Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute

Transkript

1 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE ISSN: DERGİMİZ DergiPark AKADEMİK Tübitak DergiPark akademik TARAFINDAN TARANMAKTADIR ULUSLARARASI HAKEMLİ DERGİDİR YIL/YEAR: 2017 SAYI/NUMBER: 36

2 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi The Journal Of Social Sciences Institute Hakemli Dergi, Yıl 2017 Sayı:36 Peer-Reviewed Journal, Year:2017 Issue: 36 VAN YÜZÜNCÜ YIL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DERGİSİ THE JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES INSTITUTE Sahibi/Owner Sosyal Bilimler Enstitüsü Adına Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Editörler/Editors Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Öğr. Gör. Kemal TEMİZER Tercüme ve Dil Editörleri/Translation and Language Editors Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR (Arapça) Doç. Dr. Cavid QASIMOV (Rusça) Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ (İngilizce) Yrd. Doç. Dr. Süleyman ERATALAY (Almanca) Yrd. Doç. Dr. Mustafa SOLMAZ (Fransızca) Yayın Kurulu/Editorial Board Prof. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, Ürdün Prof. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-ain Üniversitesi, Birleşik Arap Emirlikleri Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA- Russian Academy of Sciences- Rusya Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ-Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Bayram KODAMAN-Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin. Prof. Dr. Ivan BALTA-University of Osije- Hırvatistan Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK- Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR- Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia. Prof. Dr. Necmettin ALKAN-Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ-Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-Kosova Prof. Dr. Öztürk EMİROĞLU-Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya Prof. Dr. Recai KARAHAN, Prof. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER-University of Montenegro-Karadağ Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV-Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Doç. Dr. Bekir KOÇLAR- Doç. Dr. Tamer BALCI - The University of Texas-ABD Doç. Dr. Vitaliy POZNAHİREV, Russian Academy of Sciences- Rusya Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR, Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB-Ezher Üniversitesi-Mısır

3 Danışma Kurulu/Advisory Board Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Prof. Dr. Bayram KODAMAN Prof. Dr. S. Cem ŞAKTANLI Prof. Dr. Cesur PEVLEVAN Prof. Dr. Hasan BABACAN Prof. Dr. Ivan BALTA Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Necdet HAYTA Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Prof. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Prof. Dr. Reha SAYDAN Prof. Dr. Salim CÖHCE Prof. Dr. Serbo RASTODER Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. A. Menaf TURAN Doç. Dr. B. Cercis TANRITANIR Doç. Dr. Ferit İZCİ Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Suvat PARİN Doç. Dr. Tamer BALCI Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Sekreterya/Secretary Ahmet KÖKLÜ Murat ÇABAZ Dizgi-Baskı/Print-Compasition Baranoğlu Ofset Matbaacılık: (0432) VAN Yazışma Adresi/Correspondence Address Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Sosyal Bilimler Enstitüsü/VAN Tel: /2002- Fax: İleti Adresi: Baskı Yılı/Date of Publication 2017

4 İÇİNDEKİLER / CONTENTS ARKEOLOJİ/ARCHAEOLOGY Arş. Gör. Dr. Sabahattin ERDOĞAN Minua (Şamram) Kanalı ve Tariria Bahçesi İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme An Evaluation on the Relationship Between Minua (şamram) Canal and Tariria Garden 11 DİL VE EDEBİYAT/LANGUAGE AND LITERATURE Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Iris Murdoch'ın Kesik Bir Baş'ında ve Oğuz Atay'ın Tutunamayanlar'ında Yanılsama Illusion in Iris Murdoch's a Severed Head and Oguz Atay's Tutunamayanlar 25 Yrd. Doç. Dr. Metin EREN Van Gölü Havzası Masallarının Estetik Biçimlenmesinde Kalıp, Tekrar ve Anlatıcı Formula, Repetition and Narrator In Aesthetics Forming of Van Lake Basin Folk Tales 33 Yrd. Doç. Dr. Soner İŞİMTEKİN Furûğ Ferruhzâd ve Sylvia Plath'ın Şiirlerinde Kullanılan Esenliksiz Kelimeler Üzerine On Dysphoric Words Used by Forugh Farrokhzad and Sylvia Plath in Their Poems 55 FELSEFE/ PHILOSOPHY Prof. Dr. Hasan ÇİÇEK Milliyetçilik Karşıtı Söylem: Mevlana ve Habermas Discourse Against Nationalism: Rumi and Habermas 77 İKTİSADİ VE İDARİ BİLİMLER/ ECONOMIC AND ADMINISTRATIVE SCIENCES Doç. Dr. M. Akif ARVAS Arş. Gör. Mustafa TORUSDAĞ Causality Relationship Between Imports, Exports and Economic Growth: An Evaluation in Terms of Turkey and Five European Countries 89 Öğr. Üyesi Serpil SEVİMLİ DENİZ Doç. Dr. H. Eray ÇELİK Trb2 Bölgesinde Kümelenme Potansiyeli Olan Sektörlerin Belirlenmesi Determination of Sectors Which Clustered Potential in Trb2 Region 109 Öğr. Gör. Ayhan CESUR Öğr. Gör. Mehmet Sadık ÇOBAN Gerilla Pazarlama Guerrilla Marketing 119 İLAHİYAT / TEOLOGIE Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR Modern Arap Romanında Türkiye İmajı: Subhi Fehmavi Örneği The Image of Turkey in Modern Arab Novel: Suphi Fehmavi Example 133

