AVRUPA BİRLİĞİ GENİŞLEMESİ VE ULUSÜSTÜ AVRUPA BİRLİĞİ KURUMLARI: YENİ KURUMSALCI BİR DEĞERLENDİRME

Transkript

1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ AB VE ULUSLARARASI EKONOMİK İLİŞKİLER (ULUSLARARASI İLİŞKİLER) ANABİLİM DALI AVRUPA BİRLİĞİ GENİŞLEMESİ VE ULUSÜSTÜ AVRUPA BİRLİĞİ KURUMLARI: YENİ KURUMSALCI BİR DEĞERLENDİRME Doktora Tezi Seven ERDOĞAN Ankara-2015

2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ AB VE ULUSLARARASI EKONOMİK İLİŞKİLER (ULUSLARARASI İLİŞKİLER) ANABİLİM DALI AVRUPA BİRLİĞİ GENİŞLEMESİ VE ULUSÜSTÜ AVRUPA BİRLİĞİ KURUMLARI: YENİ KURUMSALCI BİR DEĞERLENDİRME Doktora Tezi Seven ERDOĞAN Tez Danışmanı Yrd. Doç. Dr. Hatice YAZGAN Ankara-2015

3

4 TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi ayrıca beyan ederim. (20 / 10 / 2015) Tezi Hazırlayan Öğrencinin Adı ve Soyadı... İmzası..

5 ÖNSÖZ Bilindiği üzere Türkiye ile AB nin yolları çok uzun zaman önce kesişmiştir. Bu kesişme sonrasında AB yalnızca Türk siyasetine ya da ekonomisine etki etmekle kalmayarak birçok Türk vatandaşının hayatını da farklı şekillerde etkilemiştir. Bu tez çalışması da otuz yıllık yaşamının son on yılında hayatı sürekli olarak AB ile kesişen bir Türk vatandaşı tarafından kaleme alınmıştır. Bu on yıl içinde çalışmanın sahibi ilk olarak AB ile ilgili konulara ilgi duyan bir üniversite öğrencisiyken, sonrasında AB tarafından Türkiye ye sağlanan mali yardımların kullanılması sürecine katkı sağlayan bir kamu görevlisi ve son olarak da AB genişlemesi ile ilgili bu doktora tez çalışmasını kaleme alan bir akademisyen adayı haline gelmiştir. Bu tez çalışmasını tek bir kişinin emek, vakit ya da çalışmasının ürünü olarak görmek hiç şüphesiz ki tez çalışmasının ortaya çıkmasına katkıda bulunan sayısız değerli insana haksızlık olur. İlk olarak, tez çalışmasının yazım sürecinin her aşamasında yardımlarını esirgemeyen ve desteğiyle bu zorlu yolu benim açımdan aşılması daha kolay bir yola dönüştüren tez danışmanım Sayın Yrd. Doç. Dr. Hatice Yazgan a binlerce kez şükranlarımı sunarım. Sonrasında, Türkiye deki bir sürü doktora programının aksine tez yazım sürecimin en ideal şekilde işlemesini sağlayan ve kafa karışıklarımı gidererek yaşadığım sorunlara ve aklımdaki sorulara farklı bakış açıları geliştirebilmemi sağlayan tez izleme komitemin değerli üyeleri Sayın Prof. Dr. Sanem Baykal ve Sayın Doç. Dr. Burak Tangör e de teşekkürlerimi sunarım. Son olarak, yüksek lisans tezimden sonra doktora tezim için yazılan her sayfayı benimle aynı i

6 şekilde yaşayan sevgili annem ve babama bu süreçteki tüm desteklerinden ve sabırlarından dolayı teşekkürlerimi sunarım. Türkiye ve AB arasındaki belirsizliklerin azalmasına ve AB nin Türkiye de daha iyi anlaşılmasına katkıda bulunmak dileğiyle, Seven ERDOĞAN, ii

7 AVRUPA BİRLİĞİ GENİŞLEMESİ VE ULUSÜSTÜ AVRUPA BİRLİĞİ KURUMLARI: YENİ KURUMSALCI BİR DEĞERLENDİRME İÇİNDEKİLER..iii KISALTMALAR...viii TABLO LİSTESİ.viii GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM: KAVRAMSAL ÇERÇEVE- YENİ KURUMSALCILIKLAR I. Yeni Kurumsalcılığın Doğuşu A. Yeni Kurumsalcılık ve Avrupa Birliği B. Tez Kapsamında Yeni Kurumsalcılık II. Rasyonel-Tercih Kurumsalcılığı A. Rasyonel Devletlerin Hesaplamalarının Ürünü Olarak Kurumlar B. Rasyonel-Tercih Kurumsalcılığı ve Kurumların Devletlere Sağladıkları Faydalar C. Rasyonel-Tercih Kurumsalcılığının Kurumsal Değişime Yaklaşımı..29 D. Rasyonel-Tercih Kurumsalcılığına Yöneltilen Eleştiriler E. Tez Kapsamında Rasyonel-Tercih Kurumsalcılığı F. Amil-Vekil İlişkisi Amil-Vekil İlişkisinin Ortaya Çıkışı Avrupa Birliği Özelinde Amil-Vekil İlişkisi Amilden Vekile Yetki Devri a. Vekilin Devredilen Yetkileri Kullanımı...38 b. Vekile Yetki Devrinin Sebepleri..39 iii

8 4. Yetki Devri Sonrası Amil-Vekil İlişkisi a. Yetki Devredilen Vekilin Avantajları..42 b. Amilin Güç Kaybı Amilin Vekili Kontrolü a. Vekil Tarafından Oluşturulan Kontrol Mekanizmaları b. Avrupa Birliği ndeki Vekillerin Kontrolü...53 III. Tarihsel Kurumsalcılık A. Tarihsel Kurumsalcılığın Zaman Boyutu B. Tarihsel Kurumsalcılığın Devamlılık Vurgusu C. Yol Bağımlılığı Tarihsel Süreçte Ortaya Çıkan Yol Bağımlılığı Yol Bağımlılığını Tetikleyen Faktörler Yol Bağımlılığı Kavramı ve Değişim Avrupa Birliği nde Yol Bağımlılığı. 78 D. Beklenmeyen Sonuçlar Beklenmeyen Sonuçları Ortaya Çıkaran Faktörler Avrupa Birliği ve Beklenmeyen Sonuçlar...83 IV. Sosyolojik Kurumsalcılık A. Sosyolojik Kurumsalcılık Açısından Değişim B. Uygunluk Mantığı Aktör Davranışlarının Belirleyicisi Olarak Kurumlar Uygunluk Mantığının İşlerlik Kazanması Avrupa Birliği ve Uygunluk Mantığı Uygunluk ve Sonuç Mantığı Farkı/İlişkisi. 101 iv

9 İKİNCİ BÖLÜM: ULUSÜSTÜ AVRUPA BİRLİĞİ KURUMLARI VE AVRUPA BİRLİĞİ GENİŞLEMESİ I. Avrupa Komisyonunun Avrupa Birliği Genişlemesindeki Rolü ve Etkisi.104 A. Avrupa Komisyonunun Avrupa Birliği Bütünleşmesindeki Önemi B. Avrupa Komisyonunun Genel Özellikleri. 110 C. Avrupa Komisyonu ve Avrupa Birliği Genişlemesi Görüş ve Öneri Bildirme Rolü a. Üyelik Başvurusu ve Avrupa Komisyonunun İlk Görüşü b. Üyelik Başvurusu Sonrası Dönemde Avrupa Komisyonunun Görüş Belirtme Rolü c. Gündem Belirleme Rolünün Avrupa Birliği Bütünleşmesi ve Üye Devletler Açısından Önemi d. Gündem Belirleme Rolünün Avrupa Komisyonu Tarafından Kullanımı ve Önemi Aday Ülkenin İzlenmesi ve Avrupa Birliği Üyeliğine Hazırlanması Rolü a. Aday Ülkenin İzlenmesi ve Avrupa Birliği Üyeliğine Hazırlanmasının Önemi b. Katılım Ortaklığı Belgeleri c. İlerleme Raporları..156 d. Müzakere Sürecinde İzleme ve Üyeliğe Hazırlık e. Müzakere Sonrası-Katılım Öncesi Dönemde İzleme ve Üyeliğe Hazırlık..162 f. Aday Ülkelerin Üyelik Hazırlıklarını Destekleyen Avrupa Birliği Mali Yardımları ve Avrupa Komisyonu g. Aday Ülkenin İzlenmesi ve Üyeliğe Hazırlanması Rolünün İşleyişi v

