Bu kitap, FAO Türkiye Temsilciliği tarafından bastırılmıştır.

Transkript

1

2 Bu kitap, FAO Türkiye Temsilciliği tarafından bastırılmıştır.

3 ULUSAL AİLE ÇİFTÇİLİĞİ SEMPOZYUMU EKİM 2014 ANKARA BİLDİRİ METİNLERİ EDİTÖRLER: Prof. Dr. Bülent GÜLÇUBUK Dr. Özdal KÖKSAL Dr. Yener ATASEVEN Ayhan ELMALIPINAR ISBN: i

4 DÜZENLEYEN KURULUŞLAR Ankara Üniversitesi Rektörlüğü Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığı Ankara Üniversitesi Kalkınma Çalışmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi-AKÇAM Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü DESTEKLEYEN KURULUŞLAR Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Türkiye Ziraat Odaları Birliği Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği PANKOBİRLİK Genel Müdürlüğü FAO Türkiye Temsilciliği OR-KOOP Merkez Birliği KÖY-KOOP Merkez Birliği Ziraat Mühendisleri Odası ŞEKERBANK ii

5 SEMPOZYUM DÜZENLEME KURULU BAŞKANI Prof. Dr. Bülent GÜLÇUBUK DÜZENLEME KURULU Başkan, Prof. Dr. Bülent GÜLÇUBUK (Ankara Üniversitesi-AKÇAM) Ş. Şemsi BAYRAKTAR, TZOB Genel Başkanı Nahit BİNGÖL, Kalkınma Bakanlığı, Bölgesel Gelişme ve Yapısal Uyum Genel Müdürü Prof. Dr. Ahmet ÇOLAK, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanı Özden GÜNGÖR, TMMOB-Ziraat Mühendisleri Odası, Yönetim Kurulu Başkanı Dr. Gürsel KÜSEK, GTHB-Tarım Reformu Genel Müdürü Prof. Dr. Ahmet ÖZÇELİK, Ankara Üniv. Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölüm Başkanı Taner TAŞPINAR, PANKOBİRLİK Genel Müdürü Varol YILDIZ, Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Bir., Yönetim Kur. Başkanı Cafer Yüksel, OR-KOOP Genel Başkanı Yakup YILDIZ, KÖY-KOOP Genel Başkanı Dr. Yener ATASEVEN Dr. Özdal KÖKSAL Burcu AKDENİZ EKBİÇ Uzman Murat KÖSEÇAVUŞ SEMPOZYUM SEKRETARYASI Dr. Özdal KÖKSAL Dr. Yener ATASEVEN Araş. Gör. F. İlknur ÜNÜVAR Araş. Gör. Alper DEMİRDÖĞEN Araş. Gör. Hüseyin Tayyar GÜLDAL Araş. Gör. Berkay KESKİN Araş. Gör. Gülce OLGUN Burcu AKDENİZ EKBİÇ iii

6 Bilimsel Danışma Kurulu Başkan, Prof. Dr. Bülent GÜLÇUBUK, Ankara Üniversitesi Dr. Ayşegül AKIN, FAO - Türkiye Doç. Dr. Göksel ARMAĞAN, Adnan Menderes Üniversitesi Doç. Dr. Müge ARTAR, Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Tecer ATSAN, Atatürk Üniversitesi Dr. Melik AYTAÇ, GTHB-TRGM Prof. Dr. Turan BİNİCİ, Harran Üniversitesi Doç. Dr. Melahat AVCI BİRSİN, Ziraat Mühendisleri Odası-YK Üyesi Prof. Dr. Murat BOYACI, Ege Üniversitesi Prof. Dr. İsmet BOZ, ONDOKUZ Mayıs Üniversitesi Prof. Dr. Dilek BOSTAN BUDAK, Çukurova Üniversitesi Zir. Yük. Müh. Süleyman BULUT, GTHB-Eğitim Yayım ve Yay. Dai. Başk. Prof. Dr. Yavuz CEVGER, Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Can Umut CİNER, Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Hacer ÇELİK, Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet ÇOLAK, Ankara Üniversitesi Dr. Muhammet DEMİRTAŞ, TRGM-TAGEM Prof. Dr. Mehmet ECEVİT, ODTÜ Prof. Dr. Erdoğan GÜNEŞ, Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Serkan GÜRLÜK; Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. İ. Hakkı İNAN, Namık Kemal Üniversitesi Prof. Dr. Sibel KALAYCIOĞLU, ODTÜ Dr. Nimet SEVENAY KALELİ, GTHB-Eğitim Yayım ve Yay. Dai. Başk. Cem KAPTAN, PANKOBİRLİK Yrd. Doç. Dr. Buket KARATURHAN, Ege Üniversitesi Prof. Dr. Nuray KIZILASLAN, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Dr. Taylan KIYMAZ, Kalkınma Bakanlığı İbrahim KUZU, Kalkınma Bakanlığı Prof. Dr. Mehmet MERT, Mustafa Kemal üniversitesi Prof. Dr. Cennet OĞUZ, Selçuk Üniversitesi Prof. Dr. Ahmet ÖZÇELİK, Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Emine ÖZMETE, Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Metin ÖZUĞURLU, Ankara Üniversitesi Yurdakul SAÇLI, Kalkınma Bakanlığı Prof. Dr. Cengiz SAYIN, Akdeniz Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Feryal SÖYLEMEZOĞLU, Ankara Üniversitesi Mehmet ŞAHİN, GTHB-TRGM Dr. Hasan ŞANLI, GTHB-TRGM Prof. Dr. Haydar ŞENGÜL, Çukurova Üniversitesi Doç. Dr. Feryal TURAN, Ankara Üniversitesi Dr. Metin TÜRKER, GTHB-TRGM Özcan TÜRKOĞLU, Kalkınma Bakanlığı Prof. Dr. Recep VARÇIN, Ankara Üniversitesi Dr. Kenan YALVAÇ, GTHB-Avrupa Birliği ve Dış İlişkiler Genel Müdürlüğü Prof. Dr. Fahri YAVUZ, Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Nurettin YILDIRAK, Ankara Üniversitesi Doç. Dr. Ahmet YILDIZ, Ankara Üniversitesi Dr. Ahmet YÜCER, GTHB-TAGEM iv