5 Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR Eyyubi Dönemi Mısır Medreseleri Egyptian Madrasas in Ayyubid Era Egyptian Madrasas in Ayyubid Era 145 SANAT TARİH/ HISTORY ART Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ Alanya Atatürk Evi ve Müzesi'nde Sergilenen Bir Grup Madeni Takı A Group of Metal Jewellery Displayed in Alanya Atatürk House and Museum 177 Yrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAK Öğr. Gör. Ahmet BODAKÇİ Mardin Mezar Taşlarından Lahit Formunda İki Örnek Two Samples in Sarcophagus Form from Mardin Gravestones 195 SOSYOLOJİ/ SOCIOLOGY Yrd. Doç. Dr. Mustafa GÜNERİGÖK Geç Modern Çağda Dinsel Bireycilik ve Kimlik Religious Individualism and Identity in the Late Modern Age 225 TARİH/ HISTORY Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ Lozan Konferansı Sırasında Türk Gazeteciler ve İzlenimleri Turkish Journalists and Their Impressions During the Lausanne Conference 249 Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Cumhuriyet'in İlk Yıllarında Bitlis'teki Eğitim Durumuna Bir Bakış In the Early Years of the Republic a Look at the Educational Situation in Bitlis 279 Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN XVII. Yüzyıldamüslim-Gayrimüslim İlişkileri (İstanbul Örneği) XVII. Müslim-gayrimüslim Relations in the Century (İstanbul Sample) 299 Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Fikrin Mürekkeple Sınavı: Mahmut Soydan'ın Kaleminden Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Serbest Cumhuriyet Fırkası Examination With Inkof Idea: From Mahmut Soydan's Pen Progressive Republic Party and Free Republican Party 313 Yrd. Doç. Dr. Pelin İSKENDER KILIÇ Schneider Efendi: Osmanlı Hizmetinde Bir Levanten Schneider Efendi: A Levantine in Ottoman Service 329 Arş. Gör. Vural ÖNTÜRK Gaznelilerde Bir Şehzade Düşmanı: Hâcibü'l-Hüccâb Tuğrul Bozan An Princes Enemy of the Ghaznavids: Hâjibu'l-hujjâb Toghril Bozan 345 Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Dr. Öğrencisi Rıdvan SÜSLÜ Ferit Melen'in Maliye Bakanlığı Günlerine Bir Bakış An Overview of the Office Days of Former Minister Ferit Melen in the Ministry of Finance 361 Yayın İlkeleri ve Yazım Kuralları 393

6 36. SAYI HAKEMLERİ / REVIEWERS OF THE 36 TH ISSUE Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Mehmet Şirin ÇIKAR Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. Abdullah DUMAN Doç. Dr. Bekir KOÇLAR Doç. Dr. Hatice KALKAN Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Cengiz ATLI Doç. Dr. Gülsen BAŞ Doç. Dr. Selma BAŞ Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdulkadir GÜMÜŞ Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Yrd. Doç. Dr. Ayşe ERTUŞ Yrd. Doç. Dr. Ahmet OĞUZ Yrd. Doç. Dr. Ahmet GÖKÇEN Yrd. Doç. Dr. Bedrettin BASUĞUY Yrd. Doç. Dr. Bilcan GÖKÇE Yrd. Doç. Dr. Bora YILMAZ Yrd. Doç. Dr. Emine CİHANGİR Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Gülşen TORUSDAĞ Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Haktan SEVİNÇ Yrd. Doç. Dr. Haluk YERGİN Yrd. Doç. Dr. Hamit AKTÜRK Yrd. Doç. Dr. Mahmut DÜNDAR Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Yrd. Doç. Dr. Metin EREN Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Yrd. Doç. Dr. Ömer TOKUŞ Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Yrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Yrd. Doç. Dr. Tahir ZORKUL Yrd. Doç. Dr. Tahsin KORKUT Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Yrd. Doç. Dr. Yunus KAPLAN Namık Kemal Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Hakkâri Üniversitesi Karabük Üniversitesi Muş Alparslan Üniversitesi Bingöl Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Namık Kemal Üniversitesi Bingöl Üniversitesi Bingöl Üniversitesi