10 3. Arabuluculuk ve İletişim Rolü a. Arabuluculuk Rolü b. İletişim Rolü Üyelik Kriterlerini Belirleme Rolü II. Avrupa Parlamentosunun Avrupa Birliği Genişlemesindeki Rolü ve Etkisi A. Avrupa Parlamentosunun Genel Özellikleri ve Avrupa Birliği Bütünleşmesindeki Yeri B. Giderek Daha Güçlü Bir Aktör Haline Gelen Avrupa Parlamentosu C. Avrupa Parlamentosu ve Avrupa Birliği Genişlemesi Onay Rolü a. Katılım Sürecinde Onay Rolünün İşleyişi..190 b. Avrupa Parlamentosundaki Siyasi Gruplar ve Onay Rolü Gündem Belirleme Rolü Diğer Avrupa Birliği Kurumları ile İlişkileri Kaynaklı Rolü Aday Ülkenin İzlemesi ve Üyelik Hazırlıklarının Desteklenmesi Rolü Avrupa Birliği Üyelik Kriterlerinin Belirlenmesindeki Rolü III. Avrupa Birliği Adalet Divanının Avrupa Birliği Genişlemesindeki Rolü ve Etkisi.212 A. Avrupa Birliği Adalet Divanının Avrupa Birliği Sistemindeki Önemi. 213 B. Avrupa Birliği Adalet Divanının Genel Özellikleri C. Avrupa Birliği Hukukunun Yorumlanması Rolü Avrupa Birliği Hukukunun Yorumlanması Rolünün Önemi Avrupa Birliği Hukukunun Yorumlanması Rolünün İşleyişi Genişleme Sürecinde Avrupa Birliği Hukukunun Yorumlanması Rolü D. Avrupa Birliği Hukukunun Uygulanması Rolü vi

11 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM: YENİ KURUMSALCILIKLAR, ULUSÜSTÜ AVRUPA BİRLİĞİ KURUMLARI VE AVRUPA BİRLİĞİ GENİŞLEMESİNE İLİŞKİN FARKLI BAKIŞ AÇILARI I. Yeni Kurumsalcılıklar ve Ulusüstü Avrupa Birliği Kurumları II. Yeni Kurumsalcılıklar ve Avrupa Birliği Genişlemesi III. Yeni Kurumsalcılıklar Karşılaştırması IV. Ulusüstü Avrupa Birliği Kurumları Arasındaki Dengeler A. Avrupa Komisyonu- Avrupa Parlamentosu İlişkisi B. Avrupa Komisyonu- Avrupa Birliği Adalet Divanı İlişkisi C. Avrupa Parlamentosu- Avrupa Birliği Adalet Divanı İlişkisi SONUÇ KAYNAKÇA ÖZET ABSTRACT vii

12 KISALTMALAR AB: Avrupa Birliği ABAD: Avrupa Birliği Adalet Divanı ABA: Avrupa Birliği Antlaşması ABİHA: Avrupa Birliği nin İşleyişi Hakkında Antlaşma AP: Avrupa Parlamentosu IPA II: Katılım Öncesi Mali Yardım Aracının İkinci Dönemi (Instrument of Pre- Accession II) PHARE: Polonya ve Macaristan Ekonomilerini Yeniden Yapılandırılması İçin Destek Programı (Poland and Hungary Assistance for Restructuring of Their Economies) TAIEX: Teknik Destek ve Bilgi Değişim Mekanizması (Technical Assistance and Information Exchange Instrument) TABLO LİSTESİ Tablo 1- Tez Kapsamında Faydalanılacak Olan Yeni Kurumsalcılıklar ve Kavramlar...22 Tablo 2- Yeni Kurumsalcılıklar Açısından Üye devletler ile Ulusüstü AB Kurumları (Kurumlar) Arasındaki İlişki.242 viii

13 GİRİŞ İnsan olmadan hiçbir şey mümkün değildir. Kurumlar olmadan da hiçbir şey baki değildir. Jean Monnet AB nin 1 (Avrupa Birliği) kurucularından biri olarak kabul edilen Jean Monnet yukarıdaki sözü ile bir taraftan insanı her şeyin varlık sebebi olarak gördüğünü ifade ederken diğer taraftan insanın var ettiklerinin kurumlar olmadan baki kalamayacağına işaret etmektedir. Bu düşünce Avrupa da İkinci Dünya Savaşı sonrasında barışı baki kılmak üzere yeni kurumların inşa edilmesinde etkili olmuştur li yılların başında Avrupa, dünyanın geri kalanıyla büyük ölçüde benzer bir siyasi görünüm sergilemekteydi. Avrupa siyaseti de dünyanın geri kalanında olduğu gibi kendi çıkarları peşinde koşan ulus devletlerden teşkil etmekteydi. Söz konusu Avrupa siyaseti, otuz yıl gibi kısa bir süre içinde birbirinden vahim sonuçlara sahip iki dünya savaşına neden olmuştu. Bunun sonucu olarak, İkinci Dünya Savaşı ertesinde, Avrupa devletleri arasında savaş sonrası düzenin, tamamıyla egemen ulusal devletlerle devam ettirilemeyeceğine dair ortak bir algı ortaya çıkmıştı. İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemin hakim koşulları, Avrupa da bütünleşme hareketleri için oldukça uygun bir ortamın oluşmasında ve bütünleşme adına atılan adımların başarılı olmasında büyük ölçüde etkili olmuştur. 2 1 Bu tez çalışmasında Lizbon Antlaşması sonrası döneme ait güncel AB terminolojisi kullanılmaktadır. 2 N. Peirs Ludlow, History Aplenty: But Still Too Isolated, Michelle Egan, Neill Nugent ve William E. Paterson (der.), Research Agendas in EU Studies: Stalking the Elephant, Palgrave Macmillan, 2010, s. 15.

14 İkinci Dünya Savaşı sonrası Avrupa da barışı garanti altına almak, ulus devletlerin karşı karşıya gelmelerine engel olmak, barış ortamını bozma ihtimali olan ortak sorunlarla mücadele etmek düşüncesiyle atılan adımların en önemlilerinden biri hiç şüphesiz ki AB dir. AB nin Avrupa da barışın sağlanmasına yönelik atılan diğer adımlardan daha fazla ön plana çıkmasında ve günümüze kadar varlığını korumasında belki de kurucuları tarafından yukarıda Jean Monnet in sözü ile de ortaya konulan mantık çerçevesinde sağlam bir kurumsal yapının oluşturulması ve bu yapının günümüze kadar korunması etkili olmuştur. AB yi diğer uluslararası örgütlerden farklı kılan özelliklerin başında kendine özgü kurumsal yapısı gelmektedir. Bu kurumsal yapı, AB nin kuruluşundan itibaren her yeni kurucu antlaşma değişikliği ile ilerleyen bütünleşmenin ihtiyaçlarına karşılık verecek şekilde evrim geçirse de günümüze kadar ilk haliyle büyük ölçüde korunmuştur. AB, hem ulusal çıkarları temsil eden hem de Birlik çıkarlarını temsil eden hükümetlerarası ve ulusüstü kurumlardan meydana gelmektedir. AB kurumları arasında belirli bir güç dengesi ve iş bölümü bulunmaktadır. AB nin kuruluşundan itibaren bütünleşmede ve bunun doğal bir sonucu olarak AB kurumsal yapılanmasında meydana gelen değişiklere karşın ulusüstü ve hükümetlerarası AB kurumları arasındaki dengenin korunmasına her zaman özen gösterilmiştir. Bunun ardında yatan en önemli sebep, hem hükümetlararası hem de ulusüstü AB kurumlarının güçlü olduğu bir AB bütünleşmesinin başarılı bir şekilde üye devletler açısından beklenen gerçekleştirebileceği kanaatidir. Günümüz AB yapılanmasında da farklı mantığa dayanan bu iki grup AB kurumu arasında, hiyerarşik olmayan makul bir dengenin korunmasına özen gösterilmektedir. 2

