Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute

Transkript

1 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE ISSN: DERGİMİZ DergiPark AKADEMİK Tübitak DergiPark akademik TARAFINDAN TARANMAKTADIR ULUSLARARASI HAKEMLİ DERGİDİR YIL/YEAR: 2017 SAYI/NUMBER: 36

2 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute Hakemli Dergi, Yıl 2017 Sayı:36 Peer-Reviewed Journal, Year:2017 Issue: 36 VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE Sahibi/Owner Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Editörler/Editors Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Öğr. Gör. Kemal TEMİZER Tercüme ve Dil Editörleri/Translation and Language Editors Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR (Arapça) Doç. Dr. Cavid QASIMOV (Rusça) Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ (İngilizce) Yrd. Doç. Dr. Süleyman ERATALAY (Almanca) Yrd. Doç. Dr. Mustafa SOLMAZ (Fransızca) Yayın Kurulu/Editorial Board Prof. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, Ürdün Prof. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-ain Üniversitesi, Birleşik Arap Emirlikleri Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA- Russian Academy of Sciences- Rusya Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ-Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Bayram KODAMAN-Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin. Prof. Dr. Ivan BALTA-University of Osije- Hırvatistan Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK- Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR- Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia. Prof. Dr. Necmettin ALKAN-Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ-Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-Kosova Prof. Dr. Öztürk EMİROĞLU-Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya Prof. Dr. Recai KARAHAN, Prof. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER-University of Montenegro-Karadağ Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV-Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Doç. Dr. Bekir KOÇLAR- Doç. Dr. Tamer BALCI - The University of Texas-ABD Doç. Dr. Vitaliy POZNAHİREV, Russian Academy of Sciences- Rusya Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR, Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB-Ezher Üniversitesi-Mısır

3 Danışma Kurulu/Advisory Board Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Prof. Dr. Bayram KODAMAN Prof. Dr. S. Cem ŞAKTANLI Prof. Dr. Cesur PEVLEVAN Prof. Dr. Hasan BABACAN Prof. Dr. Ivan BALTA Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Necdet HAYTA Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Prof. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Prof. Dr. Reha SAYDAN Prof. Dr. Salim CÖHCE Prof. Dr. Serbo RASTODER Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. A. Menaf TURAN Doç. Dr. B. Cercis TANRITANIR Doç. Dr. Ferit İZCİ Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Suvat PARİN Doç. Dr. Tamer BALCI Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Sekreterya/Secretary Ahmet KÖKLÜ Murat ÇABAZ Dizgi-Baskı/Print-Compasition Baranoğlu Ofset Matbaacılık: (0432) VAN Yazışma Adresi/Correspondence Address Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Sosyal Bilimler Enstitüsü/VAN Tel: /2002- Fax: İleti Adresi: Baskı Yılı/Date of Publication 2017

4 İÇİNDEKİLER / CONTENTS ARKEOLOJİ/ARCHAEOLOGY Arş. Gör. Dr. Sabahattin ERDOĞAN Minua (Şamram) Kanalı ve Tariria Bahçesi İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme An Evaluation on the Relationship Between Minua (şamram) Canal and Tariria Garden 11 DİL VE EDEBİYAT/LANGUAGE AND LITERATURE Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Iris Murdoch'ın Kesik Bir Baş'ında ve Oğuz Atay'ın Tutunamayanlar'ında Yanılsama Illusion in Iris Murdoch's a Severed Head and Oguz Atay's Tutunamayanlar 25 Yrd. Doç. Dr. Metin EREN Van Gölü Havzası Masallarının Estetik Biçimlenmesinde Kalıp, Tekrar ve Anlatıcı Formula, Repetition and Narrator In Aesthetics Forming of Van Lake Basin Folk Tales 33 Yrd. Doç. Dr. Soner İŞİMTEKİN Furûğ Ferruhzâd ve Sylvia Plath'ın Şiirlerinde Kullanılan Esenliksiz Kelimeler Üzerine On Dysphoric Words Used by Forugh Farrokhzad and Sylvia Plath in Their Poems 55 FELSEFE/ PHILOSOPHY Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK Milliyetçilik Karşıtı Söylem: Mevlana ve Habermas Discourse Against Nationalism: Rumi and Habermas 77 İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER/ ECONOMIC AND ADMINISTRATIVE SCIENCES Doç. Dr. M. Akif ARVAS Arş. Gör. Mustafa TORUSDAĞ Causality Relationship Between Imports, Exports and Economic Growth: An Evaluation in Terms of Turkey and Five European Countries 89 Öğr. Üyesi Serpil SEVİMLİ DENİZ Doç. Dr. H. Eray ÇELİK Trb2 Bölgesinde Kümelenme Potansiyeli Olan Sektörlerin Belirlenmesi Determination of Sectors Which Clustered Potential in Trb2 Region 109 Öğr. Gör. Ayhan CESUR Öğr. Gör. Mehmet Sadık ÇOBAN Gerilla Pazarlama Guerrilla Marketing 119 İLAHİYAT / TEOLOGIE Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR Modern Arap Romanında Türkiye İmajı: Subhi Fehmavi Örneği The Image of Turkey in Modern Arab Novel: Suphi Fehmavi Example 133

5 Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR Eyyubi Dönemi Mısır Medreseleri Egyptian Madrasas in Ayyubid Era Egyptian Madrasas in Ayyubid Era 145 SANAT TARİH/ HISTORY ART Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ Alanya Atatürk Evi ve Müzesi'nde Sergilenen Bir Grup Madeni Takı A Group of Metal Jewellery Displayed in Alanya Atatürk House and Museum 177 Yrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAK Öğr. Gör. Ahmet BODAKÇİ Mardin Mezar Taşlarından Lahit Formunda İki Örnek Two Samples in Sarcophagus Form from Mardin Gravestones 195 SOSYOLOJİ/ SOCIOLOGY Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜNERİGÖK Geç Modern Çağda Dinsel Bireycilik ve Kimlik Religious Individualism and Identity in the Late Modern Age 225 TARİH/ HISTORY Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ Lozan Konferansı Sırasında Türk Gazeteciler ve İzlenimleri Turkish Journalists and Their Impressions During the Lausanne Conference 249 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Bitlis'teki Eğitim Durumuna Bir Bakış In the Early Years of the Republic a Look at the Educational Situation in Bitlis 279 Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN XVII. Yüzyıldamüslim-Gayrimüslim İlişkileri (İstanbul Örneği) XVII. Müslim-gayrimüslim Relations in the Century (İstanbul Sample) 299 Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Fikrin Mürekkeple Sınavı: Mahmut Soydan'ın Kaleminden Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Serbest Cumhuriyet Fırkası Examination With Inkof Idea: From Mahmut Soydan's Pen Progressive Republic Party and Free Republican Party 313 Yrd. Doç. Dr. Pelin İSKENDER KILIÇ Schneider Efendi: Osmanlı Hizmetinde Bir Levanten Schneider Efendi: A Levantine in Ottoman Service 329 Arş. Gör. Vural ÖNTÜRK Gaznelilerde Bir Şehzade Düşmanı: Hâcibü'l-Hüccâb Tuğrul Bozan An Princes Enemy of the Ghaznavids: Hâjibu'l-hujjâb Toghril Bozan 345 Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Dr. Öğrencisi Rıdvan SÜSLÜ Ferit Melen'in Maliye Bakanlığı Günlerine Bir Bakış An Overview of the Office Days of Former Minister Ferit Melen in the Ministry of Finance 361 Yayın İlkeleri ve Yazım Kuralları 393