7 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Prof. Dr. Ahmet BURAN Fırat Üniversitesi Prof. Dr. Abed Elrahim Azzam Mohammad MARASHDEH, Jadara Üniversitesi, Ürdün Prof. Dr. Ali J. Al-ALLAQ, el-ain Üniversitesi, Birleşik Arap Emirlikleri Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ Ankara Üniversitesi Prof. Dr. Ali Fuat DOĞU Prof. Dr. Alfina SİBGATULLİNA Russian Academy of Sciences-Rusya Prof. Dr. Bayram KODAMAN Süleyman Demirel Üniversitesi Prof. Dr. Bedri SARICA Pamukkale Üniversitesi Prof. Dr. B. Kemal YEŞİLBURSA Uludağ Üniversitesi Prof. Dr. Cesur PEHLEVAN Prof. Dr. Erdal AYDOĞAN Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Faruk ALAEDDİNOĞLU Prof. Dr. Faruq MAWASİ, Al Qasimi Academy, Filistin. Prof. Dr. Ivan BALTA University of Osije- Hırvatistan Prof. Dr. Medhat Saad Mohamed ELGAYAAR, Zagazig Üniversitesi, Mısır Prof. Dr. Munjid Mustafa BAHJAT, International Islamic University, Malaysia. Prof. Dr. Nimetullah HAFIZ Balkan Tarihi Araştırmaları Merkezi-Kosova Prof. Dr. Salim CÖHCE İnönü Üniversitesi Prof. Dr. S. Esin DAYI Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Gülay ÖĞÜN BEZER Marmara Üniversitesi Prof. Dr. Hasan BABACAN M. Akif Ersoy Üniversitesi Prof. Dr. İbrahim ÖZCOŞAR Mardin Artuklu Üniversitesi Prof. Dr. İsa YÜCEER Bitlis Eren Üniversitesi Prof. Dr. M. Salih ARI Prof. Dr. M. Şirin ÇIKAR Prof. Dr. Mehmet AYGÜN Prof. Dr. Mehmet KUBAT İnönü Üniversitesi Prof. Dr. Metin AYIŞIĞI Prof. Dr. Necdet HAYTA Gazi Üniversitesi Prof. Dr. Necmettin ALKAN Karadeniz Teknik Üniversitesi Prof. Dr. Nevzat TARTI Akdeniz Üniversitesi Prof. Dr. Öztürk EMİROĞLU Varşova Yunus Emre Enstitüsü-Polonya Prof. Dr. Rafet ÇAVUŞOĞLU Prof. Dr. Recai KARAHAN Prof. Dr. Reha SAYDAN Prof. Dr. Resul ÖZTÜRK Atatürk Üniversitesi Prof. Dr. Samı Alı JABBAR, Basra Üniversitesi-Irak Prof. Dr. Serbo RASTODER University of Montenegro-Karadağ Prof. Dr. Serpil SÜRMELİ On Dokuz Mayıs Üniversitesi Prof. Dr. Selahattin SÖNMEZSOY Prof. Dr. Süleyman Turduyeviç KAYIPOV Sincan Pedagoji Üniversitesi-Çin Prof. Dr. Şakir GÖZÜTOK Prof. Dr. Şenol ÇELİK Balıkesir Üniversitesi Prof. Dr. Yakup CİVELEK Bartın Üniversitesi Prof. Dr. Zeki TAŞTAN Doç. Dr. Abdullah DUMAN Doç. Dr. Abdulmecit CANATAK Doç. Dr. Adnan ÇEVİK Sıtkı Koçman Üniversitesi Doç. Dr. Bekir KOÇLAR

