Dünya da ve Türkiye de Kent-Kır Karşıtlığı Yok Olurken Yerleşmeler için Temsil Sorunları ve Strateji Önerileri - İlhan Tekeli

Transkript

1 KİTAP İNCELEMESİ Dünya da ve Türkiye de Kent-Kır Karşıtlığı Yok Olurken Yerleşmeler için Temsil Sorunları ve Strateji Önerileri - İlhan Tekeli İnceleyen: Yasemin Sarıkaya Levent Yrd. Doç. Dr. Mersin Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi E-posta: yaseminlevent@mersin.edu.tr Planlama kuramına yön veren birçok kavramı ve olguyu ülkemizde tartışmaya açan önemli isimlerinden İlhan Tekeli, yine dünyada tartışılmaya başlayan önemli bir konuyu, yerleşmelerin temsil sorununu bu kitabı ile tartışmaya açmaktadır. Hızla değişen dünyada yetersiz kalan yerleşim sistemleri terminolojisine karşı bir kavramsallaştırma arayışına girildiği dönemde kaleme aldığı yazıları Yerleşmeler İçin Temsil Sorunları ve Strateji Önerileri başlıklı kitabında bir araya getirmiştir. Kitabın ilk bölümünde kır kent karşıtlığı ortadan kalkarken yetersiz kalan temsil, kuram ve söylem arayışları üzerine yazılar bulunmaktadır. İkinci bölümde çevrecilik hareketi değerlendirmesi kapsamında yerleşim merkezli çevre stratejilerini, üçüncü bölümde ise Türkiye deki kentsel dönüşüm yaklaşımları ve uygulamaları üzerine yazıları bulunmaktadır. Özellikle yerleşmelerin temsiline ilişkin farklı zamanlarda kaleme aldığı yazılarını topladığı ilk bölümde Tekeli nin temel araştırma sorusu kır - kent ayırımının günümüz dünyasında nasıl tanımlanacağı ve temsil edileceği şeklindedir. Tekeli, kır kent ayırımının kalktığı bir ortamda yerleşme sistemlerinin kavramsal temsil sorununa çözüm önerilebilmesi için salt kuramsal tartışma yürütmemiş, aynı zamanda günümüz kentleri ve kırsal alanlarında neler yaşandığını görgül bir çalışma ile gözden geçirmiş; gözlemlerini sistematik bir şekilde paylaşmıştır. Kent kavramına ilişkin açıklamalar tarihsel olarak kır - kent karşıtlığına dayanmaktadır. Mekânın biçimlenişi, üretim biçimleri ve demografik olarak karşılığı olan bu karşıtlık, aynı zamanda yaşam biçimine ilişkin sosyolojik farkları da barındırmaktadır. Ancak değişen dünyada kır - kent arasındaki gerek mekânsal, gerekse sosyolojik ayrışma giderek kapanmaktadır. Kentli nüfus hızla artarken, kırda kalan nüfusun yaşam biçimi de kentli yaşam biçimi ile benzerlikler göstermeye başlamıştır. Diğer yandan kentin büyümesi ile Kitap İncelemesi, Toplum ve Demokrasi, 10 (22), Temmuz-Aralık, 2016, s

2 Kitap İncelemesi, Toplum ve Demokrasi, 10 (22), s çeperindeki ve çevresindeki kırsal alana yayılması da karşıtlığın ortadan kalkması sürecini hızlandırmaktadır. Kır - kent ayırımının ortadan kalktığı süreçte, Tekeli bu iki kavram yerine her ikisini de kapsayan yerleşme ( settlement) terimini, farklılaşmanın ortadan kalktığını vurgulamak adına bilinçli bir şekilde kullanmaktadır. Tekeli, yerleşim sistemlerine ilişkin temsil probleminin sanayi döneminde kullanılan kavramların temel aldığı özdeşliklerin bozulması sonucu ortaya çıktığını belirtmektedir. Sanayi dönemi kentinden günümüz kentine geçerken yaşanan değişimler, günümüz yerleşme sistemlerini sanayi dönemi kentindeki temel kavramlar ile açıklamamızı zorlaştırmaktadır lerden beri dünyada yaşanan bu çok yönlü ve önemli dönüşümleri, "Türkiye Yürürlüğe Konulan Kentsel Dönüşüm Üzerine Konuşmayı Sürdürebilmelidir" başlıklı makalesinde dört kavram çifti arasındaki geçiş ile