6 36. SAYI HAKEMLERİ / REVIEWERS OF THE 36 TH ISSUE Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Mehmet Şirin ÇIKAR Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. Abdullah DUMAN Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Doç. Dr. Hatice KALKAN Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Cengiz ATLI Doç. Dr. Gülsen BAŞ Doç. Dr. Selma BAŞ Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir GÜMÜŞ Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Yrd. Doç. Dr. Ayşe ERTUŞ Yrd. Doç. Dr. Ahmet OĞUZ Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÖKÇEN Yrd. Doç. Dr. Bedrettin BASUĞUY Yrd. Doç. Dr. Bilcan GÖKÇE Yrd. Doç. Dr. Bora YILMAZ Yrd. Doç. Dr. Emine CİHANGİR Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Gülşen TORUSDAĞ Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Haktan SEVİNÇ Yrd. Doç. Dr. Haluk YERGİN Yrd. Doç. Dr. Hamit AKTÜRK Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Yrd. Doç. Dr. Metin EREN Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Yrd. Doç. Dr. Ömer TOKUŞ Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Yrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Yrd. Doç. Dr. Tahir ZORKUL Yrd. Doç. Dr. Tahsin KORKUT Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Yrd. Doç. Dr. Yunus KAPLAN Namık Kemal Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Hakkâri Üniversitesi Karabük Üniversitesi Muş Alparslan Üniversitesi Bingöl Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Namık Kemal Üniversitesi Bingöl Üniversitesi Bingöl Üniversitesi

7 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, Ürdün Prof. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-ain Üniversitesi, Birleşik Arap Emirlikleri Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA Russian Academy of Sciences-Rusya Prof. Dr. Bayram KODAMAN Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Bedri SARICA Pamukkale Üniversitesi Prof. Dr. B. Kemal YEŞİLBURSA Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Cesur PEHLEVAN Prof. Dr. Erdal AYDOĞAN Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Faruk ALAEDDİNOĞLU Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin. Prof. Dr. Ivan BALTA University of Osije- Hırvatistan Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia. Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-Kosova Prof. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi Prof. Dr. S. Esin DAYI Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Gülay ÖĞÜN BEZER Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Hasan BABACAN M. Akif Ersoy Üniversitesi Prof. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR Mardin Artuklu Üniversitesi Prof. Dr. İsa YÜCEER Bitlis Eren Üniversitesi Prof. Dr. M. Salih ARI Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Mehmet KUBAT İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Necdet HAYTA Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Necmettin ALKAN Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Nevzat TARTI Akdeniz Üniversitesi Prof. Dr. Öztürk EMİROĞLU Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya Prof. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Prof. Dr. Recai KARAHAN Prof. Dr. Reha SAYDAN Prof. Dr. Resul ÖZTÜRK Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER University of Montenegro-Karadağ Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ On Dokuz Mayıs Üniversitesi Prof. Dr. Selahattin SÖNMEZSOY Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Prof. Dr. Şakir GÖZÜTOK Prof. Dr. Şenol ÇELİK Balıkesir Üniversitesi Prof. Dr. Yakup CİVELEK Bartın Üniversitesi Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. Abdullah DUMAN Doç. Dr. Abdulmecit CANATAK Doç. Dr. Adnan ÇEVİK Sıtkı Koçman Üniversitesi Doç. Dr. Bekir KOÇLAR

8 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Doç. Dr. Cem KAHYA Doç. Dr. Cengiz ATLI Doç. Dr. Gülsen BAŞ Doç. Dr. İsmail EYYUPOĞLU Doç. Dr. Menaf TURAN Doç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ Doç. Dr. Mehmet PINAR Doç. Dr. Melih ERZEN Doç. Dr. M. Salih MERCAN Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Murat ÖZTÜRK Doç. Dr. Mustafa SARICA Doç. Dr. Nihat ŞİMŞEK Doç. Dr. Özer KÜPELİ Doç. Dr. Sabri AZGÜN Doç. Dr. Selma BAŞ Doç. Dr. Tamer BALCI Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Doç. Dr. Vecihi SÖNMEZ Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Doç. Dr. Zekeriya NAS Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Yrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdurrahim TUFANTOZ Yrd. Doç. Dr. Ahmet EYİM Yrd. Doç. Dr. Aysun YARALI AKKAYA Yrd. Doç. Dr. Arif GEZER Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Yrd. Doç. Dr. Bülent ALAN Yrd. Doç. Dr. E. Yaşar DEMİRCİ Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇAĞLAYAN Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR Yrd. Doç. Dr. Erkan AFŞAR Yrd. Doç. Dr. Fatih GENCER Yrd. Doç. Dr. Ferit İZCİ Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Yrd. Doç. Dr. Metin YILDIZ Yrd. Doç. Dr. M. Halil ERZEN Yrd. Doç. Dr. M. Nuri KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Yrd. Doç. Dr. Nilgün BİLİCİ Yrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAK Yrd. Doç. Dr. Osman AYTEKİN Yrd. Doç. Dr. Ömer DEMİRBAĞ Bayburt Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Gaziantep Üniversitesi Kâtip Çelebi Üniversitesi Atatürk Üniversitesi The University of Texas-ABD Sıtkı Koçman Üniversitesi Mardin Artuklu Üniversitesi Muş Alparslan Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Atatürk Üniversitesi

9 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÖZMEN Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN Yrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Yrd. Doç. Dr. Sait EBİNÇ Yrd. Doç. Dr. Sevda ERATALAY Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Yrd. Doç. Dr. Yalçın KARACA Yrd. Doç. Dr. Yasin DOĞAN Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB Kafkas Üniversitesi Ezher Üniversitesi-Mısır

10 The Journal of Social Sciences Institute 279 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, The Journal of Social Sciences Institute Sayı/Issue:36 Sayfa / Page: ISSN: VAN/TURKEY Makale Bilgisi / Article Info Geliş/Received: Kabul/Accepted: CUMHURİYET İN İLK YILLARINDA BİTLİS TEKİ EĞİTİM DURUMUNA BİR BAKIŞ 1 IN THE EARLY YEARS OF THE REPUBLIC A LOOK AT THE EDUCATIONAL SITUATION IN BİTLİS Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ, Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, a.kardas@yyu.edu.tr Öz Osmanlı Devleti nin son döneminde yaşanan siyasî ve sosyal gelişmelerin doğurduğu sonuçların olumsuz etkileri en az merkez kadar taşrada da hissedilmişti. Devletin Birinci Dünya Savaşı nda yaşadığı sıkıntılar ve Anadolu nun işgale uğramaya başlamasıyla birlikte eğitimöğretim işleri çok zor koşullar altında devam etmişti. Milli Mücadele nin kazanılması ve cumhuriyetin ilânıyla yeni bir dönem başlamıştı. Yeni devletin kuruluş felsefesi çerçevesinde siyasî, sosyal, iktisadî ve eğitim-kültür gibi birçok alanda yenilikler gerçekleştirilmişti. Cumhuriyetle başlatılan eğitim seferberliği ile okullaşma oranı artırılmaya çalışılmış ve bunun yanında yeni nesillerin millî bir eğitimle yetişmelerini sağlayacak sistem arayışlarına girilmiştir. Bu çerçevede birçok vilâyetten memleketlerine okul açılması ile ilgili talepler de merkeze ulaştırılmıştı. Bu taleplerin yoğun bir şekilde dile getirildiği vilâyetlerin başında Bitlis gelmekteydi. Bitlis, Birinci Dünya Savaşı döneminde Ruslarca işgal edilmiş 1 Bu makale; Abdulaziz Kardaş, Cumhuriyet Dönemi nde Van Gölü Havzası nda Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar ( ), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2015, adlı eserden yararlanılarak hazırlanmış olup, özeti May 2017 de Denizli de düzenlenen IV. International Eurasian Educational Research Congress (EJER CONGRESS) te sözlü olarak sunulmuştur.