8 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Doç. Dr. Cem KAHYA Doç. Dr. Cengiz ATLI Doç. Dr. Gülsen BAŞ Doç. Dr. İsmail EYYUPOĞLU Doç. Dr. Menaf TURAN Doç. Dr. Mehmet DEMİRTAŞ Doç. Dr. Mehmet PINAR Doç. Dr. Melih ERZEN Doç. Dr. M. Salih MERCAN Doç. Dr. M. Akif ARVAS Doç. Dr. Murat ÖZTÜRK Doç. Dr. Mustafa SARICA Doç. Dr. Nihat ŞİMŞEK Doç. Dr. Özer KÜPELİ Doç. Dr. Sabri AZGÜN Doç. Dr. Selma BAŞ Doç. Dr. Tamer BALCI Doç. Dr. Tuncay ÖĞÜN Doç. Dr. Vecihi SÖNMEZ Doç. Dr. Zafer KANBEROĞLU Doç. Dr. Zekeriya NAS Yrd. Doç. Dr. Abdulaziz KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdullah OĞRAK Yrd. Doç. Dr. Abdulhadi TİMURTAŞ Yrd. Doç. Dr. Abdurrahim TUFANTOZ Yrd. Doç. Dr. Ahmet EYİM Yrd. Doç. Dr. Aysun YARALI AKKAYA Yrd. Doç. Dr. Arif GEZER Yrd. Doç. Dr. Aydın GÖRMEZ Yrd. Doç. Dr. Bülent ALAN Yrd. Doç. Dr. E. Yaşar DEMİRCİ Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇAĞLAYAN Yrd. Doç. Dr. Ercan ÇALIŞ Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul ÇAVDAR Yrd. Doç. Dr. Erkan AFŞAR Yrd. Doç. Dr. Fatih GENCER Yrd. Doç. Dr. Ferit İZCİ Yrd. Doç. Dr. Fırat YILDIZ Yrd. Doç. Dr. Güneş ŞAHİN Yrd. Doç. Dr. Mehmet KULAZ Yrd. Doç. Dr. Mehmet TOP Yrd. Doç. Dr. Metin YILDIZ Yrd. Doç. Dr. M. Halil ERZEN Yrd. Doç. Dr. M. Nuri KARDAŞ Yrd. Doç. Dr. Nevzat KELEŞ Yrd. Doç. Dr. Nilgün BİLİCİ Yrd. Doç. Dr. Oktay BAŞAK Yrd. Doç. Dr. Osman AYTEKİN Yrd. Doç. Dr. Ömer DEMİRBAĞ Bayburt Üniversitesi Iğdır Üniversitesi Atatürk Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Pamukkale Üniversitesi Gaziantep Üniversitesi Kâtip Çelebi Üniversitesi Atatürk Üniversitesi The University of Texas-ABD Sıtkı Koçman Üniversitesi Mardin Artuklu Üniversitesi Muş Alparslan Üniversitesi Bitlis Eren Üniversitesi Atatürk Üniversitesi

9 HAKEMLERİMİZ / REFEREES Yrd. Doç. Dr. Ramazan ÖZMEN Yrd. Doç. Dr. Rahmi TEKİN Yrd. Doç. Dr. Raşit KOÇ Yrd. Doç. Dr. Recep DEMİR Yrd. Doç. Dr. Sait EBİNÇ Yrd. Doç. Dr. Sevda ERATALAY Yrd. Doç. Dr. Veysi SEVİNÇLİ Yrd. Doç. Dr. Yalçın KARACA Yrd. Doç. Dr. Yasin DOĞAN Dr. Salih Ahmad ABDULVEHHAB Kafkas Üniversitesi Ezher Üniversitesi-Mısır