7 ÖNSÖZ 2014 Uluslararası Aile Çiftçiliği Yılı, Gıda ve Tarım Örgütü nün (FAO) önerisiyle 22.Kasım.2013 tarihinde Birleşmiş Milletler 66. Genel Kurulu nda resmi olarak onaylanmıştır. Birleşmiş Milletler, açlık-yoksullukla mücadele ve doğal kaynakların korunması, sürdürülebilir gıda güvencesinin sağlanması, kırdan-kente göçün azaltılması ve tarımsal üretim faaliyetlerinin devamlılığı açısından Aile Çiftçiliği nin öneminin vurgulanması amacıyla 2014 yılını Uluslararası Aile Çiftçiliği Yılı olarak ilan etmiştir. İklim değişiklikleri, biyoçeşitlilikte azalmalar, gıda fiyatlarında dalgalanmalar, açlık ve yoksulluğun kronik küresel bir sorun haline dönüşmesi, artan enerji ve girdi maliyetleri, su kıtlığı, piyasa sistemlerinin oluşturduğu belirsizlikler ve daha birçok sorun en çok kendine yetmeye ve olanaklar ölçüsünde geçimlik düzeyde de olsa pazar için üretimde bulunmaya çalışan aile çiftçiliğini tehdit etmektedir. İşte, bu sorunlara çözüm bulmak ve küresel düzeyde konuya ilgi çekmek amacıyla aile çiftçiliği gündeme daha yoğun gelmektedir, getirilmektedir. Dünyada olduğu gibi ülkemizde de aile çiftçiliği yılı nedeniyle birçok etkinlik düzenlenmektedir. Düzenlemekte olduğumuz bu Sempozyum ile her şeyden önce konu ile ilgili çalışmaların bir arada toplanmasını, tartışılmasını ve kamuoyu ile paylaşılmasını amaçlamaktayız. Sempozyum, konu ile ilgili paydaşları ulusal düzeyde geniş bir platformda buluşturması açısından önemlidir. Bunların yanı sıra aile çiftçiliğinin, küçük işletmeciliğin kırsal alanda sürdürülebilir-kalıcı olması ve kırsal kalkınmaya da katkı sağlaması açısından ne tür çalışmaların yapıldığı, yapılması gerektiğinin de tartışılması Sempozyumda hedeflenmektedir. Sempozyumda akademisyenler, üretici örgütleri, ilgili kamu kurum ve kuruluşları, finans sektörü, meslek örgütleri gibi tarım sektörü ve kırsal alan paydaşları bir araya getirilmekte, karşılıklı görüş ve deneyim alışverişi ile aile çiftçiliğinde sürdürülebilirliğin sağlanmasına ve bu konuda yaşanan sorunlara kalıcı çözümler üretilmesine çalışılmaktadır. Sempozyumda sunulacak bildiriler ve gerçekleştirilecek paneller sonucunda kalıcı bir çalışmayı ortaya çıkarmak ve karar vericilere yol göstericilik anlamında katkıda bulunmak, aile çiftçiliği ile geçimini sağlayanların azda olsa sözcülüğünü yapabilmiş olmak, en büyük sevincimiz olacaktır. Sempozyum tam bir ekip çalışması ve paydaş dayanışması ile gerçekleştirilmektedir. Bu Sempozyum un hayat bulmasında desteklerini esirgemeyen TC Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı na, Türkiye Ziraat Odaları Birliği ne, FAO Türkiye Temsilciliği ne, Ziraat Mühendisleri Odası na, Tarım Kredi Kooperatifleri ne, PANKOBİRLİK e, OR-KOOP Merkez Birliği ne, KÖY-KOOP Merkez Birliği ne ve ŞEKERBANK Genel Müdürlüğü ne Düzenleme Kurulu adına içten teşekkürlerimi sunuyorum. Diğer yandan, hazırlıkların en başından beri desteklerini esirmeyen Ankara Üniversitesi Rektörlüğü ne, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığı na, Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü ne, Düzenleme Kurulu nda yer alan ve yoğun bir çaba gösteren Sempozyum sekretaryasındaki arkadaşlara, bütün baskı düzenlemelerini yapan ve her aşamada yardımlarını esirgemeyen Sn. Ayhan ELMALIPINAR a, bizlere moral desteklerini eksik etmeyen ve yardımda bulunan Sn. Mehmet ÖZKAN a ne kadar teşekkür etsek azdır. Sempozyumun amacına ulaşması ve ülkemiz aile çiftçiliğine küçücük de olsa bir katkı sunması bizleri sevindirecektir. Saygılarımızla Prof. Dr. Bülent GÜLÇUBUK Düzenleme Kurulu Başkanı Ankara Üniversitesi AKÇAM Müdürü v