11 280 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ve büyük bir yıkıma uğramıştı. Bu nedenle burada eğitim faaliyetleri de durma noktasına gelmişti. Aslında bu durum memleketin her tarafında hüküm sürmekteydi. Ülke eğitimindeki bu tabloyu değiştirmek amacıyla hükümet yoğun bir mücadele başlatmıştı. Bundan Bitlis de önemli ölçüde etkilenmişti. Bu çalışmada cumhuriyetin ilk yıllarında ülkenin eğitim sorunları ve bunların taşradaki yansımaları ele alınmıştır. Ayrıca Mustafa Kemal Paşa nın eğitimle ilgili görüşleri ve onun zamanında eğitim alanında gerçekleşen inkılâp hareketleri, eğitim tarihi bilim dalının ilkeleri göz önünde bulundurularak incelenecektir. Anahtar Kelimeler: Eğitim, Bitlis, Mustafa Kemal Paşa, İlk ve Orta Öğretim. Abstract The negative effects of the political and social developments in the last period of the Ottoman Empire were felt in the backwoods as far as the center. The troubles experienced by the state in the First World War and together Anatolia started to occupy the occupation and the education-training works continued under very difficult conditions. A new era began with the acquisition of the National Struggle and the declaration of the republic. Within the framework of the founding philosophy of the new state, many innovations in the field such as political, social, economic and educational-culture have been realized. With the education campaign initiated with the Republic, the schooling rate was tried to be increased and besides, the system was searched for a system that would enable the new generation to grow up with a national education. In this framework, requests from many provinces for opening schools to their own provinces were also brought to the center. Bitlis was at the forefront of the provinces where these requests were voiced vigorously. Bitlis was occupied by the Russians during the First World War and has been a major destruction scene. For this reason, educational activities here have come to a halt. In fact, this situation ruled all over the country. In order to change this picture in the country education the government started an intense struggle. Bitlis was also significantly affected in this situation. In this study, the problems of the education of the country in the early years of the republic and of these reflections in the provinces are discussed. In addition, Mustafa Kemal Pasha's views on education and the revolutionary movements in the field of education at his time will be examined considering the principles of science history of education history. Keywords: Education, Bitlis, Mustafa Kemal Pasha, Primary and Secondary Education. Giriş Bitlis, bulunduğu stratejik konumu ve doğu-batı ticaret yolları üzerinde yer alması dolayısıyla tarih boyunca önemini korumuş bir vilâyet olmuştur. Bitlis, bu durumunu Osmanlı ve Cumhuriyet

12 The Journal of Social Sciences Institute 281 dönemlerinde de korumuştur. Osmanlı Devleti nin son döneminde Bitlis, önemli bir eğitim, ilim ve kültür merkezi konumundaydı. Osmanlı Devleti nde eğitim faaliyetleri vakıflar tarafından desteklenen medrese ve tekkeler aracılığıyla yürütülmüştü. Geçmişte bir eğitim ve kültür merkezi konumunda olan Bitlis te de medreseler önemli bir yer tutmuştu (Kop, 1944:7). Bitlis te açılan medreseler Doğu Anadolu daki diğer medreseler gibi, devletin İran ve Ortadoğu ilişkileri başta olmak üzere serhat vilâyetlerindeki halkın İslâm inancı ile Osmanlı ya bağlılığını sağlamada büyük roller üstlenmişti (Uluçam, 2002:784). 1. Bitlis te Medrese Kurma Talebi Cumhuriyetin ilanıyla birlikte yeni devletin kuruluş felsefesi çerçevesinde başlatılan eğitim seferberliği ile okullaşma oranı artırılmaya çalışılmıştı. Bu dönemde birçok vilâyetten memleketlerine okul açılması ile ilgili talepler merkeze gönderilmişti. Bu bağlamda merkeze Bitlis ten de talepler gitmişti (BCA ). 1 Aralık 1923 te Bitlis Mebusu Resul Bey, TBMM Riyaseti ne yazdığı talep mektubunda; Rus istilâsından önce medreselerin ve buradan yetişen çok sayıda talebenin bulunduğu Bitlis te, şu anda bir tek medresenin faaliyet gösterdiği, bu nedenle yöre halkının ilimden mahrum kaldığını belirtmişti. Resul Bey, ilmin ilerlemesi için 1924 eğitim yılında faaliyete başlayacak şekilde Bitlis te Şeriye ve Evkaf Vekâleti tarafından bir Dar ül-hilâfe Medresesi nin açılmasını istemişti. Resul Bey in medrese isteği Başvekâlet e iletilmiş ve Başvekâlet de Bitlis te yeni bir medresenin açılmasını kararlaştırmıştı (BCA ). Ancak kısa bir süre sonra medreselerin kapatılması nedeniyle söz konusu medrese Bitlis te faaliyete geçemedi. 2. İlk ve Ortaöğretimdeki Faaliyetler Cumhuriyet in ilk yılında ülkede, ilk, orta ve lise düzeyinde ne kadar okul, öğrenci ve öğretmen bulunduğuna ilişkin kesin ve güvenilir sayılar mevcut değildir (Sakaoğlu, 1993:14; İnan, 1983:55). Ayrıca savaş dönemi ve Cumhuriyetin ilk yılında bütçeden eğitime yeter derecede ödenek ayrılamamıştı (TBMM ZC. I/5, İ: 86: ). Bu nedenle gerektiği ölçüde okul yapılamadığı gibi mevcut okullarda çalışan öğretmenlerin maaşları dahi ödenememekteydi. Maaşlarını alamadıkları için grev yapan Ankara ve çevresindeki okullarda görevli öğretmenlerin durumu TBMM de görüşülürken Bitlis Mebusu Yusuf Ziya Bey; İki seneden beri mesdut olan, hiçbir mektebi olmayan mahaller için bir şey

13 282 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi gösterilmiyor. Katiyen mektebi yoktur Vilâyat-ı Şarkiye nin, Bitlis ve Van vilâyetlerinde bu gün mektep namına bir şey yoktur. Şu takdirde göz önünde görünenler için telaş ediliyor, uzak olanlar hatıra gelmiyor. Rica ederim bunlar hatıra gelsin. Buradakiler iki aydan beri maaş alamadıklarından dolayı grev yapıyor. Rica ederim Bitlis ve Van vilâyetlerinde on bir, on üç aydan beri maaş alamayan memurlar var (TBMM ZC. I/6, İ: 111:281), diyerek, yaptığı açıklamada aslında Bitlis ve Van vilâyetlerinin eğitim durumunu en açık bir şekilde dile getirmişti. Savaş ve Rus işgaliyle yıkılan bu memleketlerde eğitim faaliyetleri de durma noktasına gelmişti (Şahin, 2015:434). Aslında bu durum memleketin her tarafında hüküm sürmekteydi. Bu dönemde Bitlis Vilâyeti merkezinde, kaza, bucak ve bazı büyük köylerde devlet tarafından yapılan ilk mekteplerin yanında Askeri İdadî ve Mekteb-i Sultani nin kurulmasıyla (Bitlis, 1971:105; Şarkın Sesi, 19 Ekim 1950; Bozkır, 1987:41) eğitimdeki kötü tablo giderilmeye çalışılmıştı. Ancak bu faaliyetler savaş sonunda durma noktasında olan buradaki eğitimi kısa vadede canlandırmaya yetmemişti. Ülke eğitimindeki bu tabloyu değiştirmek amacıyla hükümet yoğun bir mücadele başlatmıştı. Mustafa Kemal Paşa, TBMM yi açış konuşmasında hükümetin bu mücadele ve eğitim politikasını; cehaleti ortadan kaldırmak, köylüyü okutmak, vatanını, milletini, dinini, dünyasını tanıyacak kadar tarih, coğrafya ve ahlak bilgileriyle donatmak (TBMM ZC. I/18, İ: 1: 7-8; ASD I-III, 1997: ), şeklinde açıklamıştı. Bu dönemde millî, halkçı ve çağdaş eğitime geçilmesi, eğitimde kız-erkek eşitliği, köy ve köylü eğitiminin önemi gibi hususlar mecliste ve meclis dışında çokça irdelenmeye başlanmıştı. Bu çalışmalar sürerken 12 milyon dolayında tahmin edilen ülke nüfusunun eğitim yılında sahip olduğu eğitim-öğretim olanakları şu şekilde idi (Sakaoğlu, 1993:21): Öğrenci Sayısının Okul Öğretmen Öğrenci Okul Kademesi Genel Nüfusa Oranı % İlköğretim ,8 Ortaokul ,05 Lise ,01 Meslek Okulu ,054 Toplam ,96