15 AB bütünleşmesinin başarısında AB nin kendine özgü kurumsal yapısının etkisi büyüktür. AB nin hükümetlerarası ve ulusüstü kurumlardan meydana gelen karma kurumsal yapısı, diğer uluslararası örgütlere kıyasla daha etkin olmasını sağlamıştır. 3 Bu durum AB bütünleşmesinin kurumsal boyutunun akademik çevrelerde her zaman büyük ilgi görmesini beraberinde getirmiştir. AB, en yoğun şekilde kurumsallaşmış siyasi sistemlerden biri olarak kurumların siyaset üzerindeki etkisini çalışmak isteyen araştırmacılar açısından oldukça verimli bir sahadır. 4 AB nin mevcut kurumsal yapısı, kurucuları arasındaki uzlaşının, daha doğrusu kurucularının hükümetlerarası mı, yoksa ulusüstü bir kurumsal yapıdan mı yana oldukları konusunda uzlaşamamalarının bir sonucudur. 5 AB bütünleşmesinin bütün alanlarında kurallar ile bu kuralları koyan ve belirli ölçüde uygulayan kurumlar söz konusudur. AB yi kendine özgü yapan özelliklerin başında ulusal ve uluslararası düzeyde karşılığı söz konusu olmayan kurum ve kurallara sahip olması gelmektedir. 6 Kurumlar AB açısından başka herhangi bir örgütte olmadığı kadar önemlidir. Kurumlar üye devletlere amaç ve aidiyet sağlamaktadır. 7 Kurumsal çevre, resmi kural ve süreçler üye devletlerin davranışlarını kısıtlamaktadır. Kurumsal çevre bazı kararları mümkün kılmakta, bazılarını kolaylaştırmakta, bazılarını zorlaştırmakta ve 3 Renaud Dehousse, Europe: The Impossible Status Quo, Palgrave Macmillan, 1997, s Mette Eilstrup Sangiovanni, Introduction: The 1992 Project: Supranational vs Intergovernmentalist Bargaining, Mette Eilstrup Sangiovanni (der.), Debates on European Integration, Palgrave Macmillan, 2006, s Liesbet Hooghe, Images of Europe: How Commission Officials Conceive Their Institution s Role, Journal of Common Market Studies, Cilt 50, No 1, 2012, s Elizabeth Bomberg ve Alexander Stubb, The EU Institutions, Elizabeth Bomberg, John Peterson ve Richard Corbert (der.), The European Union: How Does it Work?, Oxford University Press, 2008, s Gilles Andréani, Why Institutions Matter, Survival: Global Politics and Strategy, Cilt 42, No 2, 2000, s

16 bazılarını da engellemektedir. 8 AB nin kuruluşunun ardından geçen uzun yıllara karşın Avrupa da bir yanda kendilerini ekonomik ve siyasi bir güç olarak gören ulus devlet ile bu ulus devletlerin egemenliklerini belirli ölçüde devrederek kendi iradeleriyle meydana getirdikleri AB kurumları arasındaki güç mücadelesi, bugün hala devam etmekte ve Avrupa siyasetinin en önemli yapı taşlarından birini oluşturmaktadır. 9 Bu tez çalışmasında, üye devletler ve ulusüstü AB kurumları arasındaki güç mücadelesi genişleme politikası bağlamında ele alınacaktır. Genişleme, pek çok diğer AB politikalarından farklı olarak ulusal düzeyde bir politika ile ilişkilendirilerek anlaşılması imkânlı bir politika alanı değildir. 10 Bu durum ulusal düzeyde bir örnekle ilişkilendirilerek anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. AB nin temellerinin atıldığı Avrupa Ekonomik Topluluğu (Roma) Antlaşması ile her Avrupa devletine, AB ye üye olma imkânı tanınmıştır. 11 Bu da gösteriyor ki AB kuruluşundan itibaren yeni üye kabulüne ya da genişlemeye açık bir bütünleşme deneyimi olmuştur. Bunun sonucunda, üye devlet sayısı AB nin kuruluşundan itibaren gerçekleşen yedi genişleme neticesinde altıdan yirmisekize ulaşmış ve AB Avrupa kıtasının neredeyse tamamına yayılan bir büyük bir oluşum haline gelmiştir. Hiç şüphesiz ki AB dış aktörler açısından cazibesini korumaya devam ettiği sürece genişleme, gelecek dönemde de Birliğin gündeminde 8 Jonas Tallberg, Leadership and Negotiation in the European Union, Cambridge University Press: New York, 2006, s Alan S. Milward, The European Rescue of the Nation State, Routledge: London, 1992, s Nadezhda Neynsky, Avrupa Parlamentosu, 21 Kasım 2012 Tarihli Oturum. ( -011&language=EN&ring=A , Erişim tarihi: ) 11 Bakınız: Avrupa Ekonomik Topluluğu Antlaşması, Md ( Erişim tarihi: ). 4

17 yer almaya devam edecek ve Birlik, AB üyesi haline gelmek üzere gereken koşulları yerine getiren ülkelere kapılarını açmak durumunda kalacaktır. AB genişleme politikasının yasal kaynağı AB Antlaşması nın 49. maddesidir. Söz konusu maddeye göre Birliğin üzerine kurulu olduğu insan onuruna saygı, özgürlük, demokrasi, eşitlik, hukukun üstünlüğü ve azınlıklara mensup kişilerin hakları da dâhil olmak üzere insan haklarına saygı değerlerine özen gösteren ve bu değerleri desteklemeyi taahhüt eden her Avrupa devletinin; Birliğe üye olmak üzere başvuruda bulunabileceği belirtilmektedir. Buna ek olarak Birliğe üye olmak isteyen devletin başvurusunun ardından konuya ilişkin AP ve ulusal parlementoların bilgilendirilmesi; başvurunun Komisyona danışılmasının ve Parlamentonun üye tam sayısının çoğunluğu ile aldığı karar ile onayının ardından oybirliği ile Konsey ce kabul ya da reddedilmesi; tüm bu süreçte AB Zirvesi tarafından kararlaştırılan üyelik kriterlerinin dikkate alınmasının gerekliliği de ortaya konulmaktadır. Katılım sürecinin ise katılım şartlarını ve kurucu antlaşmalarda yapılması gereken değişiklikleri içeren bir katılım antlaşmasının üye devletler ve katılan devlet arasında imzalanması ve katılım antlaşmasının aday ve üye ülkelerde anayasal usullere uygun olarak onaylanmasının ardından tamamlanacağı ortaya konulmaktadır. AB Antlaşması nın 49. maddesinde hem AB üyesi haline gelmek isteyen ülkelerin taşıması gereken özelliklerden hem de üyelik sürecinin nasıl işlediğinden genel hatlarıyla bahsedilmektedir. Genişleme sürecine ilişkin pek çok ayrıntıya Birliğin genişlemesinin yasal temelini oluşturan bu maddede yer verilmemektedir. Yani, 5