açıklamaktadır: Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş Fordist üretim biçiminden esnek üretim biçimine geçiş Ulus devletler dünyasından küreselleşmiş dünyaya geçiş Modernist bir zihniyetler dünyasından postmodernist bir zihniyet dünyasına geçiş Bu kavram çiftleri arasındaki geçiş, kentlerde dört önemli değişime neden olmuştur: 1- Mekânın artık alansal (areal) olarak değil, ağ biçiminde ( network) temsil edilmeye başlanmıştır; 2 - Tek merkezli kentlerden büyük alanlara yayılan, her parçası küreselle ilişkili kentsel bölgeler ortaya çıkmaktadır; 3- Bir yandan esnek üretim, bir yandan sanayisizleşme sonucunda mavi yakalılar azalırken, beyaz yakalılar artmakta ve yeni orta sınıf yükselmektedir; 4 - Modernizmden postmodernizme geçerken araçsal rasyonalizmden iletişimsel rasyonalizme geçiş yaşanmaktadır. Bütün bu süreçlerin bağlamında da dünyada birçok alanda, ama özellikle kentlerde değişim ve dönüşüm yaşanırken büyük metropoller kentsel bölgelere dönüşmekte ve kentsel bölgelerin oluşması sürecinde de kır kent ayırımı ortadan kalkmaya başlamakta; kent kavramının kır kent karşıtlığına dayanan tanımı da artık büyük ölçüde görgül dayanağını yitirmektedir. Kentin yayılması sürecinde özellikle çeperinde yer alan kırsalın kente katılımı ya da kentselleşmesi, sınırların netliğini yitirmesine neden olmaktadır. Tekeli, kentin sürekli çevresinde ayak izleri bıraktığını ve bu nedenle de neresinin kent, neresinin kır olduğunu artık ayırt edemediğimiz bir süreçte olduğumuzu ifade etmektedir. Bu noktada kır - kent karşıtlığına dayanan yerleşme sistemlerinin temsiline ilişkin terminoloji yetersiz kalmaya başlamış ve yetersizlik yeni arayışları da beraberinde getirmiştir. Tekeli, özellikle ulus devletin çözüldüğü ve bilgi toplumuna geçtiğimiz günümüz sisteminde sınırların önemini yitirmesi ile yeni yerleşme sisteminin temsiline ilişkin tartışmaların daha da önem kazandığının altını çizmektedir. Ülkemizde de Bütün Şehir Yasası ile gelen kır - kent ayırımının ortadan kalkmasına yönelik uygulamalar bu tartışmaları daha da güncel hale getirmiştir. Bütün bunlara bağlı olarak yeni bir kavramsallaştırma ihtiyacının 92

3 Kitap İncelemesi, Toplum ve Demokrasi, 10 (22), Temmuz-Aralık, 2016, s ortaya çıktığını ifade eden Tekeli, geçmiş kuramları sorgulamaktadır. Özellikle kitabın ilk bölümündeki makalelerde yerleşmelerin temsiline ilişkin kavram ve kuramların gözden geçirilmesi gerekliliğine dikkat çekmektedir. Dünya yazınında tartışılmaya başlanan temel kent planlama kavramlarının, yeni kavramlar üzerinden yerleşmelerin temsiline ilişkin kuramsal bir açıklama getirmek adına ülkemizde de tartışılma zamanının geldiğini ifade eden Tekeli, bu tartışmaların temelini ya da gerekliliğini aşağıdaki nedenlere bağlamaktadır: Kent kavramının kır - kent karşıtlığı üzerinden tanımlanması ortadan kalkması Kır - kent arasında artık bir çizginin çizilemez hale gelmesi Sınırları belirsiz çok merkezli kentsel bölgelerin ortaya çıkması Bu değişim sürecine ve sonucunda ortaya çıkan temsil sorunlarına Dünya da Değişen Yerleşme Yapısının Yarattığı Temsil Sorunları ve Demografiye Yansımaları Üzerine başlıklı makalesinde geniş yer vermektedir. Tekeli, yaşanan değişimler sonucunda geçmişin kır - kent ayırımlarını ortadan kalkmaya başladığını, yerleşme sistemini artık bu karşıtlık üzerinden açıklayamadığımızı belirterek, tanımlanması gereken yeni bir