14 The Journal of Social Sciences Institute 283 Tablo incelendiğinde ülkedeki okul, öğretmen ve öğrenci sayılarının çok düşük olduğu ve modern bir devlet olma yolunda ilerlemeye çalışan Türkiye nin eğitim ihtiyacını karşılamaktan son derece uzak olduğu görülecektir. Mustafa Kemal Paşa, 1 Mart 1924 te TBMM nin İkinci Dönem Birinci Toplanma Yılını açarken yaptığı konuşmada; memlekette eğitim nurunun yayılması ve ücra köşelere kadar nüfuz etmesine çalışıldığı ve dört yıl önce eğitime ayrılan ödeneklerin bugün on katına çıkarıldığını açıklamıştı (TBMM ZC. II/7, İ: 1, 1924) :4; ASD I, 1997: 347; Atatürk,1984:49). Mustafa Kemal Paşa, ayrıca 25 Temmuz 1924 te Ankara da Öğretmenler Birliği Kongresi nde, Öğretmenler Birliği Kuruluşlarının Van ve Hakkâri gibi uzak yerlerdeki öğretmenleri de kapsamına almasını istemişti (Goloğlu, 2009:64). Türkiye deki okulların en önemli sorunlarından birisi de öğretmen yokluğuydu. Hükümet öğretmen ihtiyacını karşılamak için şehir ve kasaba ilkokulları ile köy okullarına öğretmen yetiştirilmesi politikası izlemişti. Bu dönemde yetiştirilecek öğretmenlerin yeterli sayıda ve köyü cehaletten kurtaracak tipte olması üzerinde durulmuştu (Koçer, 1967:86; Koçer, 1983:581). Amerikalı eğitimci John Dewey de öğretmenin köyün birçok problemini halledecek tipte yetiştirilmesini tavsiye etmişti (Dewey, 1989:21; Eski, 1999:162). Bu tavsiye doğrultusunda Maarif Vekili Mustafa Necati Bey in çalışmalarıyla hazırlanan ve uygulamaya konulan 789 Sayılı Maarif Teşkilâtı Kanunu ile İlk Muallim Mektebi ve Köy Muallim Mektebi şeklinde şehir ve köy için iki farklı öğretmen tipi yetiştirilmeye başlanmıştı. 28 Şubat 1925 te TBMM de Maarif Vekâleti bütçesi görüşmeleri yapılırken, Maarif Vekili Saraçoğlu Şükrü Bey, köy mektebi ve köy öğretmenlerinin gerekliliğine dair şu açıklamaları yapmıştı; İsveç, Norveç gibi halkı dağınık memleketler, eğitim sorununu Seyyar Mualimler halletmişler. Bizim de köylerimiz dağınıktır. Biz de köy mektepleri kurar ve seyyar muallimler tayin edersek bu sorunu halletmiş olacağız. Kıt bütçemiz ancak buna yeter (TBMM ZC. II/15, İ:66, 1924:15). Köylerin öğretmen ihtiyacının karşılanması ve öğretmenlerin köylerde tutunmalarını sağlayacak tedbirler araştırılmıştı. Bu amaçla 7 Haziran 1925 te çıkarılan 2049 Sayılı Şark Vilâyetlerine Gidecek Muallimlere İtası Muktezi Maaş Zamları Hakkında Talimatnâmenin Mer iyete Vazına Dair Kararnâme ile Artvin, Ardahan, Erzurum, Ergani, Bayazıt, Bitlis, Hakkâri, Siirt, Süleymaniye, Kars, Kerkük, Genç, Muş, Musul, Van, Dersim ve Erzincan vilâyetlerindeki okullara gönderilen ve o bölgenin

15 284 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi yerlisi olmayan öğretmenlere maaş ve fevkalâde tahsisat verilmesi ön görülmüştü (Düstur, 1934/6: ; Öztürk, 1996:175). Bu tür uygulamalarla Hükümet, söz konusu vilâyetleri daha cazip hale getirerek buradaki öğretmen ihtiyacını karşılamaya çalışmıştı. Cumhuriyetin ilânını takip eden yıllarda özellikle Bitlis Valisi Kâzım (Dirik) Paşa (50 Ünlü Vali, 1969:541) Dönemi nde (15 Ağustos Mart 1926) (Bitlis, 1967:2), Bitlis in kaza ve köylerinde ilkokul yapımına ağırlık verilmişti. Kâzım Paşa nın çalışmalarıyla Bitlis in kültür çehresini değiştirecek mektepler açılmıştı. Bunlardan 6 dershaneli bir Numune Mektebi, bir kız ilkokulu, bunlara ilâve olarak her mahallede tamamen resmi birer ilkokul olmak üzere 6 ilkokul hizmete açılmıştı (Bitlis, 1971: ; Dirik, 2008:172). 2 Ayrıca Sultani Mektebi, lisenin bir kısmı olarak 1926 ya kadar eğitime devam etmiş ve bu tarihten sonra kapatılarak ortaokul açılmıştı (Stratejik Plân, 2009:17). Bu dönemde bütün ülkede bulunan tek devreli erkek liselerinin sayısı 31 di. Bunlardan Bitlis te bir tane bulunmaktaydı (Hâkimiyeti Milliye, 26 Şubat 1340/1924). Açılan okulların en önemli sorunlarından birisi öğretmen okulu mezunu öğretmenlerin bulunmamasıydı. Bu durum Bitlis te yeni açılan Numune Mektebi Müdürü Şükrü Bey in, Bütün Bitlis ve Van mekteplerinde bir tane Darülmuallimin mezununa tesadüf olunmaz (Ayın Tarihi, 1929: 4914; İkdâm, 15 Ağustos 1925), şeklindeki beyanatından da anlaşılmaktadır. Cumhuriyetin ilk üç yılında Bitlis ve diğer doğu vilâyetlerindeki okul, öğretmen ve öğrenci sayıları oldukça düşüktü. Bunda savaşlar nedeniyle tahrip olan memleketin yaşadığı ekonomik sıkıntı, yetişmiş öğretmenlerin bulunmayışı ve bölgenin ulaşım imkânlarının kısıtlılığı ile merkezden uzak olması etkili olmuştu. Cumhuriyetin ilk yıllarında buradaki ilkokullardaki yetersiz durum ortaokullarda da devam etmişti te Bitlis te bir ortaokul ve bunun 103 öğrencisi bulunmaktaydı ( Devlet Salnâmesi,1927:336). Bitlis Ortaokulu nda 3 memur ve 10 öğretmen hizmet vermekteydi ( Devlet Salnâmesi, 1926: ). Cumhuriyet in üçüncü yılında yani eğitim döneminde Bitlis te yine bir ortaokul ve bunun 109 öğrencisi vardı ( Devlet Salnâmesi, 1926: 120; Yücel, 1994:629,642). Bu dönemde ortaokulu bitiren zeki öğrenciler lise için Erzurum a 2 Kâzım Paşa nın ismini taşıyan caddeye (Kâzım Dirik Caddesi) açılan ve 1924 te Kâzım Paşa tarafından yaptırılıp ders yılında öğretime başlayan Kâzım Paşa İlkokulu hala eğitime hizmet vermektedir. (Dirik, 2008:172.)