18 genişleme AB kurucu antlaşmalarında muğlak şekilde tanımlanmış bir politika alanıdır. Genişleme AB bütünleşmesi açısından büyük bir meydan okumadır ve AB bütünleşmesine ilişkin tüm hususların yeniden gözden geçirilmesi için uygun bir zemin sunmaktadır. Bu sayede hem üye devletler hem de AB kurumları AB bütünleşmesi ile ilgili çıkarlarını savunma fırsatı elde etmektedir. 12 Bu noktadan hareketle ulusüstü AB kurumlarının genişleme sürecindeki rol ve etkilerinin çalışılması anlamlı bulunmuştur. AB Antlaşması nın genişlemeye ilişkin yukarıda açıklanan maddesinde, AB kurumlarından Avrupa Parlamentosu (AP), Avrupa Komisyonu, Konsey ve AB Zirvesi nin genişleme sürecine müdahil oldukları anlaşılmaktadır. Bu durum, genişleme politikasını ulusüstü ve hükümetlerarası AB kurumları arasında karmaşık bir işbirliğine ya da rekabete dayanan bir politika alanı haline getirmektedir. Bu tez çalışmasında bu kurumlardan hepsine odaklanmak yerine, genişleme politikası dahilinde AB üyesi ülkelerden bağımsız davranabilme kapasitesine sahip ulusüstü AB kurumları AP, Avrupa Komisyonu ve ilgili maddede hiç zikredilmeyen Avrupa Birliği Adalet Divanının (ABAD) genişleme sürecindeki rol ve etkileri konusuna odaklanılacaktır. Başka bir deyişle bu tez çalışması ulusüstü AB kurumlarının AB genişlemesine ilişkin siyasi süreç ve sonuçlardaki rol ve etkilerini değerlendirmeyi 12 Henrik Larsen, The Challenges of European Enlargement: Implications for the Political System of the EU, 2010, s. 14. ( papers/the_challenges_of_european_enlargement.pdf, Erişim tarihi: ). 6

19 hedeflemektedir. Genişleme sürecine müdahil diğer AB kurumlarına, genişleme sürecinde üye devletlerden bağımsız olarak kendilerine özgü roller ifa etme ve etkiler ortaya çıkarma kapasitelerinin olmaması nedeniyle tez kapsamında yer verilmemektedir. Yeni devletlerin AB üyesi haline gelmesi sonucunu doğuran AB genişlemesi, AB bütünleşmesine ilişkin pek çok konuya etki ettiği gibi hiç şüphesiz ulusüstü AB kurumlarını da etkilemektedir. Yeni AB üyesi ülkeler, ulusüstü AB kurumlarında öncelikli olarak sayısal değişikliklere neden olmaktadır. Buna ek olarak yeni üye devletler AB kurumlarının işleyişinde önemli değişikliklere neden olabilmektedir. 13 Bu tespitten hareketle, ulusüstü AB kurumlarının kendilerini etkileyen bir değişime neden olan AB genişlemesini ve genişleme kaynaklı yaşayacakları değişim sürecini yalnızca üye devletlerin iradelerine bırakmayı istememeleri, kendi tercihlerine göre şekillendirmeye ve kontrol etmeye çalışmalarının kaçınılmaz olduğu söylenebilir. Tez çalışmasında ulusüstü AB kurumları çoğunlukla bütüncül ve homojen bir yaklaşımla ele alınacaktır. Söz konusu kurumlar bünyesinde yer alan alt birim ya da personelin tercihleri, çıkarları ve siyasi yönelimleri gibi hususlar çoğunlukla tez çalışmasının haricindedir. Tez çalışmasında AB genişlemesi; aday ülkeler, AB üyesi ülkeler, AB kurumları ve daha birçok aktörün müdahil olduğu çok taraflı ve çok aşamalı bir süreç olarak kabul edilmektedir. Buna ek olarak AB genişleme sürecinin, üye devletlerin çıkar 13 Marco Brunazzo ve Ekaterina Domorenok, New Members in Old Institutions: The Impact of Enlargement on the Community of Regions, Regional & Federal Studies, Cilt 18, No 4, 2008, s

20 hesaplarına dayanan baskın siyasi boyutu da yadsınmamaktadır. Fakat tez çalışması AB genişlemesini yalnızca üye devletlerin rasyonel hesaplamalar yaparak fayda sağlamak adına giriştikleri bir süreç olarak gören yaklaşımlara bir itiraz niteliğindedir. Çünkü bu tez çalışması ile genişlemenin uzun, aşamalı ve karmaşık yapısının üye devletler dışında diğer aktörlerin de nihai kararda olmasa bile özelikle kararın alınmasına giden süreçte etkili olmasına ve üye devletlerin her şeyi kontrol edememelerine neden olduğu düşünülmekte ve bu nedenle de AB genişlemesini yalnızca üye devletler temelinde gerçekleştirilen çalışmalarla anlamanın mümkün olmadığı gösterilmeye çalışılmaktadır. Tez kapsamında benimsenen yaklaşım siyasal sonuçları farklı düzeylerde ve farklı aktörler arasında geçen süreçlerin bir ürünü olarak gören çok düzeyli yaklaşımlarla uyumluluk göstermektedir. Çok düzeyli yaklaşımlar açısından, iç politika düzeyinde üye devletlerin sahip oldukları öncelik reddedilmezken AB düzeyinde üye devletlerin siyasi süreç ve sonuçlar üzerindeki tekeli reddedilerek bu düzeyde ulusüstü AB kurumları sahip oldukları göreli özerklik dâhilinde etkin aktörler olarak görülmektedir. 14 Buna karşın ulusüstü kavramı, çalışmada tamamen ulus devletten bağımsız olma durumunu değil, çalışma kapsamında ele alınan AB kurumlarının bazı durumlarda ulus devlet iradesinin dışında davranabilme kapasitesine sahip olma durumunu ifade etmek için kullanılmaktadır. 14 Haluk Özdemir, Avrupa Mantığı: Avrupa Bütünleşmesinin Teori ve Dinamikleri, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi: İstanbul, 2012, s

21 AB genişlemesinde ulusüstü AB kurumlarının rol ve etkisinin analiz edildiği bu çalışmada üye devletler dışında genişlemeye ilişkin süreçlerde rol oynayarak etkili olan ve çalışmanın dışında kalan aktörler de olacaktır. Bu husus çalışmanın kısıtlarından birini oluşturmaktadır. AB bütünleşmesinin erken dönemlerinde ulusüstü AB kurumları akademik çalışmalar açısından dikkat çeken bir konu iken zaman içinde ulusüstü AB kurumlarına AB bütünleşmesine dair literatürde daha az yer verilmeye başlanmış, AB bütünleşmesine dair analizlerde ve teorilerde üye devletleri temel alan analizlere gidilmesine daha sıklıkla rastlanılır olmuştur. 15 Başka bir deyişle, ulusüstü AB kurumlarına ilişkin akademik bir ihmal söz konusudur. Bu nedenden dolayı çalışmanın, genişleme sürecindeki rolleri daha önce literatürde sıklıkla ele alınmayan ulusüstü AB kurumları temelinde bir değerlendirme sunması ve bunu AB genişleme politikası özelinde gerçekleştirmeye çalışması bakımından literatüre önemli katkıda bulunması beklenmektedir. Tez çalışmasında, AB genişlemesinin üye devletlerin kimi zaman kontrol edemedikleri ya da kabullenmek durumunda kaldıkları bir boyutunun da olduğundan hareketle, ulusüstü AB kurumlarının genişleme kapsamındaki rollerini ifa ederken süreci etkileme kapasitesine sahip oldukları ileri sürülmektedir. Genişleme süreci her ne kadar üye devletlerin oybirliği ile birçok defa karar almasını gerektiren ve 15 Simon Bulmer ve Christian Lequesne, The EU and Its Member States: An Overview, Simon Bulmer ve Christian Lequesne (der.), The Member States of the European Union, Oxford University Press, 2005, s. 2. 9