10 The Journal of Social Sciences Institute 313 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, The Journal of Social Sciences Institute Sayı/Issue:36 Sayfa / Page: ISSN: VAN/TURKEY Makale Bilgisi / Article Info Geliş/Received: Kabul/Accepted: FİKRİN MÜREKKEPLE SINAVI: MAHMUT SOYDAN IN KALEMİNDEN TERAKKİPERVER CUMHURİYET FIRKASI İLE SERBEST CUMHURİYET FIRKASI EXAMINATION WITH INKOF IDEA: FROM MAHMUT SOYDAN'S PEN PROGRESSIVE REPUBLIC PARTY AND FREE REPUBLICAN PARTY Yrd. Doç. Dr. Ömer OBUZ Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü omerobuz@yyu.edu.tr Öz Bu çalışma, Atatürk e yakın isimlerden biri olan ve uzun yıllar parlamentoda Siirt milletvekili olarak görev alan, Cumhuriyet Halk Partili kimliğiyle tanınan Mahmut Soydan ın Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Serbest Cumhuriyet Fırkası deneyimlerini nasıl ele aldığına odaklanmaktadır. Türk siyasi hayatının kısa ömürlü, ancak önemli bu iki partisinin Soydan ın gözünden değerlendirilmesini hedefleyen bu çalışmayla Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ile Serbest Cumhuriyet Fırkası yaklaşımındaki benzerlikler ve ayrılıklar ele alınacaktır. Ayrıca bu paralelde Soydan ın politikaya, Cumhuriyet Halk Partisi ne ve demokrasi kavramına bakışı da kritik edilecektir. Anahtar Kelimeler: Mahmut Soydan, Cumhuriyet Halk Fırkası, Serbest Cumhuriyet Fırkası, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası Abstract This study focuses on how Mahmut Soydan, who is one of the names close to Atatürk and who has worked for many years as a Siirt deputy in parliament, and who is known by the identity of the Republican People's Party, deals with the Progressive Republican Party and the Free Republican Party experiences. This study aims to evaluate the short-lived but important two parties of the Turkish political life in the eyes of Soydan, and discuss the similarities and differences in the Progress Party Republican Party and the Free Republican Party approach. In addition, the view of Soydan's politics,

11 314 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi the Republican People's Party and the concept of democracy will also be criticized. Keywords: Mahmut Soydan, Republican People's Party, Free Republican Party, Progressive Republican Party Giriş Mahmut Soydan Kimdir? 1883 yılında Siirt te 1 doğan Mahmut Soydan ın Babası; Mehmet Rüştü Efendi, Annesi ise Emine Hanım dır (Emekli Sandığı Arşivi, No: AO ). İdadinin henüz ikinci sınıfında yazın hayatına başlayan Soydan yılları arasında İrtika ve Musavver Fenni Edebi dergilerinde M. Sukuti imzasıyla yazılar yayınlar yılında ise Harp Okulu ndan mezun olur ve 1908 yılına kadar Kosova ve Manastır ın farklı bölgelerinde Nizamiye birlikleriyle eşkıya takibinde bulunur. Aynı yılın başlarında Manastır Fırkası Kurmaylığı na atanan Soydan, 1909 yılına gelindiğinde Selanik e gönderilen Abdülhamit in muhafız subaylığı görevine getirilir ve bu görevi Balkan Savaşı na kadar sürdürür de II. Abdülhamit in Beylerbeyi Sarayı na getirilmesi üzerine aynı görev ile İstanbul a döner. Muhafız subaylığı görevinin yanında Padişahın oğlu Abit efendinin eğitim ve öğretimini de üstlenir. Daha sonraları Ihlamur Köşkü nde açılan Şehzadeler Okulu nda görev alır (Soydan, 2007:xiii). Nisan 1920 ye gelindiğinde Anadolu ya geçerek Atatürk ün refakat zabitliğinetayin olur (TBMM Arşivi, Mahmut Soydan ın Tercüme-i Hal Varakası,No:615). Bu süre içinde Times gazetesinin Türkiye aleyhine yayımladığı bir yazıya cevaben bir makale kaleme alır, bu yazının Atatürk tarafından beğenilmesi ona yeni kapılar aralar. Zira Recep (Peker) Bey in İçişleri bakanlığına atanmasıyla Hâkimiyet-i Milliye gazetesinin başyazarlığına getirilir yılında İstanbul da Milliyet gazetesini kurar (Resimli Ay Almanakı, 1928:171). Soydan, Atatürk e ve yeni rejimin prensiplerine büyük bir bağlılık içerisinde olmasının da etkisiyle kısa zamanda önemli mevkilere yükselir. Türkiye Büyük Millet Meclisi nin II. dönem seçimlerine Siirt ten aday olur ve 28 Haziran 1923 tarihli genel seçimlerde 153 oy 1 Mahmut Soydan ın Meclis teki Tercüme-i hal kağıdında doğum yeri Siirt olarak kayıtlıdır. Ancak Emekli Sandığı arşivinden edindiğimiz bazı belgelerde, diğer bilgiler aynı olmakla birlikte doğum yeri Selanik olarak kayıtlıdır. Bkz. TBMM Arşivi, Mahmut Soydan ın Tercüme-i Hal Varakası, Devre:2, No:615; Emekli Sandığı Arşivi, Mahmut Soydan Dosyası, No:AO ; Ömer Obuz, Siirt tin Cumhuriyet Serüveni ( ) Gelenek, Modernite, Milli Kimlik, Akıl Fikir Yayınları İstanbul, 2017, s.100. Ayrıca yazılarında Siirt Mebusu Mahmut imzasını kullanan Mahmut Bey e yaptığımız atıflar da Soydan olarak verildi.