yerleşme sisteminin varlığına dikkat çekmektedir. Türkiye nin Tarımında / Kırsal Alanında Yaşanan Dönüşümler ve İzlenebilecek Stratejik Yaklaşımlar başlıklı makalesinde de bu dönüşüm sürecini Türkiye kırsal alanına ilişkin görgül bir çalışma ile çözümlemekte; özdeşliklerin nasıl bozulduğunu detaylı bir şekilde tartışmaktadır. Bu çözümlemeye dayanarak dönüşüm sürecini tarihsel olarak üç aşamada incelenmektedir. Birinci aşamada kent ve kır ayırımı net bir şekilde vardır. Kırsalın sınırı kent tarafından tanımlanmaktadır. Kır, kentin dışında kalan tüm alandır. İkinci aşama geçiş aşamasıdır; kır ve kent kavramlarının netliğini yitirdiği ve bu nedenle karşıtlığa dayalı temsilin yetersiz kalmaya başladığı dönemdir. Özellikle tarımsal üretimde yaşanan dönüşümler kırsal alanda bir değişime neden olurken, bir yandan da saçaklanarak ve büyük parçaların eklenmesi ile büyüyen, merkezini çoğaltan ya da merkezsizleşen (decentralized) bir kent vardır. Bu dönemin en belirgin büyüme kalıbı, Tekeli nin ifadesi ile kentin çevresindeki kıra her an adeta emrivaki yapmasıdır. Üçüncü aşama ise kır ve kent ayırımının ortadan kalktığı, aslında kırsalın kentleştiği bir dönemdir ve henüz adlandırılmamış bir sistemi işaret etmektedir. Tekeli, bu aşamada yeni bir kuramsal açıklama ihtiyacına değinir. Bu kuram arayışının başlangıcını da yığılma (agglomeration) kavramına dayandırır. Yığılmayı insanlar ve nesnelerin belirli bir alanda toplanması olarak tanımlayarak temel çerçeveyi çizerken, bu insan ve nesnelerin atomistik olmadığını, sosyo-mekânsal açıklamasının yapılabilmesi için birbirleri ile ilişkili olduğunu, bir bütünlük ve sistemlilik oluşturabilme potansiyelini özellikle belirtir. Yığılma tartışmasında en temel kabullerden birisi de hangi yaklaşımla ilişkilerin çözümlendiğidir. Yeni yerleşme sisteminde alansal temsilin halen geçerli olduğunu kabul etmektedir; çünkü sınırlar, bilgi, fikir, sermaye akımlarını engellemese de egemenlikleri bölme ve emeği denetleme bakımından işlevselliğini sürdürmektedir. Ancak Tekeli, yığılmalarda temsilin 93

4 Kitap İncelemesi, Toplum ve Demokrasi, 10 (22), s salt alansal olarak değil, ilişki ağları ve bunların bir araya getirilmeleri (assemblage) üzerinden kurulması gerekliliğini vurgulamaktadır. Dünya da Değişen Yerleşme Yapısının Yarattığı Temsil Sorunları ve Demografiye Yansımaları Üzerine başlıklı makalesinde assemblajları, çok sayıda insan ve nesneden oluşan ve işlerliği olan bir araya getirmeler şeklinde açıklamaktadır. Buna göre yerleşme bir ilişkiler ağıdır ve tek bir ağ ile değil; çoklu ağlar ile açıklanabilir. Yerleşmenin kavrayabilmesi için kentin çoklu mekân ve ölçeğe sahip olduğunun kabul edilmesi gerektiğini belirtmekte ve Her kent tek bir mekânda ve ölçekte var olmamakta, çoklu bir mekânda ve ölçekte var olmaktadır. ifadesi ile ilişkisel ağlara verdiği önemi daha da vurgulamaktadır. Tekeli, Kuramlarımızı ve Kavramlarımızı Gözden Geçirme Zamanı Geldi mi? başlıklı makalesinde her yığılmanın topluluk olmadığını; topluluk olabilmesi ya da kendi ifadesiyle komünite oluşturabilmesi için değer verilen ilişkilerin ve bağlılıkların kurulması ve dahası onların sürekliliğinin sağlanması gerektiği belirtilmektedir. Tekeli ye göre iki düzeyde komünite oluşmaktadır; kent düzeyi ve komşuluk ünitesi / mahalle düzeyi. Her iki düzeyde de yığılmanın içerisinde toplumsal etkileşimin olması