16 The Journal of Social Sciences Institute 285 gönderilmekteydi. Öte yandan, aralarında Bitlis in de bulunduğu 20 vilâyette Darüleytam ve Yatılı İlkokullar açılmıştı. Bu okullardan 14 tanesi savaşlarda harap olan Doğu vilâyetlerinde (Ergani, Artvin, Urfa, Hopa, Siverek, Bitlis, Ardahan, Gaziantep, Sivrihisar, Kars, Besni, Van, Bayburt, Erzurum) bulunmaktaydı (TBMM ZC. II/9, İ: 47, 1924:35). Açılan ilk ve ortaokullarla bölge eğitiminin geliştirilmesi ve okuma-yazma oranının yükseltilmesine çalışılmıştı. Ancak bu dönemdeki bütün çalışmalara rağmen Bitlis te okuma yazma oranı yüzde 5 in altında kalmıştı (Ayın Tarihi, 1929: 4914). Bitlis Valiliği, 15 Ekim 1925 te Başvekâlet ten vilâyetteki vakıf ve ilkokulların ihtiyaçları için lira talep etmiş ve Başvekâlet de bu talebi değerlendirerek 20 Ekim de söz konusu parayı göndermişti (BCA ). Cumhuriyet Hükümeti, devletin her alanında olduğu gibi eğitim-öğretimde de bir toparlanma ve çağdaşlaşma hamlesi başlatmış ve bölgesel farklılık göstermeden dönemin imkânları ölçüsünde ülkenin genel eğitim faaliyetlerini düzenlemeye yönelik adımlar atmıştı. Bu adımlar arasında 22 Mart 1926 da Tevhid-i Tedrisat Kanunu nun uygulanması için kabul edilen Maarif Teşkilâtı Hakkında Kanun la Talim ve Terbiye Kurulu ile Maarif Eminlikleri nin kurulması yer almıştı. Maarif Eminliği uygulamasına göre Türkiye; Ankara, İstanbul, Edirne, İzmir, Antalya, Konya, Adana, Gaziantep, Elazığ, Sivas, Van, Erzurum ve Trabzon dan oluşan 13 mıntıkaya ayrılmıştı. Maarif Eminlerinin toplantıları Ankara da ve Maarif Vekili Necati Bey in başkanlığında yapılmaktaydı (Ayın Tarihi, 1927:2219; Ergün, 1997: 51-80). Bu mıntıkalardaki faaliyetler arasında Doğu Bölgesinde okullaşma oranını arttırma, artan öğrenci sayısı karşısında öğretmen ihtiyacını giderme, eğitimin malzeme ve maddi gereksinimlerinin karşılanmasına başlanmıştı. Cumhuriyetin ilk yıllarında nüfusun ancak yüzde 10 unun okuma-yazma bildiği ülkede eğitimin durumu içler acısıydı. Cumhuriyet Hükümeti bütün olumsuzluklara rağmen eğitim seviyesini istenilen düzeye eriştirmek amacıyla başlattığı mücadeleyi sürdürmüştü. Bu bakımdan ele alınması gereken önemli bir husus millî eğitim bütçesinin arttırılması olmuştu. Cumhuriyet in ilk on yılında devlet ve eğitim bütçeleri şu şekilde belirlenmişti (Başgöz, 2005: 111):

17 286 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Yıllar Devlet Bütçesi Eğitim Bütçesi Eğitime Ayrılan Pay (TL) (TL) (%) , , , , , , , , , Tablo incelendiğinde 1925 ve 1930 yıllarından sonra bir düşüş olmuştur teki düşüşün sebebi Aşar Vergisi nin kaldırılması, 1930 daki ise 1929 Dünya Ekonomik Buhranı nın Türkiye yi etkilemesi olmuştu. Bu dönemde Türkiye hammadde ihraç eden ve bunun karşılığında sanayi ürünleri ithal eden bir devlet konumundaydı Buhranı hammadde fiyatlarını sanayi fiyatlardan çok daha fazla düşürmüştür (Boratav, 2010:63). Bu nedenle Türkiye ekonomisi olumsuz etkilenmiştir. Bu iki durum dışında Cumhuriyet Hükümetleri, eğitime her yıl bir öncekinden daha fazla pay ayırmıştı. Fakat yeni kurulan ve kalkınmasını eğitimle yapacak bir devlet için bu bütçe yetersiz kalmaktaydı. Cumhuriyet in devraldığı eğitim kurumları ve eğitim sistemi açısından işe hemen hemen sıfırdan başlayan devlet, eğitimde birçok sorunla karşılaşmıştı. Bu sorunların başında ödenek sıkıntısı gelmekteydi. Birçok Anadolu vilâyetinde olduğu gibi Bitlis te de eğitim için vilâyet gelirlerinden ayrılan pay ihtiyacı karşılamaktan hayli uzak kalmıştı. Bu durum Bitlis ve diğer bölge vilâyetlerinin, Vilâyet Hususi İdare Bütçeleri nin eğitim ödeneklerinin arttırılmasına yönelik taleplere neden olmuştu. Vilâyet Hususi İdareleri eğitim ödeneklerinin yetersizliği sebebiyle çözümü sayım, kazanç, arazi ve müsakkafat vergilerinin arttırılması yönünde kararlar almakta bulmuştu (Demirtaş, 2008:80-81). Bitlis Vilâyeti Hususi İdaresi nin, eğitime ayırdığı payın yeterli olmadığı anlaşıldığından; İcra Vekilleri Heyeti, 24 Ekim 1927 de yaptığı toplantıda vilâyetin kazanç ve sayım vergilerinin yüzde 35 ve arazi ile müsakkafat vergilerinin de yüzde 25 oranlarında arttırılmasını kararlaştırmıştı (BCA ). Bitlis Vilâyeti nin eğitime ayırdığı pay söz konusu vergilere rağmen yetersiz kalmıştı. Bu nedenle Dâhiliye Vekâleti nin 8 Temmuz 1928 tarih ve 6503/536 nolu tezkeresi üzerine İcra Vekilleri