8 İÇİNDEKİLER Tarımsal Örgütlenme ve Pazarlama Gıda Arz Zincirinde Yeniden Yapılanma ve Küçük Tarım İşletmeleri...2 Küçük Aile İşletmelerinde Tıbbı ve Aromatik Bitki Yetiştirme ve Pazarlama Olanakları...12 Ülkemizde Yaş Meyve, Sebze ve Süt Ürünleri Pazarlama Kanalları İçinde Küçük Aile İşletmelerinin Yeri ve Üretici Pazarları Modelinin Değerlendirilmesi...16 Aile İşletmelerinde Üretilen Ürünlerin Pazarlama Olanakları, Sorunlar ve Çözüm Önerileri..21 Kırsal Kalkınma, Gençlik ve Gıda Güvencesi Gençlerin Kırsalda Çiftçilik Yapma Eğilimleri: Akhisar İlçesi Örneği...27 Aile Çiftliği Gençlerinin Okuma Alışkanlıkları Üzerine Bir Değerlendirme: Tokat Merkez İlçe Örneği...33 Türkiye de Çocukların Karıştığı Tarımsal Kazalar ve Ailenin Rolü...39 Çok Çocuklu Geleneksel Aile Çiftçiliğinin Kentte Evrimleşemeyen Karmaşıklığı: Van, Bitlis ve Muş İlleri Örneği...45 Gıda Güvencesinin Sağlanmasında Aile Çiftçiliği...50 Dezavantajlı Bir Aile Çiftçiliği Grubu Olarak Mevsimlik Tarım İşçileri...55 Kooperatifçilik Aile Çiftçiliği Örgütlenmesinde Kooperatifleşmenin Önemi...62 Aile Çiftçiliği ve Örgütlenme...68 Tarımsal Kalkınma Kooperatif Karlılığının DuPont Model Analizi...73 Doğal Kaynaklar, Çevre ve İklim Değişikliği Küresel İklim Değişikliğinin Tarım Yayımı ve Politikaları Üzerine Olası Etkileri...80 Türkiye de Aile Çiftçilerine Yönelik İklim Değişikliğine Uyum Çalışmalarının Dünya Örnekleri İle Karşılaştırılması ve Uyum Önerileri...86 Tarımda İklim Değişikliği ve Aile Çiftçiliği...93 Aile Çiftçilerinin Gözünden İklim Değişikliği Riski...99 Aile Çiftçiliğinin Küresel İklim Değişiminin Olumsuz Etkilerini Azaltmadaki Rolü Orman Köylerinde Tarımsal Faaliyette Bulunan Aile İşletmelerinin Sosyo-Ekonomik Yapısı Tarım Hukuku Türkiye de İzlenen Arazi Toplulaştırması Politikalarının Sürdürülebilir Aile Çiftçiliği Modeline Etkileri Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanunundaki Değişikliğin Tarım İşletmelerine Olası Etkileri Aile Çiftçiliğinin Türk Hukuku Yönünden Değerlendirilmesi Tarımsal Vergilendirme Politikalarında Aile Çiftçiliğinin Yeri ve Önemi Türkiye de Aile Çiftçiliği ve Sosyal Güvenlik Uygulamaları vi

9 Aile Çiftçiliğinde Ülke Örnekleri Aile Çiftçiliği ve Avrupa Birliği Politikalarındaki Rolü Gelişmekte Olan Ülkeler ve Aile Çiftçiliğine Yönelik Politikalar Birleşik Krallık ta Tarım İşçilerinin Hakları Avrupa Birliği (AB) nde biyoçeşitlilik muhafaza amaçlı aile çiftlikleri ve Türkiye ye AB ortak tarım politikası doğa koruma araçları benzer araçlarla uyarlanması için önerilebilecek bazı metotlar Avrupa Birliği nde Aile Çiftçiliği ve Sürdürülebilir Tarım Türkiye Zeytinciliğinde Büyük Tercih: Sevgi-Yoğun Üretim Kırsal Kalkınma ve Kadın Kırsal Aile İşletmelerinin Sürdürülebilirliğinde Toplumsal Cinsiyet Etkileri: Bolu, Kars, Tekirdağ ve Şanlıurfa Örnekleri Kadın Çiftçilerin Gelecekle İlgili Beklentileri: Semt Pazarları Örneği Örtüaltı Sebze Yetiştiriciliğinde Kadınların İşgücüne Katılımının Aile Çiftçiliği Açısından Önemi: Antalya İli Örneği Aile Çiftçiliğinde Bahçe Tarımında Kadınların Rolü: Yaylacık Köyü Örneği Doğu Karadeniz Bölgesi nde Çay Yetiştiriciliği Yapan Aile İşletmelerinde Kadının Rolü Organik Tarım, Gıda Güvencesi ve Güvenliği Ankara İlinde Aile Çiftliğinde Örnek Organik Tarım Uygulamaları Türkiye de Organik Aile Çiftçiliğinin Geliştirilmesine Yönelik Öneriler Organik Tarıma Verilen Destekler Aile Çiftçiliğini Destekliyor Mu? Tarımsal Üretimin ve Tarımsal İşletmelerin Sürdürülebilirliğinin Sağlanmasında Aile Çiftçiliğinin Rolü ve Türkiye Gıda Güvenilirliği Açısından Kırsal Alandaki Kadınlar ve Aile Çiftçiliğinin Önemi Küçük Aile İşletmeciliğinde Bilişim Tabanlı Karar Destek Sistemlerinin Kullanımı Aile Çiftçiliği ve Sosyo-Ekonomik Yapı Türkiye de Kırdan Kente Göç Olgusunun Aile Çiftçiliği Üzerine Etkileri Kırsal Kesimdeki Nüfus ve İstihdam Eğilimleri Kıskacında Aile Çiftçiliğinin Geleceği Aile Çiftçiliğinde Çevre Kirliliği Algısı ve Duyarlılığının Analizi: Çanakkale İli Özbek Köyü Örneği Plansız Göç ve Aile Çiftçiliğinin Bitişi Aile Çiftçiliği Yılında Ülkemiz Kırsal Yerleşimleri Kırsal Ekonomi ve Yayım Aile Çiftçiliğinde Agro-turizm ve Swot Analizi Kırsal Kalkınma Aracı Olan Kırsal Turizmde Aile Çiftçiliğinin Rolü Aile Çiftçiliğinin Kırsal Yoksulluğun Önlenmesindeki Rolü Tarımsal Yeniliklerin Yayılmasında Etkili Olan Faktörler; Sason Çilek Yetiştiricileri Örneği Jeotermal Seracılık Yapan Gerçek ve Tüzel Kişiliğe Sahip İşletmelerin Mevcut Durumlarının Analizi vii