12 The Journal of Social Sciences Institute 315 alarak Meclis e girer. Kanuni Esasi, Milli Müdafaa ve Hariciye Komisyonlarında çalışır ve 13 Ağustos 1923 yılında da Başkanlık Divanı na seçilir. Meclis bünyesinde farklı kademelerde görev alan Soydan ayrıca 30 Ağustos 1924 tarihinde faaliyete geçen İş Bankası nın kurucuları içerisindedir ve İş Bankası nın ilk Yönetim Kurulu Başkanlığını yürütür (Soydan, 2007:xiv, xvı). 6 Ocak 1926 tarihinde kurulan Telsiz Telefon Türk Anonim Şirketi nin de kurucuları arasında yer alan Soydan şirket kurulduğunda bir müddet yönetim kurulu başkanlığı görevini üstlenir (Kocabaşoğlu, 2010:37,38). Soydan, ekonomiden siyasete geniş bir yelpazede makaleler kaleme alırken siyasi faaliyetlerine de devam eder yılında Atina da yapılan Barış Kongresi ne katılarak Yunanistan Dışişleri Bakanı Andre Michalacopoulos ile bir mülakat gerçekleştirir (Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi, [BCA] /711,25). II. III. IV. V. Dönem Siirt milletvekili olarak seçilen Soydan 3 Aralık 1936 da vefat eder (BCA, /52.13;Emekli Sandığı Arşivi, No: AO ). Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası na Bakışı: Milli Mücadele nin kazanılmasından sonra siyasal rejimin ve aynı zamanda toplumsal yapının önemli derecede değişeceği bir sürece girildi. Bu dönüşümü sağlayarak yeni devleti modernleştirmeyi uman kurucu unsurlar, yeni bir toplumsal ve siyasal yapının ikame edilmesinin gayretinde oldular. Kuşkusuz bu yeni inşa döneminde bir takım fikir ayrılıkları da yaşandı ve bu bir iktidar mücadelesine evrildi. Halk Fırkası nın kurulmasından sonra zaten var olan, fakat Cumhuriyet in ilan ediliş tarzıyla hissedilen muhalefet, Mecliste yaşanan anlaşmazlıklar ve sürtüşmelerin de etkisiyle yeni bir partinin doğmasına yol açtı. Cumhuriyet in ilan tarzıysa yeni bir partinin, yani Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (TpCF) nın doğmasına yol açan en önemli nedenlerden biri olarak gözüküyordu (Zürcher, 1992:49,50) 1924 yılında Halk Fırkası nın Mustafa Kemal (Atatürk) ve İsmet (İnönü) Beylerin önderliğindeki köktenci kanadı Cumhuriyet in ilan edilme şekline karşı çıkan ve başını Hüseyin Rauf un çektiği oldukça küçük ılımlılar grubuna yönelik baskıyı arttırmıştı. Hükümetin, Yunanistan dan gelen Müslümanları, Rumların terk etmek zorunda kaldığı taşınmazlarına yerleştirme şekline dair münakaşa ise muhalefetin iyiden iyiye belirginleşmesine yol açtı. Nitekim Meclisteki hararetli bir tartışmanın ardından İsmet Paşa güvenoyu isteyip bunukolaylıkla elde edince Hüseyin Rauf Bey in çevresindeki 32 milletvekili partiden ayrıldı (Zürcher, 2007:245). Artık muhaliflerin yeni bir oluşuma gidecekleri açıkça ortaya çıktı. Nitekim 18 Kasım 1924 tarih-