22 çoğunlukla üye devletlere rağmen işlemeyen bir süreç olsa da; sürecin hükümetlerarası yaklaşımla açıklanamayan ulusüstü bir boyutunun da olması bu tez çalışmasının temel çıkış noktasını oluşturmaktadır. Diğer taraftan, genişleme sürecinin ulusüstü boyutunun tamamıyla ulusüstü AB kurumlarının rol ve etkilerinden kaynaklandığı da ileri sürülmemektedir. Başka bir deyişle, ulusüstü AB kurumları dışında genişleme sürecinde üye devletlerin kontrollerini sınırlandıran başka aktörlerin de söz konusu olabileceği reddedilmemekte ve ulusüstü AB kurumları genişleme sürecinin hakim hükümetlarası boyutunu esneten aktörlerden yalnızca biri olarak ele alınmaktadır. Tez çalışmasında, ulusüstü AB kurumlarının AB bütünleşmesi dahilinde oybirliği ile karar alınan politika alanlarından biri olan genişleme politikasına dair süreç ve sonuçları şekillendirme kapasitesine sahip olup olmadığı sorusuna bir cevap aranmaktadır. Tez çalışmasının sonunda genişleme süreci dahilinde üye devletler ve ulusüstü AB kurumları arasındaki güç dengesini anlamaya yönelik bir bakış açısının ortaya konması hedeflenmektedir. Avrupa bütünleşmesi, başlangıcından itibaren kuramsal olarak açıklanmaya çalışılmıştır. Buna karşın, bütünleşmenin genişleme boyutuna yönelik kuramsal ilgi ise 1990 larda AB nin Soğuk Savaş döneminde Sovyetler Birliği egemenliğinde kalan Merkezi ve Doğu Avrupa Ülkelerini içerecek şekilde tarihindeki en büyük genişleme sürecini başlatması ile ancak söz konusu olmuştur. Genişlemenin söz konusu dönemde sürekli olarak AB nin gündeminde yer alması ve genişleme politikasının geçirdiği büyük gelişim ve dönüşüm 1990 sonrası dönemde genişlemeyi kuramsallaştırmaya yönelik çalışmaların artışının altında yatan temel sebepler olarak görülebilir. Bunun 10

23 neticesinde AB bütünleşmesinden ve uluslararası ilişkiler disiplininden ödünç alınan kavramlar ya da yeni kavramlar yoluyla genişlemeyi açıklamaya çalışan yaklaşımlar ortaya çıkmıştır. Söz konusu yaklaşımlar arasında, yeni kurumsalcılığı en fazla kurum vurgusuna sahip kuram olarak nitelemek mümkündür. Bu durum, AB genişleme sürecinde ulusüstü AB kurumlarının AB genişlemesindeki rol ve etkilerinin ele alındığı bu tez çalışmasında, yeni kurumsalcılık tarafından sunulan kavramsal çerçeveden faydalanılmasında etkili olmuştur. Farklı politika alanlarında farklı yetkilerle donatılmış AB yi tek bir teorik yaklaşım temelinde açıklamak ne kadar zorsa farklı politika alanlarına farklı şekillerde eklemlenmiş ulusüstü AB kurumlarının bu politika süreçlerindeki rollerini de tek bir teorik yaklaşımla açıklamak o kadar zordur. İlaveten AB genişlemesinin, doğası itibariyle AB bütünleşmesine ilişkin neredeyse bütün alanları ilgilendirmesi ve çok aşamalı bir süreç olması da hesaba katıldığında bu zorluk daha da artmaktadır. Genişlemeye dair her aşamada ulusüstü AB kurumlarının rolleri farklılaşabilmektedir. Bu durum, teorik yaklaşımların baş etmek zorunda olduğu bir meydan okumadır. Tüm bu hususlar dikkate alınarak çalışma kapsamında AB bütünleşmesini açıklamak üzere 1980 sonrası dönemde sıklıkla kullanılan bir yaklaşım haline gelen yeni kurumsalcılık yaklaşımının farklı türevlerinden bir arada faydalanılmasına karar verilmiştir. Daha açık bir şekilde ifade etmek gerekirse tez çalışmasında yeni kurumsalcılığın rasyoneltercih, tarihsel ve sosyolojik türlerinin sağladığı kavramsal çerçeveden faydalanılacaktır. Zira Tallberg tarafından da belirtildiği üzere AB kurumlarını çalışmalarının öncelikli konusu haline getiren yeni kurumsalcı yaklaşımlar; yeni işlevselci ve hükümetlerarası yaklaşımlara kıyasla AB içindeki ulusüstücülükte zaman 11

24 içinde kurumlar ve politika alanları itibariyle meydana gelen değişimi açıklamaya yönelik çok sayıda kavramsal araca sahiptir. 16 Ek olarak AB bütünleşme sürecinde kurumlara ilişkin iki rakip teori olan hükümetlerarasıcılık ve ulusüstücülüğe ilave olarak yeni kurumsalcılık bu iki teori arasındaki tıkanıklığı aşan üçüncü bir alternatif ortaya koymaktadır. 17 Çünkü yeni kurumsalcılık bu iki yaklaşımın temel görüşlerini de içeren yeni bir sentez olarak görülebilir. 18 Ulusüstücü yaklaşımlar zaman içinde devletin güç kaybına uğrayacağını düşünerek ulus devletlerin AB bütünleşmesindeki rollerini küçümsemiştir. Yani AB nin İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde kriz içindeki ulus devleti kurtarmak için geliştirilen ulusüstü bir çözüm olduğu gerçeğini görmezden gelmiştir. Hükümetlerarasıcılık kökenli yaklaşımlar ise ulus devleti, AB bütünleşmesinin merkezine yerleştirmiş ve diğer aktörlerin süreçte oynadıkları rolleri küçümsemiştir. Yeni kurumsalcılıklar ise devletlerin AB bütünleşmesinde ifa ettiği önemli rollere ilişkin reddiyeci bir tutum içinde olmadan, başta kurumlar olmak üzere diğer aktör ve mekanizmaların AB bütünleşmesine dahil olarak önemli roller oynayabilmesine olanak tanımaktadır. Yeni kurumsalcılıkların bu boyutu, tez çalışmasında bu yaklaşımın tercih edilmesinde oldukça etkili olmuştur. İlaveten ulusüstü AB kurumları genişleme sürecinde birçok rol oynamaktadır ve tüm bu rolleri tek bir teorik yaklaşım temelinde anlamlandırmak mümkün değildir. Yeni kurumsalcılıkların sahip oldukları kavramsal zenginlik ve 16 Jonas Tallberg, The Anatomy of Autonomy: An Institutional Account of Variation in Supranational Influence, Journal of Common Market Studies, Cilt 38, No 5, 2000, s Christer Jönsson ve Jonas Tallberg, Institutional Theory in International Relations, John Pierre, B. Guy Peters ve Gerry Stoker (der.), Debating Institutionalism, Manchester University Press, 2008, s Mark A. Pollack, The New Institutionalism and EC Governance: The Promise and Limits of Institutional Analysis, Governance, Cilt 9, No 4, 1996, s

25 farklı yeni kurumsalcılıklar arasındaki tamamlayıcılık, ulusüstü AB kurumlarının genişleme süreçlerindeki rollerinin farklı boyutlarıyla anlaşılmasına da imkân tanımaktadır. Ulusüstü AB kurumlarının AB bütünleşmesi dahilinde oynadıkları roller ulusüstü AB kurumlarının üye devletler karşısındaki konumlarını anlamak için kilit mahiyetindedir. Ulusüstü AB kurumlarının rolleri öncelikli olarak üye devletler tarafından bu kurumlara devredilen yetkilerin bir sonucudur. Ayrıca ulusüstü AB kurumlarının rolleri üye devletlerin ulusüstü AB kurumları üzerindeki kontrol mekanizmalarını şekillendirmektedir. Diğer taraftan, ulusüstü AB kurumlarının da üye devletler karşısında güç kazanmak adına geliştirdiği araçlar da sahip oldukları rollerin doğal bir sonucudur. 19 Bu nedenlerden dolayı, tez çalışmasında ulusüstü AB kurumlarının, genişleme sürecinde yerine getirdikleri roller temelinde ele alınmasına karar verilmiştir. Tüm bunlara ek olarak, tez çalışmasında başta Türkiye olmak üzere geçmiş ve hâlihazırda devam eden genişleme süreçlerinden örnekler de sunulmuştur. Bu yönüyle tez çalışması AB üyeliği hedefine ulaşmak isteyen ülkelerin, ulusüstü AB kurumlarını, üyeliklerine ikna etmek üzere atması gereken adımların anlaşılmasında da önemlidir. Tez çalışması kapsamında kullanılan birincil veri toplama tekniği belge taramadır. Bu kapsamda, AB Antlaşmaları, AB tarafından yayınlanan raporlar ve resmi belgeler ve ulusüstü AB kurumlarını temsil eden üst düzey yetkililerin beyanatları incelenmiştir. Söz konusu kurumlara ait internet sayfalarında yer alan bilgiler de taranmıştır. Buna 19 Tallberg, op. cit., 2000, s