10 Aile Çiftçiliği ve Sürdürülebilirlik Aile Çiftçiliği ve Sürdürülebilirlik Sürdürülebilir Aile Çiftçiliğinde Kadın Çiftçiler:Pamukova Örneği Genetik Kaynakların Korunmasında ve Sürdürülebilirliğinin Sağlanmasında Aile Çiftçiliği; Türkiye de Yerel Buğday Çeşitleri Örneği Aile Çiftçiliğinin Ekonomik Sürdürülebilirliğinde Tarım Havzalarının Değerlendirilmesi Yerel Çeşitlerimizin Çiftçi Hakları ve Aile Çiftçiliği Bakımından İrdelenmesi Aile Çiftçiliği ve Hayvancılık Antalya İli Kırsal Alanında Köy Tavukçuluğu Yapma Sıklığının Kimi Faktörlerle Olan İlişkisinin Analizi Örnek Bir Besi İşletmesinde Aile Çiftçiliği: Tokat İli Örneği Aydın da Su Ürünleri Avcılığı ve Küçük Ölçekli Balıkçıların Kaderi Türkiye de Damızlık İpekböceği İşletmelerinin Mevcut Durumlarının Değerlendirilmesi Güvenilir Gıda İçin Meyve Zararlıları ile Savaşımda Yumurta Parazitoiti Trichogramma evanescens in Prototip Kitle Üretimi Tarımsal Yayım Entegre Mücadele Aileler Yarışması (EMAY) GAP Tarımsal Eğitim ve Yayım Projesi Çiftçi Örgütleri Merkezli Çoğulcu Yayım Modeli Aile Çiftçiliğinde Kadın ve Kadının Daha Etkin Hale Getirilmesinde Tarımsal Yayımın Önemi Aile İşletmelerinin Yayım Faaliyetlerine Bakışı-Isparta Deregümü Köyü Örneği Küçük Aile İşletmelerinde Kadının Bilgi ve İletişim Teknolojileri Kullanımının Önemi: Kars İli Örneği Türkiye de Tarımsal Aile İşgücü Hesaplaması Antalya İlinde Kültür Mantarı Üretim Ekonomisi ve Katma Değer Tahmini Endüstriyel Tarımın Aile Çiftçiliği ve Tarımda Sürdürülebilirlik Açısından Değerlendirilmesi Küçük Aile İşletmelerinde İpekböceği Yetiştiriciliğinin Ekonomik Değerlendirilmesi Aile Çiftçiliğinde El Sanatlarının Yeri ve Önemi ESERLER Türkiye de Tarımsal Destekler ve Aile Çiftçiliği Coğrafi İşaretlerin Ekonomik Sürdürülebilirliğinde Aile Çiftçiliğinin Rolü Elazığ İli Tavukçuluk Sektörünün Elmas Modeli İle Kümelenme Analizi Anadolu da, Ahilik Kültürü ve İmecenin Aile Çiftçiliğine Olan Etkileri Güneydoğu Anadolu Bölgesinin Tarımsal Yapısı ve Mekanizasyon Durumunun Aile Çiftçiliği Yönünden Değerlendirilmesi GAP Organik Tarım Küme Projesi, Aile Çiftçiliği viii