gerekmektedir. Bu gereklilik kamusal alanda gerçekleşecektir. Tekeli, günümüz dünyasındaki kenti yığılma kuramı ile açıklarken, kıra ilişkin ise tam bir öneri olmasa da, şimdilik yeni bir kavram sunmaktadır: Yerel yaşam birimi. Türkiye nin Tarımında / Kırsal Alanında Yaşanan Dönüşümler ve İzlenebilecek Stratejik Yaklaşımlar başlıklı makalesinde yürüttüğü görgül çözümlemeye dayanarak önerdiği bir kavram olan yerel yaşam birimi, kentli değerlerin hâkim olduğu, kentli beğenilerin var olabileceği ve kentsel beğeniler ve değerlere uygun yapıların yapıldığı iç bütünlüğü olan beşeri coğrafyaya ait temel birimidir. Yalıtılmış bir üniteden çok tüm üst birimler ile ilişki içindedir ve dışarıdan etkilerle şekillendirilebilir. Tekeli nin yerleşme sistemlerinin yeni temsiline ilişkin yığılma kavramı üzerinden yürüttüğü tartışmanın iki temele dayandığı görülmektedir. Bu temellerden birisi kentten gelmektedir: bilgi toplumuna geçişte kentlerde ağsal ilişkiler sisteminin varlığı ve kentin çoklu mekân ve ilişkilerle tanımlanabileceği kabulü. Diğer temel ise kırdan gelmektedir: Kırsal alandaki yaşam biçimin kentleşmesi gerçeği. Son yıllarda yaşanan değişimler göz önünde bulundurulduğunda, kentleri açıklamaya yönelik olarak Tekeli nin sunduğu çerçeve yığılma kuramı olarak adlandırabiliriz, mevcut kentsel sistemleri ve kentin büyümesini, kentteki değişen ilişkileri açıklamaktadır ve buna bağlı olarak temsil arayışlarına bir cevap niteliğindedir. Tekeli nin bizlere sunduğu bu kuramsal tartışma çerçevesi iki farklı noktadan genişletilerek sürdürülmelidir; ilki plancının bu süreçteki rolü ve yığılma alanlarında planlamanın nasıl bir tavır takınacağı, ikincisi ise kuramsal tartışmanın mevcut kırsal alanları açıklama kapasitesinin zenginleştirilmesi. Tekeli, Kuramlarımızı ve Kavramlarımızı Gözden Geçirme Zamanı Geldi mi? başlıklı makalesinde yığılmaya nasıl müdahale edilebilir, nasıl 94

5 Kitap İncelemesi, Toplum ve Demokrasi, 10 (22), Temmuz-Aralık, 2016, s şekillendirilebilir sorusu üzerine üç temel yaklaşımı incelemiştir: Yığılmanın dışarıdan bir iradeyle şekillenen bir sistem olması; yığılmanın dışarıdan verilen kararlarla müdahale edilebilen ve kendi kendini örgütleyen (self organizing system) bir sistem olması; yığılmanın toplumsal aktörler tarafından şekillendirilebilen ve yeniden üretilebilen bir sistem olması. Bu üç yaklaşım kapsamında plancının rolü de farklılaşmaktadır. İlkinde düzenleyici, ikincisinde ise yönlendiricidir. Yığılmada kamusal alanın gerekliliği, yığılmanın ortaya çıkışına ilişkin ontolojik kabuller ve ağsal ilişkiler tartışması yığılma sisteminde plancının asıl rolünün ne olacağına dair ipuçları içerse de, üçüncü müdahale biçiminde plancının rolü tam olarak irdelenmemiştir. Oysaki Tekeli, yığılmaların dışarıdan iradi olarak şekillenemeyecek, toplumsal aktörlerin kararıyla oluşan ve yeniden üretilen bir sistem olması gerekliliğini, yani üçüncü müdahale biçiminin geçerliliğinin savunmaktadır. Ancak Tekeli, çalışması kapsamında çok sayıda aktörün karşılıklı etkileşimiyle kent formunun oluşumunda değişik aktörlerin katkılarının ne olabileceği üzerinde durmadığını özellikle belirtmektedir. İnsan kabulü aktif, öznel alana hapsolmayan, kamusal özne olma talebi bulunan ve bilinçli bir bireydir. Bu kabulün günümüz toplumunda varlığı tartışılır olduğu için Tekeli nin kuramsal olarak varsaydığı ve toplumsal aktörlerce