26 ek olarak, konuya ilişkin İngilizce -Türkçe makale ve kitaplar analiz edilmiş, yazılmış olan tezler ile gazete ve dergi yayınlarından da tez kapsamında faydalanılmıştır. Giriş bölümünü takiben tez çalışması üç bölümden oluşmaktadır. İlk bölümde tez çalışmasının dayandırılacağı teorik çerçeve sunulmaktadır. Bu bölümde, üç temel yeni kurumsalcılık yaklaşımından tez çalışmasında kullanılacak olarak teorik kavramlar açıklanmaktadır. Çalışmanın ikinci bölümünde sırasıyla Avrupa Komisyonu, AP ve ABAD ın AB genişlemesinde rolleri tanımlanmakta ve bu rollerden kaynaklanan etkileri üzerinde durulmaktadır. Bu bölümde yapılan değerlendirmelerde teorik çerçeve kapsamında açıklanan kavramlardan da faydalanılmaktadır. Çalışmanın üçüncü bölümünde, ilk iki bölümde ele alınan konular yeni kurumsalcılıklar ve AB genişlemesi, yeni kurumsalcılıklar ve ulusüstü AB kurumları, yeni kurumsalcılıkların karşılaştırılması ve ulusüstü AB kurumları arasındaki güç dengesi gibi farklı temalar altında harmanlanmaktadır. Ek olarak, daha önce belirtildiği üzere tez çalışmasında geçmiş ve günümüz AB genişlemelerinden örneklere de yer verilmiştir. Bu kapsamda, genişleme politikasının mevcut haliyle gelişimi açısından önemli olan Doğu Genişlemesinden, Birliğin uzun zamandır gündeminde olan Türkiye nin AB ye üyelik sürecinden ve Balkanlarda barış ve istikrarın sağlanması adına 2000 li yılların başında başlatılan Batı Balkan genişlemesinden örneklere yer verilmiştir. Tez çalışması, önceki bölümlerde ortaya konan değerlendirmeler temelinde tez çalışmasının temel sorusuna cevap verilmeye çalışılan sonuç bölümüyle nihayetlendirilmiştir. 14

27 BİRİNCİ BÖLÜM: KAVRAMSAL ÇERÇEVE- YENİ KURUMSALCILIKLAR I. Yeni Kurumsalcılığın Doğuşu Kurumsalcılık oldukça eski temelleri olan bir yaklaşımdır. Eflatun dan Aristo ya, Locke dan Hobbes a kadar bütün siyaset bilimciler siyasi kurumların siyasi davranışları değiştirme kapasitesine sahip olduğuna işaret etmiştir. 20 Zaten, yeni kurumsalcılığın başındaki yeni sıfatı, bu teorik yaklaşımla ortaya konan fikirlerin yeni olmasından çok, bu sıfat; kurumları, siyasi süreçlerde dikkate alan eski bir kurumsalcılığın olduğuna vurgu yapmaya yöneliktir. 21 Fikirlerdeki dönemsel devirler sayesinde kurumlardan yoksun yaklaşımların yerine kurumsalcılığa yeniden dönülmesi söz konusu olmuştur. Tarihsel olarak siyasi teori, kurumları; belirleyici, emreden ve aktörlerin davranışlarını değiştiren ve kendi çıkarlarına uygun davranabilme kapasitesine sahip olan aktörler olarak tanımlarken; günümüz yaklaşımları birey ya da grup düzeyinde analizlere yoğunlaşarak kurumlara karşı bir ihmal içinde olmuştur. Geçmiş yaklaşımlar ise bireyin davranışlarının kurumsal yapılar içine yerleşik olarak görerek bireyin kendi iradesi ve zihinsel süreçleri dâhilinde davranabilme kapasitesini yadsımıştır. 22 Bu anlamda, yeni kurumsalcılığın geçmiş ve günümüz yaklaşımları arasında bir denge sağlamaya çalıştığı varsayımında bulunmak mümkündür. Çünkü yeni kurumsalcılık 20 Sven Steinmo, Historical Institutionalism Donatella Della Porta ve Michael Keating (ed.), Approaches and Methodologies in the Social Sciences: A Plurali, Cambridge University Press, 2008, s James G. March ve Johan P. Olsen, The New Institutionalism: Organisational Factors in Political Life, The American Political Science Review, Cilt 78, No 3, 1984, s James G. March ve Johan P. Olsen, Rediscovering Institutions: The Organisational Basis of Politics, The Free Press: New York, 1989, s. 4-5.

28 bireyin kendi motivasyonları çerçevesinde bağımsız davranabilme kapasitesine sahip olduğu gerçeğini yadsımadan kurumların bağımsız davranabilme kabiliyetini tanımakta ve bu yönüyle siyasetin gerçekleştiği alanı dikkate almayı göz ardı etmemektedir. 23 Başka bir deyişle, yeni kurumsalcılık siyasetin yapıldığı sosyal ortamı ve bireysel aktörlerin motivasyonunu inkâr etmeden, kurumların sanılandan daha bağımsız bir rol oynadığı noktasına vurgu yapmaktadır. 24 Bu nedenle de yeni kurumsalcılıklar, kurumların bireyler gibi aktörler olarak ele alınmasının gerekliliğini savunmaktadır. 25 Yeni kurumsalcılık; kurumların oluşumu, işleyişi, değişen koşullara rağmen varlıklarını devam ettirmeleri ve etkileri gibi konulara duyulan akademik ilginin artmasının sonucu ortaya çıkmıştır. Yeni kurumsalcılığın ortaya çıkışı ile birlikte kurumlar siyasi süreç ve kararların açıklanmasına yeniden eklenmiştir. 26 Yeni kurumsalcılar 1970 lerde Amerikan Kongresi bünyesinde faaliyet gösteren komitelerin gündem belirleme gücüne odaklanmıştır. İlaveten, Kongre ve farklı kurumlar arasındaki ilişkiyi açıklamak üzere amil-vekil ilişkisi kavramı da bu dönemde geliştirilmiştir. 27 Yeni kurumsalcılık her ne kadar Amerikan siyasi kurumları gözlemlenerek ortaya çıkan bir teorik yaklaşım olsa da zaman içinde ulusal ve uluslararası ölçekte faaliyet gösteren diğer siyasi oluşumları da açıklama kapasitesine 23 Sven Steinmo ve Kathleen Thelen, Historical Institutionalism in Comparative Politics Slen Steinmo, Kathleen Thelen ve Frank Longstreth (der.), Structuring Politics: Historical Institutionalism in Comparative Analysis, Cambridge University Press, 1992, s March ve Olsen, op. cit., 1984, s Ibid, s Mark A. Pollack, Theorizing EU Policy-Making, Helen Wallace, Mark A. Pollack ve Alasdair R. Young (der.), Policy Making in the European Union, Oxford University Press, 6. Baskı, 2005, s Mark A. Pollack, Rational Choice and EU Politics, Knud Eric Jørgensen, Mark A. Pollack ve Ben Rosamond (der.), Handbook of European Union Politics, Sage Publications, 2006, s