11 Orman Köylerinde Tarımsal Faaliyette Bulunan Aile İşletmelerinin Sosyo-Ekonomik Yapısı Hasan KARAHAN 1 İ.Bülent GÜRBÜZ 2 1 Öğr.Gör.,Uludağ Üniversitesi Keles Meslek Yüksekokulu, hkarahan@uludag.edu.tr 2 Yrd.Doç.Dr., Uludağ Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarım Ekonomisi Bölümü, bulent@uludag.edu.tr Özet Türkiye de orman köyleri, özellikle tarımın küçük işletmeler tarafından yoğun olarak yapıldığı ve ormancılık faaliyetlerinden gelir elde edilen grup içerisinde değerlendirilmektedir. Bu araştırma ile Bursa iline bağlı ilçeler olan Harmancık, Orhaneli, Keles ve Büyükorhan(dağ yöresi) ormanlık alanında faaliyette bulunan, işletmelerin sosyo-ekonomik yapısının analizi hedeflenmiştir. Çalışma alanındatarımsal üretimde, kiraz, çilek ve büyükbaş ve küçükbaş hayvancılık alanında faaliyet gösteren küçük aile işletmelerinden oluştuğu gözlenmiştir. Tarımsal üretimin yoğun olduğu dönemlerde işçi teminin aile içinden karşılanması, yeterli gelmediği durumlarda yine akrabalar aracılığı ile üretimin gerçekleştirilmesi ailelerde bireylerin birbirine sosyal bağlılığın artmasına neden olmaktadır. Yetiştirilen ürünlerin katma değerinin yüksek olmasına rağmen tarım alanlarının azlığı üreticilerin gelirini azaltmaktadır. Tarımsal faaliyet dışında ormancılık faaliyetleri ile ailelerin ekonomik anlamda kendilerine gelir sağlamaları mümkün olmaktadır. Yörede kadın daha çok tarımsal üretim, erkekte ormancılık faaliyetlerinde işgücü olarak bulunmaktadır. Aynı zamanda yörenin yaş ortalamasının yüksek olması geniş ailelerde emekli maaşı alan mutlaka bir aile bireyini ortaya çıkarmaktadır. Bu da aile içindeki geliri arttırarak ailelerin yaşam kalitesini artmasına neden olmaktadır. Anahtar Kelimeler: Orman köylüsü, Sosyo-ekonomik Yapı, Tarımsal İşçilik 1.Giriş Bursa nın dağ yöresi ilçeleri Bursa nın güney ve güneydoğu kesiminde yer alan ilçeleridir. Yöre ekonomisinin büyük bir bölümü tarım, hayvancılık ve orman ürünleri istihsaline dayanmaktadır. Tarım ürünleri içerisinde özellikle kiraz ve çilek hem üretim alanı hem de katma değer yaratma açısından önemli iki ürün olarak karşımıza çıkmaktadır. Son senelerde hayvancılık yöre halkının geçiminde ilk sırayı kaybetmiş olmasına rağmen, meraları geniş olan köylerde ve Bursa Büyükşehir Belediyesine bağlı olarak kurulan BESAŞ süt üretim tesisleri aracılığıyla önemini devam ettirmektedir. Yörede büyük ölçüde ekonomiye dönük sanayi yatırımları olmamakla birlikte, son senelerde küçük sanayi işletmeleri kurulmaktadır(gürbüz ve Yavuz, 2002). Bu sanayi kollarının büyük bir bölümü orman ürünlerinin işlenmesine dayalı atölye niteliğindendir. Özellikle Harmancık Meslek Yüksek Okulu nda (MYO) Mobilya ve Dekorasyon bölümü ile Büyükorhan MYO da Ormancılık ve Orman Ürünleri Programlarının açılması yörede elde edilen orman ürünlerinin değerlendirilmesinde kullanılacak ara eleman yetiştirilmesinde önemli bir yer tutmaktadır. İlçelerde ayrıca madencilik sektörüne bağlı olarak Krom ve Linyit Kömürü üretimi yapan 4 işletme mevcuttur. 2.Araştırma Yöresi Hakkında Genel Bilgi Yöre ilçeleri Bursa ilinin güney ve güneydoğusunda yer alan ve Bursa nın gelişme açısından en geri kalmış yörelerindendir. Yöre toplam hektarlık bir alana sahiptir(bursa İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2012). İlçenin doğal kaynaklarına bakıldığında ise yörenin ormancılık sektörünün gelişebileceği bir potansiyele sahip olduğu görülmektedir. Bursa nın diğer ilçeleri ile karşılaştırıldığında ormancılık ve fundalık arazi, toplam arazi içerisinde %60 gibi büyük bir potansiyele sahiptir. 120

12 Çizelge 2.1 Bursa İlçeleri Orman ve Fundalık Arazi Varlığı İlçeler Toplam Arazi Miktarı (Ha) Orman ve Toplam Araziye Oranı (%) Fundalık (Ha) Büyükorhan Gemlik Harmancık İnegöl İznik Keles Kestel Mustafakemalpaşa Orhaneli Yıldırım Kaynak: Bursa İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, 2012 Aynı zamanda dört dağ ilçesinin çevresi çam ormanları ile çevrilidir. Çizelge 2.2 de görülebileceği gibi dört dağ ilçesinin köylerinin neredeyse tamamının orman köyü statüsünde değerlendirildiğini görmekteyiz. Çizelge 2.2 Bursa İli Dağ Yöresinde Yer Alan Orman Köyleri İlçesi Orman Köyü Sayısı Orman Köyü Nüfusu Orman Dışı Köy Toplam Köy Orman Orman Orman Orman Sayı Nüfus Sayı Nüfus İçi Bitişiği İçi Bitişiği Büyükorhan Harmancık Keles Orhaneli Kaynak: Bursa Orman Bölge Müdürlüğü Brifing Raporu Araştırma Bulguları 3.1.Ailelerdeki Birey Sayısı Son yapılan sayıma göre 2013 yılı itibariyle 76 milyon 667 bin olan Türkiye nüfusunun %50,2 sini erkek, %49,8 ini kadın nüfusu oluştururken, araştırma yapılan alanda ise nüfusun %51,5 ini erkek, %48,5 ini kadın nüfus oluşturmaktadır. TÜİK verilerine göre 2012 yılı itibariyle Bursa ili belde ve köylerde ortalama hane halkı büyüklüğü 3,31 olarak saptanmıştır. 4 ilçenin han halkı büyüklüğüne Çizelge 3.1 te bakıldığında Türkiye ve Bursa ortalamasının altında olduğu görülmektedir. Çizelge 3.1 Bursa Dağ Yöresinde Ortalama Hane Halkı Büyüklüğü, 2012 İlçeler Toplam İl ve ilçe merkezi Belde ve köy Büyükorhan 3,10 2,77 3,22 Keles 3,06 3,16 3,03 Orhaneli 3,07 3,25 2,99 Harmancık 2,97 3,07 2,87 Kaynak: TÜİK 2012 Araştırma alanında bulunan 3,02 lik ortalama, yöredeki ailelerin gün geçtikçe geniş ya da büyük aile tipinden uzaklaşarak çekirdek aile formatına dönmeye başladığını göstermektedir. Ortalama birey sayısının, Türkiye ve Bursa ortalamasının altında olması köylerde göçe ve çok çocuk yapma 121