18 The Journal of Social Sciences Institute 287 Heyeti, 12 Temmuz 1928 deki toplantısında bu sefer sayım ve kazanç vergilerinin yüzde 45, arazi ve müsakkafat vergilerinin de yüzde 22 oranlarında artırılmasını kararlaştırmıştı (BCA ). Öğretmen istihdamı ve onların maaşlarıyla ilgili olan eğitim bütçesine yönelik sorunlar okul binalarının ve onların araçgereçlerinin temini noktasında da kendini göstermişti. Vilâyet bütçeleri arasında yer alan eğitim gelirleri mümkün olduğu kadar tahsil edildikleri bölgelere sarf ediliyordu. Ancak gevşek davranan eğitim müdürleri bu gelirlerin toplatılması hususunda başarılı olamamıştı (BCA ). Doğu Anadolu ile ilgili hükümetin hazırladığı raporlara göre halkın aydınlatılması ve içtimaî hayatın düzenlenmesi için idari ve asayiş tedbirlerinin yanında eğitime önem verilmesi gerektiği vurgulanmıştı. Burada açılacak okullar için bölgenin genel yapısı, halkın ekonomik, sosyal ve kültürel durumları göz önünde bulundurularak iyi bir okul çeşidinin seçilmesi üzerinde durulmuştu (Pehlivanlı, 1996: ). Aksi halde hem memleketin kıt imkânları boşa harcanmış, hem de eğitim-öğretim bakımından arzu edilen sonuçlara varılamamış olacaktı. Bitlis halkının eğitime olan ilgisi ve elindeki kıt eğitim kurumlarını mümkün olduğu kadar muhafazaya çalıştığı arşiv belgelerinden anlaşılmaktadır. Bitlis in 1929 da kaza haline getirilerek (TBMM Kanunlar Mecmuası, III/7, 1929: 940). Muş a bağlanmasından sonra buradaki ortaokulun da Muş a nakledilmesi söz konusu olmuştu. Bunun üzerine Bitlis in ileri gelenlerinden Eski Mebus Sadullah, Müftü Abdulbaki, Belediye Reisi Arif Beyler tarafından 11 Ekim 1931 de Mustafa Kemal Paşa ya, Ankara Büyük Halaskâr Hazretleri ne başlıklı bir telgraf gönderilmişti. Telgrafta; Altmış seneden beri vilâyet merkezi olan ve kaza haline getirilen ve senelerdir muallim mekteplerini barındıran Bitlis in sahip olduğu orta mektebin kaldırılmaması (BCA ; Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Arşiv No: A-IV- 9, D. No: 57, F: 38; Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Arşiv No: A-IV-9, D. No: 57, F: 31-1; TBMM Arşivi, D. III, D. No: 1509) talep edilmişti. Bu telgrafın Başvekâlet tarafından Maarif Vekâleti ne sorulması üzerine, Maarif Vekili, 11 Kasım 1931 de; Bitlis Ortaokulu nun Muş a naklinin mümkün olmadığı ancak bir sonraki ders yılında Muş a ayrıca bir ortaokul açılacağını bildirmişti (BCA ). Böylece Bitlis Ortaokulu nun Muş a taşınmasından vazgeçilmişti. Başvekil İsmet İnönü nün Temmuz 1935 te yaptığı tetkiklerden sonra hazırladığı raporunda; Doğu ve Güneydoğu Anadolu vilâyetlerinde eğitim ve kültür meselesine de büyük önem

19 288 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi verilmesi gerektiğini belirtmişti (Öztürk, 2007:62-63.). İsmet İnönü nün bu raporundan sonra Birinci Umumi Müfettişlik görevinde bulunan Abidin Özmen, 1936 da yapılan Umumi Müfettişler Toplantısına sunduğu raporunda; bölge insanının Türkçe konuşur hale getirilmesi ve köy çocuklarının kurulacak yatılı okullarda eğitim görmesi gerektiği üzerinde durmuştu. Bunun yanında açılacak okulların geniş binalı, hastanesi, eczanesi yerinde müstakil veya tez uğrayan bir doktorun kontrolünde yetişmiş, azimli, çalışkan ve mefkûreci öğretmenlerin idaresinde olması gerektiğini belirtmiş (BCA ) ve bu okullarda başta Türkçe konuşmayı sevdirecek, kapsamlı bir programla 3 yıl süreli eğitim-öğretim verilmesini istemişti (BCA ). Özmen, raporunda ayrıca şu ifadelere yer vermişti; Bugün vilâyetlerin bütçeleriyle ancak kazalarda ve bazı nahiyelerde pek mahdut köylerde üç sınıfı okutan muallimli birer ilk mektep idare edilebilmektedir. Büyük Türk köylerinde de beş sınıflı program üzerine müesses mekteplerin varlığı kabul edilebileceğine göre vilâyetlerin zirai, baytari birçok işleri kanuni, idari ve içtimai birçok yardımları bırakmadan leyli (yatılı) mektep meydana getirmelerine maddeten imkân görüyorum. Hükümetçe seneden seneye bir program altında münasip muhitlerden başlayarak böyle müesseseler kurmanın zaruretine kailim (inanıyorum). Böyle müesseseler ilk olarak Van ın Gevaş, Hakkâri nin Beytüşşebap, Bitlis in Hizan, Muş un Malazgirt, Siirt in Pervari, Diyarbekir in Eğil (Şerbeti), Mardin in Derik, Urfa nın Viranşehir kazalarında kurulabilir (Varlık, 2010:108). Hükümet ve resmi kurumlar bu dönemde ilköğretim meselesi üzerinde önemle durmuştu. Okul çağına gelen çocuklarını okula göndermeyen aileler resmi makamlar tarafından ikaz edilmekteydi. Meselâ Bitlis te ilkokul çağında olup da okula gitmeyen çocuklar polis tarafından takip edilmekte (Son Posta, 2 Mart 1935) ve onların okula gitmeleri sağlanmaktaydı. Bu dönemde Muş ta 1934 te 20 ilkokul bulunmaktaydı. Bunların 4 tanesi Bitlis Kazası nda olup ikisi tam devreliydi. Ayrıca bu kazada 75 mevcutlu bir ortaokul vardı. Bu mekteplerde çalışan 44 muallimin 19 u yeni mezunlardan atanmıştı (Son Posta, 7 Eylül 1934). Bitlis te açılan ve karma eğitim veren bu ortaokula eğitim ve öğretim yılında Bitlis, Karaköse, Muş ve Van dan gelen 120 öğrenci kayıt yaptırmıştı (Son Posta, 12 İkinciteşrin 1934) eğitim ve öğretim döneminde Bitlis te bulunan resmi ilkokullarda okul, öğretmen ve öğrenci sayıları şu şekildeydi (50 Yıl, 1974:20,28,31):

20 The Journal of Social Sciences Institute 289 Yıllar İller Okul Öğretmen Öğrenci Muş (Bitlis Muş un ilçesidir) Resmi ortaokullarda okul, öğretmen ve öğrenci sayıları şu şekildeydi (50 Yıl, 1974:44,48,51): Yıllar İller Okul Öğretmen Öğrenci Bitlis Bitlis İncelenen dönemde Muş (Bitlis dâhil) ortaokul ve öğretmen sayıları hemen hemen değişmezken, öğrencilerde Muş taki eğitim dönemi hariç, sürekli artış gözlenmişti te Muş halkı Maarif Vekâleti ne başvurarak bir ortaokulun açılmasını istemişti. Vekâlet, öğretmen sayısının kadro ihtiyacını karşılayamayacağından bu haklı isteğin yerine getirilmesinin mümkün olmadığını açıklamıştı. Muş halkı bu sefer hiç olmazsa tam devreli ilkokul hocaları ile idare edilmek üzere bir ikmal sınıfının açılması dileğinde bulunmuştu (Son Posta, 11 Mayıs 1935). Bitlis ve Anadolu nun diğer vilâyetlerinden gelen yoğun talepler doğrultusunda Maarif Vekâleti, lise ve ortaokul bulunmayan vilâyet ve kazalarda gençlere en azından ilkokul seviyesindeki eğitimi verebilmek için İkmâl Ortamektebi ismi altında yeni okulların açılması hakkında bir talimatnâme hazırlamıştı. Bu okullara ilkokulu bitiren öğrenciler başvurabilecek ve bu okulların eğitim-öğretim süresi bir yıl olacaktı. İkmal Orta Mektepleri nden mezun olanlar, arzu ederlerse ortaokullara devam edebileceklerdi. Bu okulların kurulmasıyla daha çok ilkokul eğitimiyle yetinmeye mecbur kalan ve uzak vilâyetlere giderek liseye devam edecek maddi gücü bulamayan öğrencilerin genel bilgi seviyesinin artırılması hedeflenmişti (Son Posta, 2 Ağustos 1934). Bölgede eğitim ve öğretimi aksatan en önemli sorunlardan birisi ise okul sayılarına nazaran öğretmen eksikliğiydi. Döneme ait raporlarda öğretmen istihdam politikası ve öğretmen tayinlerinde görülen eksilikler sık sık yer almaktaydı. Ülkede bulunan öğretmen okullarının verdiği mezun sayısı hedefe ulaşmak için yetersiz kalmaktaydı. Bu dönemde ülkedeki 40 bin civarındaki köyün ancak yüzde 10 kadarında okul ve öğretmen bulunuyordu. Nüfusu 150 yi geçmeyen köylerin her birinde ilkokul açıldığı takdirde öğrenci sayısı çok az olacağından bu köylerin eğitim ve öğretim bakımından kalkınması ve ziraat işlerinin fenni bir şekilde yapılması için köylüye