29 sahip olduğu görülmüştür. 28 Dünya üzerinde en yoğun şekilde kurumsallaşmış uluslararası kurumlardan biri olarak AB de yeni kurumsalcılık yaklaşımı temelinde ele alınan siyasi oluşumlardan biri olmuştur. Başka bir ifadeyle, ilk olarak ABD deki siyasi kurumların faaliyetlerini açıklamak için geliştirilen yeni kurumsalcılık son dönemde AB yi anlamak ve açıklamakta sıklıkla kullanılan bir teorik yaklaşım haline gelmiştir. AB bütünleşmesini tamamıyla açıklama hedefi olmayan orta boy teorik yaklaşımlardan biri olarak sınıflandırılmıştır. 29 Yeni kurumsalcılık öncesinde ve sonrasında AB bütünleşmesini açıklayan teorik yaklaşımlar, kurumların etkisini hiç ele almamıştır iddiasında bulunmak doğru bir yaklaşım değildir. Söz konusu yaklaşımlar, kurumların AB bütünleşmesi açısından önemine vurgu yaptıkları ve kurumların AB bütünleşmesindeki rollerini açıklamaya çalıştıkları oranda yeni kurumsalcılığa yaklaşmaktadır. Yeni kurumsalcılara göre mevcut yaklaşımlar toplum ve siyaset arasında herhangi bir ayrım yapmamakta, bireyin davranışlarına odaklanarak indirgemeci bir yaklaşım benimsemekte, çıkara çok fazla önem atfederek çok fazla faydacı davranmakta, her şeye araçsal önem vererek en nihayetinde her şeyin gelecekte daha iyi olacağını savunmaktadır. 30 Yeni kurumsalcılığı mevcut yaklaşımların bu özelliklerine bir itiraz olarak görmek mümkündür. 28 Ibid. 29 Lee Miles, Theorethical Considerations, N. Nugent (der.), European Union Enlargement, Palgrave Macmillan, 2004, s March ve Olsen, op. cit., 1989, s

30 Hem eski hem de yeni kurumsalcılık, kurumları dikkate almayan teorik yaklaşımlara tepki olarak ortaya çıkmıştır. 31 Yeni kurumsalcılığın ortaya çıkmasının arkasında iki temel varsayım bulunmaktadır. Bunlardan ilki, kurumların kendilerini meydana getiren iradenin bir yansıması olmadığını savunurken ikincisi, kurumların siyasi etkileşim için bir ortam sağlamaktan daha fazlasını ifa ettiklerini ileri sürmektedir. 32 Bununla birlikte, Bulmer, yeni kurumsalcılığı yeni kılan iki hususun varlığına işaret etmektedir. Bunların ilki, kurumlara ilişkin getirdikleri yeni tanımlamadır. Yeni kurumsalcılıklar, özellikle de sosyolojik kurumsalcılık, kurumları resmi kurumların ötesine geçen kapsayıcı bir yaklaşımla ele almaktadır. Yani yeni kurumsalcılık hem resmi hem de resmi olmayan kurumları dikkate alarak eski kurumsalcılığa kıyasla daha kapsamlı bir kurum tanımlaması yapmaktadır. İkincisi ise, kurumların bir bütün olarak ele alınmasından ziyade inançlar, davranış kodları, kültür ve değerler gibi alt birimlere ayrılarak ele alınmasıdır. 33 Yani yeni kurumsalcılıklar tarafından kurumlar homojen yapılar olarak görülmemekte ve kurum içi farklılıkların söz konusu olması ihtimali göz önüne alınmaktadır. İlave olarak, eski kurumsalcılıktan, yeni kurumsalcılığa geçilirken kurumsalcılığın teorik temelleri genişlemiş ve yeni yaklaşımlar kurumsalcılığa eklemlenmiştir. İlk olarak, davranışsalcılığın rasyonel boyutu alınmıştır. Sonrasında, kurumsalcılığın epistemolojisi, araştırma hedefi ve araştırma düzeyi genişletilmiştir. En nihayetinde ise ekonomi, sosyoloji ve tarihin ilgili boyutları bu yeni yaklaşıma ilave edilmiştir Malcolm Rutherford, The Old and the New Institutionalism: Can Bridges Be Built?, Journal of Economic Issues, Cilt XXIX, No 2, 1995, s Bulmer ve Lequesne, op. cit., s Simon Bulmer, The Governance of the European Union: A New Institutionalist Approach, Journal of Public Policy, Cilt 13, No 4, 1993, s Yuxin Wu, New Institutionalism Politics: Integration of Old Institutionalism and Other Methodologies, Asian Social Science, Cilt 5, No 9, Eylül 2009, s

31 Yeni kurumsalcılık yaklaşımı, içinde birden çok kurumsalcılığı barındırmaktadır. Yeni kurumsalcılığın ilk kez Hall ve Taylor tarafından rasyonel-tercih (rational-choice) kurumsalcığı, tarihsel (historical) kurumsalcılık ve sosyolojik (sociological) kurumsalcılık şeklinde sınıflandırıldığı kabul edilmektedir. 35 Tez kapsamında da literatürde sıklıkla kabul gören bu sınıflandırma benimsenecek ve tezin teorik çerçevesi bu ana türler üzerine inşa edilecektir. Bunun dışında, yeni kurumsalcılığın yasal (legal) kurumsalcılık ve bilgi (epistemic) kurumsalcılığı türlerinin de olduğu kabul edilmektedir. 36 Norgaard tarafından kurumlar; yasal düzenlemeler, yapılagelişler, prosedürler, geleneksel uygulamalar, normlar ve örgütsel yapılanmalar olarak kapsamlı bir şekilde tanımlanmaktadır. 37 Hall ve Taylor ın kurumlara yaklaşımı da Norgaard ile büyük bir benzerlik göstermekle birlikte yasal düzenlemeler, yapılagelişler, prosedürler, geleneksel uygulamalar, normlar ve örgütsel yapılanmaların resmi ya da resmi olmayan şekilde olabileceğine işaret edilmektedir. 38 Tez çalışması kapsamında örgütsel yapı olarak görülebilecek ulusüstü AB kurumları kurum olarak ele alınmaktadır. Genişleme sürecine dair kural ve normlar ise doğrudan ele alınmak yerine ulusüstü AB kurumlarının genişleme sürecindeki rollerini ifa ederken göz önünde bulundurulmaktadır. Tezde ele alınan kurumlar ile yeni kurumsalcılıklar 35 Örneğin bakınız: Mark D. Aspinwall ve Gerald Schneider, Same Menu, Seperate Tables: The Institutionalist Turn in Political Science and the Study of European Integration, European Journal of Political Research, Cilt 38, No 1, 2000, s Sangiovanni, op. cit., 2006a, s Asbjorn S. Norgaard, Rediscovering Reasonable Rationality in Institutional Analysis, European Journal of Political Research, Cilt 29, 1996, s Peter A. Hall ve Rosemary C. R. Taylor, Political Science and The Three New Institutionalisms, Political Studies, Cilt 44, No 5, 1996, s

32 tarafından sıklıkla kurum olarak görülen kurallar ve değerler arasında sıkı bir ilişkinin söz konusu olmasından dolayı tez kapsamında odaklanılan kurumların, kullanılan teorik yaklaşımla tezat oluşturmayacağı düşünülmektedir. AB kurumlarının genişleme sürecinde çok farklı rolleri yerine getirmekte olduğu gerçeği, farklı yeni kurumsalcılıkların tez çalışması kapsamında kullanılmasını hem mümkün, hem de gerekli kılmaktadır. Bu nedenle AB kurumlarının genişleme sürecindeki rollerinin anlaşılmasında ve değerlendirilmesinde yeni kurumsalcılıklar tarafından sunulan kavramsal araçlar, tez çalışması dahilinde bir bütünün farklı boyutlarının açıklanmasına imkan veren tamamlayıcı kavramlar olarak düşünülmektedir. Bu yönüyle, tez çalışmasının farklı yeni kurumsalcılıklar arasındaki diyoloğun gelişmesine de katkıda bulunması öngörülmektedir. A. Yeni Kurumsalcılık ve Avrupa Birliği Yeni kurumsalcılık, AB yi yalnızca üye devletlerin bir araya gelmesinden oluşan bir kurum olarak ele almamaktadır. AB mekanizması içinde gücün hükümetlerası ve ulusüstü kurumlar arasında paylaşıldığını ve önemli kararların bu kurumlar arasındaki uzlaşının bir sonucu olduğunu ileri sürmektedir. 39 Hiç şüphesiz ki farklı yeni kurumsalcılık türlerinin üye devletlerle ulusüstü AB kurumları arasındaki ilişkiye yönelik farklı kavramsallaştırmaları mevcuttur. 39 John Peterson ve Elizabeth Bomberg, Decision-Making in the European Union, Palgrave: New York, 1999, s