13 bilinçsizliğinin yerini ekonomik koşullara bağlı olarak aile planlaması bilincine bıraktığını göstermektedir. Ailelerin yaş gruplarına göre dağılımı incelendiğinde yaşlı nüfusun yörede gün geçtikçe arttığı görülmektedir. Kırsal kesimde kadınların erkeklere oranla daha fazla çalışmaları, erken yaşta yıpranmalarına neden olmaktadır. Kırsal hayatın kadınlara yüklediği zorlukların rolüyle kadın nüfusu erkek nüfusuna nazaran daha az yaşamaktadır. 3.2.Eğitim Durumu Kırsal kesimde yaşayan bireylerin eğitim hizmetlerinden yararlanma olanakları ve eğitim düzeylerindeki artış, şehirlere oranla çok daha azdır. Eğitim düzeyinin kırsal toplumlarda o alanın gelişmesine paralel olarak gelişme gösterdiği, ancak ülkemizde kırsal kesimin hem ekonomik hem de sosyal yönden zayıf kalması, eğitime de etki yaparak eğitim seviyesinin düşük kalmasına neden olmaktadır (Bilir, 2004). Çizelge Aile Üyelerinin Cinsiyetlere Göre Eğitim Durumları Eğitim Erkek Kız Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Okur-yazar olmayan İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Lise mezunu Üni. mezunu Toplam Kaynak: Karahan, 2006 Araştırma kapsamındaki ailelerin toplam nüfusu 334 dür. İlkokul mezunu olan aile bireyi sayısı % 45 oranla ilk sırada yer almaktadır. Yükseköğretim mezunu olan bireyler arasında cinsiyet farklılığının kadınlar aleyhine olduğu görülmektedir. Okur-yazar olmayan aile üyelerinin içinde yine kadınların %90 ile önemli bir pay almaktadır. Kadınların kırsal hayatta eğitim açısından ikinci sırada yer aldığı görülmektedir. Aile üyelerinin yaş gruplarına göre eğitim düzeyleri dağılımı incelendiğinde ise, 51 ve üstü yaş grubunda bireylerin %27 sının okuma yazması yok iken, %62 si ilkokul ve %11 si ortaokul mezunudur. Çizelge Yaş Gruplarına Göre Eğitim Düzeyi Yaş Okur-yazar olmayan İlkokul mezunu Ortaokul mezunu Toplam Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Kaynak: Karahan, 2006 Bireylerin yaşa bağlı olarak, yaş arttıkça eğitim seviyelerinin düştüğü görülmektedir. Bunda en önemli etken olarak karşımıza geçmiş yıllarda tarımsal üretimde çalıştırılacak işgücünün aile içinde karşılanabilmesi için bireylerin okutulmaması ve günümüzde eğitimin öneminin anlaşılarak ailede okuma çağında olan bireylerin okuması için yöre dışına bile gönderimine izin verilmesi gösterilmektedir. 122

14 3.3.Kadının Çalışma Hayatındaki Yeri Kadınların; eğitim, sağlık ve istihdam olanakları gibi en temel insan haklarından yararlanma konusunda hemen hemen tüm ülkelerde erkeklerin gerisinde olduğu bilinmektedir. Çalışma hayatında üretimin her aşamasında katkısı bulunan; ev işleri, çocuk ve diğer bakıma muhtaç aile üyelerinin sorumluluğu, eşin yeniden üretime hazırlanması gibi ücretsiz işlerin çoğunluğunu da üstlenen kadınların toplumsal kalkınmanın ve gelişmenin sağladığı olanaklardan yeterince yaralandıklarını söylemek zordur. Kırsal kesimde çalışan kadınların %89 u aile işletmesinde ücretsiz işçi statüsündedir. Bu nedenle ekonomik bağımsızlıkları yoktur(alptekin,2014). Dağ yöresi özellikle Bursa nın diğer ilçeleri ile kıyasladığında geri kalmışlık göstergeleri daha fazla öne çıkmaktadır. Kadınların tarımsal üretimin her aşamasında kullanılmasında dolayı, aile başkanlarının kadınlara bakış açısının değerlendirilmesi önem arz etmektedir. Aile başkanlarının kadının çalışıp çalışmamasına ilişkin düşünceleri incelendiğinde, %48 i çalışmasını, %28 i ailenin maddi sıkıntı da olması durumunda çalışmasını, % 3 ü çalışmamasını ve %3 ü de çalışma ortamının kadının çalışmasına uygun olması durumunda çalışmasını uygun görmektedir. Aileler içerisinde ücretli çalışan kadın sayısı neredeyse yok denecek kadar azdır. Yörenin gelir seviyesinin düşük olması, kadınların çalışma hayatında yer almasını istemeleri açısından etken olarak görülmektedir. Özellikle tarımsal üretimde yörede kadın rolü büyüktür. Tarımsal üretimin her aşamasında kadın işgücünden faydalanılmaktadır. Kiraz ve çilek üretimi yapılan işletmelerde, hasat döneminde, erkeklere oranla kadın işgücünden daha fazla yararlanılmaktadır. Kadının toplama sırasında daha dikkatli olmaları bunda etkendir. Ormancılık faaliyetlerinde ise kadından ziyade erkek işgücünden faydalanılmaktadır. Orman ürünlerinin üretiminin fazla kuvvet gerektirmesi erkeği ön plana çıkarmaktadır. Kadın bu üretim alanında genelde odun toplama, yemek yapma ve erkeği işe hazırlama konusunda yardımcı olmaktadır. 3.4.Gelecek İle ilgili Beklentiler Kişilerin gelecekte ne gibi bir beklenti içinde oldukları, onların hayata olan bağlılığı ve hangi psikolojik bir yapıda olduğunu gösteren bir değerdir. Aynı zamanda bir insanın gelecekte yapmak için planladıkları, onun hayatına yön vermesine neden olmaktadır. Çalışma alanında ki bireylerin gelecek ile ilgili beklentileri incelendiğinde, %35 i kendisi için bir şey istemeyip çocuklara iyi bir gelecek hazırlamayı, %29 u daha iyi bir yaşam şartlarına kavuşmayı, %11 i ilçelerinin kalkınmasında görev almayı, %10 u çalıştığı işten memnun olmayıp daha iyi bir işte çalışmayı ve 15 i de gelecekten bir beklenti içinde olmayıp mutlu olduğunu belirtmiştir. Kırsal kesimde yaşayan insanların yaşamak isteyipte yaşayamadıkları hayatı çocuklarına yaşatmak istemeleri yörede öne çıkmaktadır. Bu aynı zamanda çocuklarının gelecekte tercih etmeyi düşündükleri mesleğinde ailenin diğer bireylerinin istekleri doğrultusunda şekillenmesine neden olmaktadır. Gelecekten bir beklentisi olmayan bireyler 51 yaş üstü bireylerdir. 4.Ekonomik Yapı Yöredeki orman köylülerinin geçimlerini bitkisel üretim, hayvansal üretim, orman ürünleri üretimi ve tarım dışı gelirden sağladığı görülmektedir. Çalışma alanındakilerin gelirlerinin %36 sının tarım, %25 inin ticaret, %19 unun emekli maaşı, %7 sinin maden sektöründe çalışma, %7 sinin serbest ve %6 sının da kamu sektöründe çalışarak geçimini sağladıkları görülmüştür. %7 lik bir kesiminde herhangi bir işle uğraşmadığı, fakat geçici işçi olarak çalıştıkları tespit edilmiştir. Bunlar, tarımsal üretim yapan çiftçilerin yanında ve orman üretim işlerinde çalışmaktadırlar. Aslında köylülerin çoğunun ek gelire sahip oldukları görülmektedir. Ek gelire sahip hanelerin %36 sının geniş aile özelliği taşımasından dolayı aile büyüklerinin emeklilik aylıklarından oluştuğu ve %10 u da gayrimenkul kira geliri elde etmektedirler. Asıl işi tarımsal üretim olan ailelerin orman faaliyetlerinde bulunanların oranı %10 civarındadır. Sadece ormancılık faaliyeti ile geçimini sağlayan aile yoktur. 4.1.Tarımsal Üretim ve Orman Ürünleri Üretimi Ülkemizde orman köyleri ortalama işletme genişliği 41,5 dekar olup, dağ ve orman köylerindeki tarım işletmelerinin genelde küçük ölçekli aile işletmelerinden oluşmaktadır(akpınar ve Yalçın, 2001). 123