13 316 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi li gazetelerde yeni fırkanın 17 Kasım 1924 de resmen kurulduğunu bildiren haberler paylaşıldı (Ateş, 1994:116). 17 Kasım da kurulan yeni partinin bütün üyeleri Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF) içerisinde yer alan milletvekillerinden oluşmuştu (Yeşil, 2002:219). TpCF nin kurucuları arasında Ali Fuat (Cebesoy), Kâzım Karabekir, Adnan Adıvar, Hüseyin Rauf (Orbay) gibi önemli isimler bulunmaktaydı (Taşkıran, 1994:257). Mensubu olduğu CHF nin demokrasinin tekâmülü için çaba gösterdiği kanısında olan (Soydan, 26 Kânunuevvel 1930:1). Soydan TpCF resmen kurulmadığı, ancak ayak seslerinin duyulduğu bir ortamda kaleme aldığı bir yazıda farklı düşüncelerde olanların aynı fırkada olmalarını doğru bulmadığını belirtmekle birlikte Mecliste muayyen ve samimi kanaatlere müstenid teşekküllerin oluşturulmasının herkesçe memnuniyet unsuru olaracağına yönelik inancını paylaşmaktaydı (Soydan, 5 Teşrinisani 1924:1). CHF lilerin bir hedef olarak ortaya koydukları ve bunu gerçekleştirebilmek adına tasavvur ettikleri modernleşme/batılılaşma projesi, demokrasinin gereği olan muhalefet partilerinin tecessüm etmesini de öngörmekteydi. Bununla birlikte öncelik ve olmazsa olmaz, devrimlerin kökleştirilerek Türkiye nin kalkınmasını sağlamaktı. Soydan ın Türkiye de terakki ve teceddüd taraftarı olmayan devrim esaslarına hürmet etmeyen teşekküllerin yaşama şansının olmadığını belirtmesi bu düşüncenin ürünüydü. (Soydan, 1 Kanunuevvel 1924:1).Soydan, pek çok devrim yapmasının yanında Cumhuriyet i ilan etmesiyle CHF yi farklı bir statüde görmekteydi. Milli hakimiyetin en mütekamil şekli olarak değerlendirdiği Cumhuriyet e mutlak bir bağlılık duyan Soydan, Cumhuriyeti muhafaza ve müdafaa etmeyi nesillerin koruması gereken bir ilke olarak belirtmekteydi (Soydan, 29 Teşrinievvel 1924:1). Bu düşüncesine uygun olarak yeni partinin kurulma safhasında demokrasi ve muhalefet partilerinden yana olduğunun altını çizdi. Mesela bir yazısında Türkiye Cumhuriyeti, halkın hâkimiyeti esasına müstenit bir idaredir; bu itibarla Mecliste ale-l-ıtlak fırkaların taaddüdünü istememek, muhalefet ve murakabeye muarız bulunmak kimsenin hatırından geçmez der. Lakin Türkiye de çok partili hayata geçiş açısından tekamül yolundan şaşılmamasını gerektiğine değinmeyi ihmal etmez. Böylece Türkiye de demokrasinin toplumsal ve siyasal yapının evrimi ile yerleşmesi inancını taşır. Bir muhalefet partisinin olması gerektiğini belirtse de gelişigüzel parti yahut partilerin kurulmasını mantıksız ve garip olarak nitelendirir. Zira doğal seyri ve hadiseleri zorlayarak oluşturularak teşekküllerden bir fayda olamayacağını düşünmektedir (Soydan, 14 Teşrinisani 1924:1).

