = 13,149 sign=0,000 p<0,01 D.F=1 (%90 Güven aralığı) Tarım kredi kooperatifi ortaklarının %16 sı zamanı olmadığı için, %60 ı toplantıdan haberi olmadığı için, %24 ü ise son yapılan genel kurul toplantısına katılmama nedenini belirtmemiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının %20 si zamanı olmadığını, %28 i genel kurul toplantısı yapılacağından haberinin olmadığından, %52 si ise genel kurul toplantısına katılmama sebebini belirtmemiģlerdir. AraĢtırma bölgesinde, ortakların genel kurul toplantısına katılmama durumları ile kooperatife ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların genel kurula katılmama ile kooperatife ortak olma durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olduğu tespit edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ortaklarının genel kurullardan haberlerinin olmamasından dolayı genel kurullara katılımın olmadığı görülmüģtür (Çizelge 6.16). Çizelge 6.16 Ortakların Kooperatif Genel Kurul Toplantısına Katılmama Nedenleri Kriter Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran % Frekans Oran % Zamanım yok Haberim yok Cevap yok Toplam χ 2 =11,198 sign=0,004 p<0,01 D.F=2 (%90 Güven aralığı) 66

79 Kooperatif genel kurul toplantısına katılmayanların kooperatifle ilgili alınan kararları takip etme durumları Çizelge 6.17 de sunulmuģtur. Çizelge 6.17 Kooperatif Genel Kurul Toplantısına Katılmayanların Alınan Kararları Takip Etme Durumu Kriter Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran % Frekans Oran % Takip Eden Takip Etmeyen Toplam χ 2 = 4,000 sign=0,046 p<0,01 D.F=1 (%90 Güven aralığı) Tarım kredi kooperatifi ortaklarından kooperatif toplantılarına katılmayanların %88 i toplantı kararlarını daha sonra takip ederken, çiftçilerin %12 si alınan kararları takip etmemektedir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarından kooperatif toplantılarına katılamayıp daha sonra takip eden %72 si, ortaklardan %28 i ise genel kurullarda alınan kararları takip etmemektedir. AraĢtırma bölgesinde, ortakların kooperatif genel kurul toplantısına katılmayanların alınan kararları takip etme ile kooperatife ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi ile ortakların genel kurul toplantısına katılmayanların alınan kararları takip etme ile kooperatife ortak olma durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olduğu tespit edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ortaklarının genel kurul toplantısına katılmayıp fakat alınan kararları takip etmeleri daha fazladır. Ortakların kooperatif yönetimine katılmalarında ele alınan bir diğer konu genel kurul toplantılarında karar aģamasında ortakların neye göre karar verdikleridir (Çizelge 6.18). Çizelge 6.18 Kooperatif Ġle Ġlgili Kararlarda Karar Verme Biçimi Kriter Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran % Frekans Oran % Kendi kararı Çoğunluğun Kararı Toplam χ 2 = 0,396 sign=0,529 p>0,01 D.F=1 (%90 Güven aralığı) AraĢtırma bölgesinde tarım kredi kooperatifi ortaklarının %38 i kooperatifle ilgili kararlarda kendi kararını savunduğunu, ortakların %62 si toplantı sırasında oluģan çoğunluğun fikrine göre karar verdiğini belirtmiģtir. Tarımsal kalkınma kooperatifi 67

80 ortaklarının %32 si kendi kararını savunduğunu, ortakların %68 i ise toplantı da çoğunluğun fikrine göre karar verdiğini belirtmiģlerdir. AraĢtırma bölgesinde, ortakların kooperatif ile ilgili kararlarında karar verme biçimi ile kooperatife ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi kooperatif ile ilgili kararlarında karar verme biçimi ile kooperatife ortak olma durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olmadığı tespit edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ve Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının kooperatif ile ilgili kararlarda karar vermelerinde farklılık gözlemlenmemiģtir Ortakların Kooperatif Yönetimini Değerlendirmeleri AraĢtırmada ortakların kooperatif yönetimini değerlendirmeleri istenmiģ ve yönetim kurulu ile ortaklar arasındaki iliģki ele alınmıģtır. Çizelge 6.19 Ortakların Yönetim Kurulu-Ortak ĠliĢkilerini Değerlendirme Durumu Kriter Tarım Kredi Kooperatifi Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Frekans Oran% Frekans Oran % GeliĢtirilebilir Zayıf Toplam χ 2 = 0,360 sign=0,548 p>0,01 D.F=1 (%90 Güven aralığı) Tarım kredi kooperatifi ortaklarının %54 ü kooperatif yönetim kurulu ile ortakların iliģkilerini geliģtirilebilir olabileceğini düģünürken, %46 sı zayıf bulmaktadır. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının %48 i kooperatif yönetim kurulu ile ortakların iliģkilerini geliģtirilebilir bulmakta ve %52 sinin zayıf bulmaktadır. AraĢtırma bölgesinde, ortakların yönetim kurulu- ortak iliģkilerini değerlendirme durumu ile kooperatife ortak olma durumu arasındaki iliģki incelenmiģtir. Yapılan ki-kare analizi kooperatif ortaklarının yönetim kurulu-ortak iliģkilerini değerlendirme durumu ile kooperatife ortak olma durumu arasında, istatistikî olarak anlamlı bir iliģki olmadığı tespit edilmiģtir. Tarım kredi kooperatifi ortakları ile Tarımsal kalkınma kooperatifi ortakları arasında farklılık gözlenmemiģtir. Ortakların yönetim kurulu çalıģmalarından memnun olma durumlarına iliģkin veriler: 1.Yöneticilerle her zaman görüģülebiliyoruz. 2.Kooperatif yöneticilerinin üyelerle iletiģimi iyidir. 3.Yöneticiler ortakların görüģlerini dikkate almaktadır. 4.Projelere ortakların katılımını teģvik ederler. 68