15 Araştırma alanında,köylülerin %100 ünün kendilerine ait arazileri bulunmakla birlikte, %54 ünün sahip olduğu arazi büyüklüğü dekar, %8 inin dekar arasında değişmektedir dekar arası araziye sahip olan çiftçi sayısı %38 dir. Türkiye de kırsal alanda hane başına ortalama arazi 64 dekar iken, orman köylerinde sadece 25 dekar civarındadır(orkoop.org.tr). Yöre köylerinde ikamet eden ailelerin sahip oldukları tarım arazileri değerlendirme yapıldığında diğer köylerdeki arazilere göre daha yetersizdir. Ailelerin, özellikle miras nedeniyle arazilerinin parçalanması sonucu küçük arazilere sahip olması alanda etkili bir tarımın yapılmasına olanak vermemektedir. Bu sonuç ekilen ürünlere de yansımakta olup, ailelerin arazilerin boş kalmasını önlemek için kar amacı gütmeden arazileri kullanmasına neden olmaktadır. Yörede yıllık 133 bin m 3 orman üretiminden 118 bin m 3 endüstriyel odun üretilmektedir. Mart-Nisan-Mayıs ve Eylül-Ekim-Kasım aylarında yaklaşık 1700 orman köylüsü orman ürünleri üretiminde çalışmaktadır. Diğer aylarda ise orman köylüleri diğer tarımsal ürünlerin üretimi ile uğraşmaktadırlar. Orman köylülerinin orman ürünleri üretiminde elde etikleri gelir yıllık 9,5 milyon TL dir. Ortalama bir orman köylüsü orman ürünleri üretiminden 5590 TL gelir elde etmektedir(keles ve Orhaneli Orman İşletme Müdürlüğü, 2014). 4.2.Tüketim İlişkisi Kırsalda yaşayan ailelerin en büyük özelliklerinden biri, evde tüketim amacıyla bazı ürünleri kendilerinin üretmesidir. Bu ürünlerin çoğu gıda maddesi şeklinde olmaktadır. Bu sayede aileler ürettikleri gıda maddeleri için harcayacakları geliri başka ürünlerin satın alınması, sosyal faaliyetler veya tasarruf amaçlı olarak kullanabilmektedirler. Üretilen ürünlerin başında salça yer almaktadır. Salçanın toplam aile içindeki payı %87 dir. Bunu %86 ile tarhana, %71 ile unlu mamuller (yufka, erişte vb.) ve %69 ile ekmek izlemektedir. Yöre köylerinde bitkisel üretimin yanında hayvansal üretimde ek olarak yapılmaktadır. Sadece hayvancılık faaliyeti ile uğraşan aile yoktur. Hayvansal ürünlerin üretimi daha çok aile içinde süt, yoğurt vb ihtiyaçların karşılanması için yapılmaktadır. Ailelerin %50 si bitkisel üretim yanında hayvansal ürün üretimi gerçekleştirmektedir. Genellikle 2-5 büyükbaş hayvan beslenmektedir. 5.Sonuç ve Değerlendirme Araştırma alanında, orman köyü statüsünde değerlendirilen köylerdeki ekonomik ve sosyal yapı büyük ölçüde, bu yerleşimlerin mevcut konumlarından kaynaklanan farklılıklar taşımaktadır. Orman köylerinin eğitim seviyesi oldukça düşüktür. Göçe bağlı olarak değişen hane halkı büyüklüğü yörede de kendini göstermektedir. Hane halkı ortalaması göçe bağlı olarak genç kesimin özellikle Bursa iline çalışma ve eğitim amaçlı göç etmesi, yaş ortalamasının yükselmesine neden olmuştur. Yaşa bağlı olarak kırsal kesimde tipik olarak görülen eğitim seviyesinin ve okuma-yazma oranının düşüklüğü önemli bir göstergedir. Çalışma hayatı konusunda kadının etkinliğinin erkeklere oranla daha fazla olduğu gözlenmiştir. Kadının işgücüne olan katkısı orman köylerinde kendini daha fazla göstermektedir. Fakat bu yapı, kadınları yıpratmakta, yaşam sürelerinin azalmasına neden olmaktadır. Özellikle yüksek katma değere sahip olan, kiraz ve çilek yetiştiriciliğinde kadın rolü diğer işlere göre daha fazladır. Yörede ormanlık alanların fazla olması tarımsal üretim alanında kısıtlılığı beraberinde getirirken, elde edilen ürün ve gelirin düşük kalmasına neden olmaktadır. Gelirin az olması ister istemez aileleri, ormancılık faaliyetlerine yönlendirmiştir. Son yıllarda ormanlık alanlara bağlı olarak doğal olarak yetişen mantar(doğada kendiliğinden yetişen mantarlar; melki, dedebörük.), kekik, defne, çam fıstığı, ıhlamur, adaçayı gibi katma değeri yüksek olan ürünlerin yörede yetiştirilmesi, düşük gelir elde eden ailelerin daha fazla gelir elde etmesini sağlamaktadır. Anı zamanda, Bursa il merkezine olan uzaklığı ve sanayileşme yönünde herhangi bir atılımın olmaması doğal yapının bozulmadan kalmasını sağlamıştır. Bu sonuç, zaten organik yetiştiricilik yapılan alanlarla ilgili tereddüttü ortadan kaldırmakta bölgeyi potansiyel alan olarak öne çıkarmaktadır. Halen, Organik Yaş Sebze ve Meyve Üreticileri Birliği adı altında organik kiraz ve çilek üretiminin yapılması orman köylüsünün refah düzeyini artırmaktadır. Yakın gelecekte, organik 124