21 290 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi rehberlik etmek üzere köy eğitmenleri sisteminin kurulması zorunlu görülmüştü (Cumhuriyet, 11 Haziran 1937). Bunun için daha pratik bir çözüm yolu olarak Köy Eğitmenleri Kanunu çıkarıldı. 11 Haziran 1937 de kabul edilen 3238 sayılı bu kanuna göre köy eğitmenleri, maarif ve ziraat vekilleri tarafından ziraat işleri yaptırılmaya uygun okul veya çiftliklerde açılan kurslarda yetiştirilecekler ve nüfusları öğretmen gönderilmesine elverişli olmayan köylere gönderileceklerdi (Düstur, 1956: 675). Köy eğitmenleri eğitim ve öğretim işlerinin yanı sıra ziraatın fenni bir şekilde yapılması için köylülere rehberlik edeceklerdi (Yiğit, 2002:447). Bu dönemde devletin önem verdiği konulardan biri de ilköğretim meselesiydi ve bu mesele hükümetlerin programlarındaki en temel konular arasındaki yerini almıştı. Meselâ I. Celâl Bayar Hükümeti (1 Kasım Kasım 1938) nin programında eğitim işleriyle ilgili kısımda ilköğretim işleri üzerinde ağırlıklı bir şekilde durulmuştu. Hükümet programında, ilköğretim her bakımdan üzerinde en çok durulması gereken bir konu olduğu, en iyi yetişmiş ve en kuvvetli elemanların bu işte ve bu iş için adam yetiştirmekte kullanılacağına ( Ekinci, 1994: 6-7) yer verilmişti. 2. Bitlis te Açılan Millet Mektepleri ve Faaliyetleri Cumhuriyetin ilk yıllarında ülkede okuma-yazma bilmeyen büyük kitlenin Cumhuriyet ilkelerine göre nasıl eğitileceği, en azından nasıl okutulacağı tartışılmaya başlanmıştı. O zamandan beri teklif edilen önerilerin başında Halk Mektepleri veya Halk Dershaneleri nin kurulması geliyordu. Mustafa Necati Bey in Maarif Vekilliği döneminde John Dewey nin raporu doğrultusunda Halk Dershanelerini gerçekleştirme çalışmaları başlatılmıştı (Ergün, 1997: ). 1 Kasım 1928 de çıkarılan bir kanunla Lâtin temelli yeni bir alfabe kabul edilmişti (Akyüz, 2001:313). Harf İnkılâbı ile Halk Dershaneleri, Millet Mektepleri adı altında örgütlenmiş ve halka yeni harfleri öğretmek (Vakit, 9 Kanun-ı evvel 1928) 3 amacıyla 1 Ocak 1929 dan itibaren faaliyete geçmişti (Vakit, Kânun-ı evvel 1929). 4 Millet Mektepleri, A ve B Dershaneleri olmak üzere iki 3 En büyük seferberlik başlıyor! Millet Mektepleri Nizamnamesinin tatbiki çok feyyaz semereler verecektir. Yakın bir istikbalde okuma ve yazma öğrenmeyen tek bir kişi kalmayacak!, (Vakit, 9 Kanun-ı evvel/aralık Millet Mektepleri açıldı gişi okumıya başladı., Vakit, Kânun-ı evvel/aralık 1929.

22 The Journal of Social Sciences Institute 291 kısımdan oluşuyordu. A Dershanesi nde; sadece okuma-yazma öğretiliyordu. B Dershaneleri nde okuma yazma öğretiminin yanında hayat için gerekli bazı bilgiler de veriliyordu ( Binbaşıoğlu, 1992:13). Millet Mektepleri ile bütün ülkede eğitim alanında samimi, coşkulu ve verimli bir seferberlik başlatılmıştı. Vilâyetler bu seferberliğe destek olmak amacıyla (Obuz, 2017:207) kendi bütçelerinden Millet Mektepleri ne ödenek ayırmaya başlamıştı. 28 Ocak 1929 da her yıl Bitlis bütçesinden Halk Dershaneleri ne bir miktar para aktarılmaktaydı. Bu tarihten itibaren Bitlis te eğitim için ayrılan bu paraya lira zam yapılarak, Halk Dershaneleri yerine Millet Mektepleri ne verilmeye başlanmıştı (BCA ). Bitlis bu dönemde Muş un kazasıydı. Burada Millet Mektepleri ne olan ilgi 1931 de de devam etmişti. Aynı yılda Bitlis Millet Mektebi ne düzenli bir şekilde devam edenlerin sayısı 70 in üstündeydi. Halk arasında okuma-yazma isteğinin varlığı buradaki öğrenci sayısını günden güne arttırmaktaydı (Son Posta, 30 Kânun-ı evvel 1931). Bitlis (Muş) te açılan Millet Mektepleri ve bunlara devam eden öğrenci sayıları şu şekildeydi (Millet Mektepleri , 1935:55,69): Vilâyet Muş (Bitlis ilçesi dâhil) Dönemler Dershane Sayısı Öğretmen Sayısı Devam Sayısı Eden Toplam Millet Mektepleri açıldığı yılın heyecanıyla Bitlis ve Muş ta büyük bir rağbet görmüştü. Ancak sonraki yıllarda gerek 1929 Dünya Ekonomik Buhranı nın Türkiye yi etkilemesi ile Millet Mekteplerine yeterince kaynak aktarılamaması ve gerekse okuma-yazma öğrenmek isteyenlerin sayısının azalması yani ilk başta başlatılan coşkulu ve teşvik edici faaliyetlerin yavaşlaması ve Mustafa Necati gibi başarılı bir bakanın bulunmaması, Millet Mekteplerine devam edenlerin sayısının düşmesinde etkili olmuştu.