81 5.Ortakların sorunlarına çözüm ararlar. 6.Kooperatifle ilgili konular üyelere anında duyurulmaktadır Tarım kredi kooperatifi ortaklarına yöneticilerden memnun olma durumlarını Grafik 6.9 da sunulmuģtur. Grafik 6.9 Tarım Kredi Ortaklarının Kooperatif Yönetim Kurulu ÇalıĢmalarından Memnun Olma Durumları Tarım kredi kooperatifi ortaklarından yöneticilerle memnuniyet durumlarına bakıldığında yöneticilerle her zaman görüģülebildiklerini, kooperatif yöneticilerinin üyelerle iletiģimin iyi olması, kooperatifle ilgili konular üyelere anında duyurulması ve kooperatif üyeleri arasında iletiģimin iyi olduğunu belirtmiģlerdir. Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının yöneticilerden memnun olma durumları grafik da sunulmuģtur. 69

82 Grafik 6.10 Tarımsal Kalkınma Ortaklarının Kooperatif Yönetim Kurulu ÇalıĢmalarından Memnun Olma Durumları Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarından yöneticilerle memnuniyet durumlarına bakıldığında yöneticilerle her zaman görüģülebildiklerini, ortakların sorunlarına çözüm ararlar, kooperatifle ilgili konular üyelere anında duyurulması ve kooperatif üyeleri arasında iletiģimin iyi olduğunu belirtmiģlerdir. Ortakların kooperatif ile ilgili bilgileri öğrenme durumunu kooperatif baģkanı, müdür, çalıģanları ile ortaklar arasında araģtırılmıģ ve sonuçlar Grafik 6.9 da verilmiģtir. 70

83 Grafik 6.11 Tarım Kredi Kooperatifi Ortaklarının Kooperatif Ġle Ġlgili Bilgileri Öğrenme Durumu Tarım kredi kooperatifi ortaklarının kooperatif ile ilgili bilgileri öğrenme konusunda %38 i tarım kredinin müdüründen daha sonra ise %36 sı çalıģanlardan öğrendiklerini belirtmiģlerdir. 71

84 Grafik 6.12 Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ortaklarının Kooperatif Ġle Ġlgili Bilgileri Öğrenme Durumu Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının kooperatif ile ilgili bilgileri %47 oranında kooperatif baģkanlarından, %21 i de kooperatif müdüründen öğrendikleri görülmüģtür. 6.5 Tarım Kredi Kooperatifi ve Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Ortaklarının Üye Oldukları Kooperatifler Ġle Ġlgili Sorunları ve Çözüm Önerileri Kooperatiflerin kurulma amaçları arasında ortakların ekonomik menfaatlerinin korunması ve mesleki ihtiyaçlarının karģılanması bulunmaktadır. Tarımsal kooperatiflerde bu amaç, kaliteli tarımsal girdinin uygun fiyatla temin edilmesi ile gerçekleģtirilir. AraĢtırma kapsamında ortaklarla yapılan anketlerde ortaklara göre Tarım Kredi Kooperatifleri ve Tarımsal kalkınma kooperatifi ortaklarının hangi konular üzerine daha fazla eğilmesi gerektiği ve kooperatiflerin ortakların beklentilerini tam olarak karģılayıp karģılayamadıkları belirlenmeye çalıģılmıģtır. Ayrıca ortakların kooperatifçilikle ilgili algıları, tarım kredi kooperatiflerinin tarımsal faaliyetler içerisindeki önemi, devlet-kooperatif iliģkisi, ortakların kooperatifleri sahiplenmesi ve kooperatiflerin faaliyetleri ile ilgili yargılar belirtilerek ortakların bu yargılara hangi ölçüde katıldıkları belirlenmiģtir. 72