16 ürünlere olan artması ve buna bağlı olarak yapılacak yayım faaliyetleriyle, organik yetiştiricilik yaygınlaşacak ve üretici geliri zaman içinde artacaktır. Kaynaklar G., Akpınar, F., Yalçın, Kahramanmaraş İli Merkez İlçesi Dağ Ve Orman Köyleri Tarım İşletmelerinin Ekonomik Analizi. Fen ve Mühendislik Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, s: , Kahramanmaraş. A., Arslan, Bir Köy Sosyolojisi Çalışması: Kavaközü Köyü nün Sosyo-Ekonomik Yapısı Ve Sorunları. Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 4 Sayı: 1 s: 1-26, Tokat. Bakar, Z., Şen, L., Üstündağ, N., Sürkal Uzmanları, SÜRKAL Uzmanları, 2002.Karacadağ Köyleri Sosyal Yapı, Tarım Ve Doğal Kaynaklar Raporu. Sürdürülebilir Kırsal Ve Kentsel Kalkınma Derneği, Ankara. M., Bilir, Kentleşme Sürecinde Yetişkinlerin Eğitim Gereksinimi. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, cilt: 37, sayı: 1,. s:98 121, Ankara. Demirkaya, Y., Çekmeköy ün Sosyo-Ekonomik Yapısı Ve Kentsel Yaşam Kalitesi. T.C. Çekmeköy Belediye Başkanlığı, İstanbul. Gürbüz, B., Yavuz, O., Bursa Keles İlçesi Orman Ve Çevresi Köylerin Sosyo Ekonomik Yapısı Ve Yeni Tarımsal Üretim Faaliyetleri Önerileri. S: Kastamonu. Gürel,C., Akay, M., Sinop İli Merkez İlçe Tarım İsletmelerinin Sosyo-Ekonomik Yapısı, Arazi ve Gelir Dağılımı. GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 2008, 25 (1), s:7-14, Tokat. Güven, S Toplumbilimlerinde Araştırma Yöntemleri. Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa. Karahan, H., Bursa İli Harmancık İlçesinin Sosyo_ekonomik Durumu ve İlçeden Göç Sorununun İrdelenmesi. Uludağ Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarım Ekonomisi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi (Basılmamış), Bursa. Keles ve Orhaneli Orman İşletme Müdürlüğü, Keles ve Orhaneli Orman İşletme Müdürlüğü Raporları Konak, K., Armağan, G., Çivi, Z Aydın Koçarlı İlçesi Orman Ve Çevresi Köylerin Sosyo-Ekonomik Yapısı Ve Yeni Tarımsal Üretim Faaliyetleri Önerileri. Türkiye 2. Tarım Ekonomisi Kongresi 4-6 Eylül Cilt: 1 S: , Adana. D., Toksoy, H., Ayaz, G., Şen, Artvin İli Orman Köylerinin Sosyo-Ekonomik Özellikleri. Artvin Çoruh Üniversitesi, Orman Fakültesi Dergisi, 9 (1-2): 1-11, Artvin. N., Yıldırım, Çameli İlçesinin Sosyo-Ekonomik Yapısı Ve Potansiyeli. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 16, Sayı: 2 s: , Elazığ. Alptekin, K., Türkiye de Kadın Statüsü. http.sosyalhizmetuzmanı.org/kadinstatu.htm (Erişim:27.Ağustos.2014) BEBKA, Tr41 Bursa Eskişehir Bilecik Bölge Planı (Erişim: ). Bursa Orman Bölge Müdürlüğü, Orman ve Köy İlişkileri Şube Müdürlüğü 2012 Yılı Brifing Raporu. 1.pdf (Erişim: 14.Ağustos.2014). Bursa Valiliği Çevre Ve Şehircilik İl Müdürlüğü, 2011 Bursa İl Çevre Durum Raporu. (Erişim: ). TÜİK, Seçilmiş Göstegelerle Bursa. (Erişim: 18.Ağustos.2014). 125