23 292 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Bitlis (Muş) teki Millet Mektepleri nin bütçesi de şu şekilde olmuştu (Millet Mektepleri , 1935:78-79): Vilâyet Dönemler Muş (Bitlis ilçesi dâhil) Maaş Ücret (TL) ve Diğer Masraflar(TL) Toplam (TL) Tablodan anlaşıldığı üzere, Dünya Ekonomik Buhranı nın etkisiyle kaynak ayrılamaması bütçenin düşmesine neden olmuştu. Sonuç Bitlis, bulunduğu stratejik konumu ve doğu-batı ticaret yolları üzerinde yer alması dolayısıyla tarih boyunca önemini korumuş bir vilâyettir. Osmanlı Devleti nin son döneminde Bitlis, önemli bir eğitim, ilim ve kültür merkezi konumunu korumuştur. Osmanlı Devleti nin son döneminde yaşanan siyasî ve sosyal gelişmelerin doğurduğu sonuçların olumsuz etkileri taşrada yer alan Bitlis te de hissedilmiştir. Milli Mücadele nin kazanılması ve cumhuriyetin ilânıyla yeni bir dönem başlamıştır. Bu dönemde yeni devletin kuruluş felsefesi çerçevesinde siyasî, sosyal, iktisadî ve eğitim-kültür gibi birçok alanda yenilikler gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda Bitlis te eğitim alanında yeni okulların açılması için girişimlerde bulunulmuş, burada medrese ile ilk ve orta öğretim kurumlarının faaliyete geçmesi için çalışmalar yapılmıştır. Harf İnkılâbından sonra da Bitlis te Millet Mektepleri açılmış ve bütün imkânsızlıklara rağmen buradaki okuma-yazma oranı artırılmaya çalışılmıştır

24 The Journal of Social Sciences Institute 293 Kaynakça A) Arşiv Belgeleri 1) Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA) BCA BCA BCA BCA BCA BCA BCA BCA ) Cumhurbaşkanlığı Arşivi Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Arşiv No: A-IV-9, D. No: 57, F: Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Arşiv No: A-IV-9, D. No: 57, F: 38. 3) TBMM Arşivi TBMM Arşivi, D. III, D. No: B) Resmi Yayınlar Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi, Matbaası Amire İstanbul Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmesi, Matbuat Umum Müdüriyeti, İstanbul Bitlis İl Yıllığı Bitlis İl Yıllığı. Ayın Tarihi Başvekâlet İstatistik Umum Müdürlüğü, Millet Mektepleri Faaliyeti İstatistiği , Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul Düstur, Üçüncü Tertip C: 6, Başvekâlet Matbaası, Ankara Milli Eğitimde 50 Yıl ( ), Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara T.C. Bitlis Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü, Stratejik Plân , Bitlis TBMM Kanunlar Mecmuası, III/7, TBMM Matbaası, Ankara TBMM ZC C) Yerel ve Ulusal Gazeteler Cumhuriyet Hâkimiyeti Milliye

25 294 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi İkdâm Son Posta Şarkın Sesi Vakit D) Kitap ve Makaleler Bitlis Notları, Şarkın Sesi, 19 Ekim Türkiye de Ne Kadar Tali Mektep Var, Hâkimiyeti Milliye, 26 Şubat 1340/ Ünlü Vali, Meşhur Valiler, Hazırlayanlar: Hayri Orhun, Celal Kasaroğlu vd. İçişleri Bakanlığı Merkez Valileri Bürosu Yayını, Ankara AKYÜZ, Yahya, Türk Eğitim Tarihi, Alfa Yayınevi, İstanbul ATATÜRK ÜN Söylev ve Demeçleri I-III, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara BAŞGÖZ, İlhan, Türkiye nin Eğitim Çıkmazı ve Atatürk, Pan Yayınları, İstanbul BİNBAŞIOĞLU, Cavit, Türkiye de Millet Mektepleri Uygulamasının Tarihsel Gelişimi, Abece Dergisi, S: 67, Şubat BORATAV, Korkut, Türkiye İktisat Tarihi ( ), İmge Kitabevi, Ankara BOZKIR, Ahmet Turan, Bitlis te Eğitim Bitlis Eğitim ve Tanıtma Vakfı (BETAV), Ankara DEMİRTAŞ, Bahattin, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde Eğitim ve Öğretim ( ), Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, S: 41, Mayıs DEWEY, John, Türkiye Maarifi Hakkında Rapor (1924), Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, Ankara DİRİK, Kâzım Doğan, Vali Paşa Kâzım Dirik, Bandırma Vapuru ndan Halkın Kalbine, Gürer Yayınları, İstanbul EKİNCİ, Yusuf, Hükümet ve Siyasi Parti Programlarında Milli Eğitim ( ), Ankara ERGÜN, Mustafa, Atatürk Devri Türk Eğitimi, Ocak Yayınları, Ankara ESKİ, Mustafa, Cumhuriyet Döneminde Bir Devlet Adamı Mustafa Necati, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara GAZİ Mustafa Kemal Atatürk, Eğitim Politikası Üzerine Konuşmalar, Hazırlayan: Kemal Aytaç, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayını, Ankara 1984.

26 The Journal of Social Sciences Institute 295 GOLOĞLU, Mahmut, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi I, Devrimler ve Tepkileri, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul İNAN, M. Rauf, 1920 lerde Türk Milli Eğitimi, Cumhuriyet Döneminde Eğitim, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul KOÇER, Hasan Ali, İlkokul Öğretmeninin Yetiştirilmesi, , Cumhuriyet Döneminde Eğitim, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul KOÇER, Hasan Ali, Türkiye de Öğretmen Yetiştirme Problemi, ( ), Yargıçoğlu Matbaası, Ankara KOP, Kadri Kemal, Bitlis, Ülkü Dergisi, (Yeni Seri), S: 78, Birincikanun/Aralık OBUZ, Ömer, Siirt in Cumhuriyet Serüveni ( ), Gelenek, Modernite, Milli Kimlik, Akıl Fikir Yayınları, İstanbul ÖZTÜRK, Cemil, Atatürk Devri Öğretmen Yetiştirme Politikası, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara ÖZTÜRK, Saygı, İsmet Paşa nın Kürt Raporu, Doğan Kitap, İstanbul PEHLİVANLI, Hamit, Cumhuriyetin İlk Yıllarından Günümüze Doğu ve Güneydoğu Anadolu nun Meseleleri: Örnek Raporlar Işığında Karşılaştırılmalı Bir İnceleme, Beşinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Genel Kurmay Basımevi, Ankara SAKAOĞLU, Necdet, Cumhuriyet Dönemi Eğitim Tarihi, İletişim Yayınları, İstanbul ŞAHİN, Güneş, ve 1928 Türkiye Cumhuriyeti Devlet Salnâmelerinde Van Vilâyeti Turkish Studies, X/9 Yaz ULUÇAM, Abdüsselâm, Van ve Çevresindeki Osmanlı Medreseleri ile Eğitim Öğretimdeki Yerleri, XIII. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara Umumi Müfettişler Konferansı nda Görüşülen ve Dâhiliye Vekâleti ni İlgilendiren İşlere Dair Toplantı Zabıtları ile Rapor ve Hulasası 1936, Yayına Hazırlayan: M. Bülent Varlık, Dipnot Yayınları, Ankara YİĞİT, Ali Ata, İnönü Dönemi nin Köye Özel Öğretmen Yetiştirme Projesi: Köy Enstitüleri, Türkler XVII, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara YÜCEL, Hasan Ali, Türkiye de Orta Öğretim, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1994.

27 296 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi EKLER Ek. 1) Cumhuriyetin ilk yıllarında Bitlis, (Kadri Kemal Kop, «Bitlis», Belediyeler Dergisi, S:11, Haziran 1936, s.60.) Ek 2) Bitlis te 23 Nisan Bayramı Kutlamaları (Son Posta, 7 Mayıs 1937)

28 The Journal of Social Sciences Institute 297 Ek. 3) 8 Ağustos 1936 Bitlis in düşman işgalinden kurtuluş yıl dönümü bayramı kutlamaları.(kadri Kemal Kop, «Bitlis», Belediyeler Dergisi, S:11, Haziran 1936,s.61) Ek. 4) Adilcevaz İlkokulu binası, (Belediyeler Dergisi, S:52, Aralık 1939, s.32.)

29 298 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Ek. 5) Millet Mekteplerinin açıldığını haber yapan bir gazete (Vakit, 2 Ocak 1929)