33 AB bütünleşmesinde üye devletler tarafından oynanan merkezi rolü inkâr etmek mümkün değildir. Ancak, AB bütünleşmesini sadece üye devletleri dikkate alarak ele alan yaklaşımlar, süreçte rol oynayan diğer aktörleri dikkate almayarak indirgemeci bir yaklaşım benimsemektedir. Bu tür teoriler AB bütünleşmesine etki eden ulusüstü AB kurumları, çıkar grupları ya da bölgesel idareler gibi aktörleri tamamen görmezden gelmekte ve AB yi, diğer uluslararası bütünleşme deneyimlerinden ayrı kılan sayısız aktör arasında kurulu bir karmaşık ilişkiler bütünü olması durumunu hiçe saymaktadır. 40 Yeni kurumsalcılık AB de karar alma süreçlerinin iki temel özelliğini vurgulamaktadır. Bunlardan ilki karar alma süreçlerinin farklı AB kurumları, özellikle de hükümetlararası ve ulusüstü kurumlar arasında bir rekabet ortamında gerçekleşmesi; ikincisi ise sürekli olarak tekrarlanan karar alma süreçleri neticesinde karar almaya ilişkin yerleşik ve kurumsallaşmış pratiklerin ortaya çıkmasıdır. 41 B. Tez Kapsamında Yeni Kurumsalcılık Tezin teorik çerçevesinin sunulduğu bu bölüm kapsamında, tezde kapsanan yeni kurumsalcılığın üç türüne ilişkin bilgi verilmesinin ardından söz konusu türevlere ait bazı kavramlar üzerinde durulacak ve ulusüstü AB kurumlarının genişleme süreçlerindeki rol ve etkilerini anlamlandırmak üzere bu kavramlardan faydalanılacaktır. Yeni kurumsalcılıklar itibariyle seçilen kavramlar şu şekildedir: 40 Renaud Dehousse, The European Court of Justice, Macmillan, 1998, s John Peterson ve Elizabeth Bomberg, Northern Enlargement and EU Decision Making, Pierre Henri Laurent ve Marc Maresceau (der.), The State of the European Union: Deepening and Widening, Lynne Rienner Publishers, 1998, s

34 Tablo 1- Tez Kapsamında Faydalanılacak Olan Yeni Kurumsalcılıklar ve Kavramlar Rasyonel-Tercih Kurumsalcılık Tarihsel Kurumsalcılık Amil-Vekil İlişkisi (Principal-Agent Relation) Yol Bağımlılığı (Path Dependency) Beklenmeyen Sonuçlar (Unexpected Consequences) Sosyolojik Kurumsalcılık Uygunluk Mantığı (Logic of Appropriateness) AB genişlemesinin farklı aşamalarında, ulusüstü AB kurumlarının farklı yetki ve rollerle donatılmış olmaları; genişleme sürecindeki rol ve etkilerini anlamak için farklı yeni kurumsalcılıklar tarafından kurumlara ilişkin sunulan farklı kavramlara ihtiyaç duyulmasını beraberinde getirmiştir. Çünkü kimi durumlarda ulusüstü AB kurumları genişleme sırasında ortak bir karar alınmasını sağlamakta üye devletler tarafından sadece araçsallaştırılmaktayken, kimi durumlarda ise AB üyesi devletleri akıllarında olmayan kararları almaya yönelten ve bunu yaparken de AB nin değerleri, normları, misyonu gibi kavramlardan yararlanarak süreci ve üye devletleri yönlendiren aktörler olarak karşımıza çıkmaktadırlar. 22

35 II. Rasyonel-Tercih Kurumsalcılığı A. Rasyonel Devletlerin Hesaplamalarının Ürünü Olarak Kurumlar AB bütünleşmesi, Avrupa da ulus devletler İkinci Dünya Savaşı ertesinde zayıfken ve topyekün bir yeniden inşa sürecine ihtiyaç duymaktayken başlamıştır. Avrupa bütünleşmesinin doğasına ve hedefine ilişkin fikir ayrılıkları en başından beri söz konusu olmuştur. Bu tartışmanın taraflarından biri, Avrupa nın ulus devletlere bölünmesini iki dünya savaşının sebebi olarak gören ve ulus devletlerin yerini ortak ve güçlü bir siyasi otoritenin almasını talep ederken; diğer tarafı ise ulus devletlerin egemenliklerine ve bağımsızlıklarına zarar vermeden, kendi başlarına çaresine bakamadıkları sorunlarıyla mücadele etmelerine destek mahiyetindeki bir siyasi oluşumdan yana tavır sergilemiştir. Rasyonel-tercih kurumsalcılarının AB bütünleşmesine yaklaşımı ikinci grup ile uyum içindedir. AB nin kurulması sonrasında ulus devletlerin Avrupa da yok olmak yerine giderek daha güçlü hale geldikleri gerçeğinden hareketle AB kurumlarını rasyonel-tercih kurumsalcılığı bakış açısından gören ikinci fikrin Avrupa bütünleşmesinde zaman içinde daha etkili hale geldiği sonucuna varmak mümkündür. 42 Rasyonel-tercih kurumsalcılarının cevabını aradıkları iki temel soru bulunmaktadır. Bunlardan ilki, nasıl ve hangi şartlar altında devletlerden kurumlara yetki devrinin söz konusu olduğu; ikincisi ise, kendisine devletler tarafından yetki devrinde bulunulan kurumların hangi ölçüde bağımsız davranabildiğidir. Rasyonel-tercih kurumsalcıları 42 Roy Pryce ve Wolfang Wessels, The Search for an Ever Closer Union: A Framework for Analysis, Roy Pryce (der.), The Dynamics of the European Union, Crom Helm, 1987, s

36 ilk etapta bu sorulardan ilki üzerinde daha fazla durmuşken zaman içinde, özellikle devletlerin kurumları kontrol etmelerini gerekli görerek kontrol mekanizmaları oluşturmak üzere harekete geçmeleri nedeniyle ikinci soru üzerinde daha fazla durulmuştur. Rasyonel-tercih kurumsalcılığı denince akla ilk gelen isim Mark A. Pollack tır. Uluslararası siyasi sistem gibi aralarında hiyerarşik bir ilişki söz konusu olmayan devletlerden meydana gelen siyasi ortamlarda işlem maliyetleri (transaction costs) oldukça yüksektir. Rasyonel-tercih kurumsalcılarına göre devletlerin kurumlar bünyesinde işbirliği yapmaları, birbirleriyle işbirliğine gitmelerinden kaynaklanan işlem maliyetlerini azaltmaya yönelik stratejik hesaplamaların bir sonucudur. Bu yaklaşım, kurumları; devletlerin belirli hedeflere ulaşmak için maliyeti asgari düzeyde tutmak üzere yaptıkları stratejik tercihler olarak kavramsallaştırmaktadır. Kurumlar ulus devletlerin ortak sorunlara buldukları ortak çözümler olarak görülmektedir. Kurumlar devletlere hedeflerine ulaşmakta destek olmak için oluşturulmakta, korunmakta ve dönüştürülmektedir. 43 Rasyonel-tercih kurumsalcılığı, devletler tarafından kurumlara devredilen yetkilerin sınırlı düzeyde olduğunu ve önemli yetkiler olmadığını ileri sürmektedir. 44 Devletlerin kurumlara, aralarındaki işbirliğini mümkün ve işler hale getirmeye yetecek düzeyde yetki devrinde bulunduğuna inanılmaktadır. 43 Johan P. Olsen, Reforming European Institutions of Governance, J. H. H. Weiler, Iain Begg ve John Peterson (der.), Integration in an Expanding European Union: Reassesing the Fundamentals, Blackwell Publishing: Oxford, 2003, s Neill Nugent ve William E. Paterson, The European Union s Institutions, Michelle Egan, Neill Nugent ve William E. Paterson (der.), Research Agendas in EU Studies: Stalking the Elephant, Palgrave Macmillan, 2010, s