şekillenen yığılmalardan halen uzak olduğumuzu söyleyebiliriz. Kamusal alana önemli bir rol atfedilirken plancının ve planlamanın bu müdahale kapsamındaki rolünün ne olacağı konusu ilerleyen günlerde tartışılması gereken önemli bir konu olarak durmaktadır. Tekeli nin yerleşme sistemlerine ilişkin temsil problemindeki diğer tartışma konusu ise kırsal alanın nasıl ele alındığına ilişkindir. Geleneksel olarak kırsalın tanımlanmasında birçok gösterge devreye girerken, kır kent ayırımının ortadan kalması durumunu salt sosyal olarak kırsal yaşam biçiminin artık kentli yaşam biçimi ile benzer düzeye gelmesi ile açıklamak yeterli olmayabilir. Makine yoğun üretim biçimleri, mülkiyet desenindeki değişim ve büyük toprak sahipliliğindeki artış gibi göstergeler kırsal sistemi kentsel sistem ile yakınlaştırırken, kırsalın büyük ölçüde artık ortadan kalktığı bir durumu tariflemek günümüz Türkiye si için yeterli olmayacaktır. Ülkemizdeki kırsal alanların geneline baktığımızda gerek üretim biçimleri ve gerekse nüfus büyüklükleri açısından hala kırsal yerleşme olarak tanımlanabilecek yerleşmelerin varlığı yadsınamaz. Değişen dünya sisteminde alansal temsilden ağsal temsile geçiş kabulü doğrultusunda kır kent ilişkisi artık farklı bir şekilde kuruluyor olsa da, bu yeni ilişki biçiminin kır kent ayırımını tam anlamı ile ortadan kaldırıp kaldırmadığının sorgulanması gerekmektedir. Büyük kentlerin çeperinde yer alan kırsal yerleşmelerdeki dönüşüm ve değişim üzerinden yerleşme sistemlerin bütününe ilişkin bir açıklama getirmek hâlihazırda kentlerin yakın çevresindeki kırsal bölgelerde süregiden dönüşümü kuramsal olarak açıklamak için önemli bir yaklaşım olmakla birlikte, kentlerin uzağındaki yerleşmelerde neler olduğu konusu halen net değildir. Tekeli nin önerdiği yerel yaşam biçimi yaklaşımı geliştirilerek yeni kırsalın nasıl ele alınması gerektiği konusu önümüzdeki yılların önemli tartışma konularından birisi olarak durmaktadır. Kırsalın kent ile kurduğu ve özellikle bilgi 95

6 Kitap İncelemesi, Toplum ve Demokrasi, 10 (22), s teknolojilerinin ilerlemesi ile kır - kent ilişkisinin mekânsal temsilden ağsal temsile geçişi kabul edilebilir olmakla birlikte, bu ilişki her kırsal yerleşme için özdeş değildir. Kır kent karşıtlığının bir ölçüde devam ettiği, ama farklı bir şekilde kurgulandığı varsayımından yola çıkarsak; farklı ölçek ve ilişki düzeylerindeki kırsal yerleşmeleri kapsayacak şekilde ele alınmamış olması kuramın tartışmadığı bir nokta olarak karşımıza çıkmaktadır. İkili yapılardan çok, iç içe geçmiş, farklı düzeylerde açıklama getiren sistemlerin Tekeli nin önerdiği yerleşme sistemi temsiline eklemlenmesi sınırları net olmayan mevcut yerleşme sistemlerinin açıklanmasını daha kolaylaştırabilecektir. Tekeli de zaten yerleşmelerin temsiline ilişkin bu konulardaki çalışmalarını sürdürdüğünü ifade etmektedir. İlerleyen dönemlerde daha kapsamlı yazıları ve araştırmaları ile İlhan Tekeli nin yerleşmelerin temsil sorunu üzerine çalışmalarına devam edeceğine ve sunduğu bu kuramsal çerçeveyi yeni kavramlar ve ele alışlarla zenginleştireceğine şüphe yoktur. Önümüzdeki yıllarda daha yoğun bir şekilde gündemimizde olacak olan yerleşim sistemlerinin yeni temsil biçimlerine ilişkin tartışma, ülkemizde planlama kuramındaki birçok kavramın ve olgunun tartışılmasında öncü olan İlhan Tekeli tarafından bu kitabında başlatılmıştır. 96