14 The Journal of Social Sciences Institute 317 Şüphesiz bu korumacı zihniyet, Türk toplumunun kurtuluşunu simgeleyen devrimlere bir zarar gelmesini engellemek adına geliştirilen bir reflekstir. Ne var ki kendisini, Cumhuriyeti ve devrimleri sahiplenen kesimden biri olarak belirten Soydan ın sahiplenici, korumacı ve kuşkucu refleksi TpCF na dönük olumsuz hissiyatından dolayı onun politik faaliyetleri ve söylemlerinde sertleşmesine neden olmuştur. Milli hakimiyet, devrim ve tekamül ekseninde yeni kurulan TpCF yi değerlendirme konusu yapan Soydan partinin programı üzerinden endişelerini ifade etti. İlk eğildiği hususlardan biri Cumhuriyet Halk Fırkasından irtidâd eden beş on zatın kurduğunı belirttiği bu yeni fırkanın beyannamesinde yer alan hakimiyet-i milliye sözü idi. TpCF nin halka hoş gözükmek için programlarına ilave ettiğini öne sürdüğü halk egemenliğini CHF bağlamında değerlendirdi. Bu partinin toplumsal ve siyasal devrimlerle rüştünü ispatladığını ve henüz saltanat ve hilafetin hüküm sürdüğü bir dönemde halk egemenliğinden bahsedenin CHF olduğunu dile getirdi: Kendilerinin bütün beyanname ve programlarına ilave ettikleri, halka hoş görünmek için ilaveye mecbur oldukları hakimiyet-i milliye terkibini, bundan beş sene evvel Cumhuriyet Halk Fırkası bir ideal olarak ortaya atmış ve bunu programının ilk maddesi, ilk umdesi olarak telakki etmiştir. (Soydan, 25 Teşrinisani 1924:1). Malum olduğu üzere TpCF kurulduktan sonra en çok eleştiriyi programının altıncı maddesindeki açıklamalar oluşturmuştu. Soydan ise tam da bu çerçevede TpCF programının efkâr ve itikadı diniyeye hürmektar olduğu şeklindeki cümlesini tehlikeli bularak bu söylemi CHF yi ikaza yeterli bir cümle olarak değerlendirdi. Çünkü bu ifadenin ülkeye zarar verdiğini ve irticai faaliyetleri tetiklediği kanısındaydı. Kaldı ki İstiklal Mahkemesinin dokunduğu bazı meseleler ve isyan sahasından gelen bazı haberlerin bu maddenin ne kadar tahripkar olduğunu gösterdiğini belirtti. Bunu CHF li olduğundan değil, vatan ve cumhuriyetin selametini düşünen biri olarak söylediğini ifade etti (Soydan, 16 Nisan 1925:1). Soydan ın bu partinin programına yönelik eleştirileri bununla sınırlı kalmadı. Ona göre TpCF nin programı tezatlarla doluydu. Programında bir yandan sınırsız liberalliğin, diğer taraftaysa en koyu muhafazakarlığa delalet edecek işaretler in olduğunu belirtti. Bu işaretlerden en önemlisini yeni rejimin azılı düşmanı irtica oluşturmaktaydı. Kaldı ki Soydan TpCF nin irticayı körüklediğini, bu görüşünün siyasi bir kaygıya değil, reel bir gözleme dayandığını belirterek demokrasinin hiç bir

15 318 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi ülkede irtica ve anarşiye müsaade edemeyeceğini ifade etti (Soydan, 16 Nisan 1925:1). Soydan a göre siyasi tekamüle kavuşmuş toplumlarda farklı partilerin lüzumu ve önemi inkar edilemezdi. Lakin Türkiye de siyasi rüşdün eksikliğinden yahut her ne sebepse yeni kurulan partilerin oportünist davrandığı, diğer ifadeyle hemen iktidara uzanmaya çalıştığını, hırslarına yenilerek tedrici tekamül kanununa aykırı davrandığını, üstelik bunun için de her vasıtayı meşru gördüğünü iddia etti. Türk siyasi hayatında bir alışkanlık olarak en gizli ve kirli hırslara genellikle en yüksek ve mukaddes prensiplerin alet edildiği kanısındaydı. Milli Mücadele nin yaralarının yeni sarıldığı, Türkiye yi modernleştirmek adına devrimlerin yapılarak yeni bir toplum inşasına girişilen bir evrede yeni fırkaya temkinli yaklaşarak TpCF mensuplarının samimiyetinden şüphe duydu. Bu partililerin CHF ve mensuplarına dönük eleştirilerinin de doğruyu yansıtmadığını ve bu fırkanın murakabe kabiliyetinden yoksun olduğunu düşündü (Soydan, 27 Teşrinisani 1924:1). TpCF, Türk siyasi hayatının ilgi çeken bir tanığı olsa da uzun soluklu olamadı ve 1925 yılında meydana gelen Şeyh Sait İsyanı ndan sonra çıkarılan Takrir-i Sûkun Kanunu ile hükümet tarafından irticai faaliyetleri desteklediği gerekçesiyle kapatıldı. Fırka nın kapatılmasına yönelik öneri 5 Mayıs ta Ankara İstiklal Mahkemesi tarafından yapıldı. Hükümet de TpCF nın bütün şubelerinin ve merkezinin kapatılmasına yönelik kararı resmen 5 Haziran 1925 tarihinde açıkladı (Zürcher, 1992:119,120). Herşeyden önce TpCF nin kapatılmasını olumlu bir adım olarak gören Soydan bu deneyimi bir sukut-ı hayal şeklinde nitelendirerek devrimlere ve Cumhuriyete samimi hislerle bağlı olan bütün vatandaşların bu acı hayal kırıklığını yaşadığını ifade etti. Sadece iktidar koltuğuna oturmak için kurulduğunu belirttiği bu partinin Türkiye ye hiç birşey katamadığına inanmaktaydı. Üstelik yaşanan hayal kırıklığından en çok üzülen kesimi de demokrasiyi arzulayan Türk toplumunun olduğunu iddia etti. Türk siyasi hayatındaki ilk muhalefet deneyimini bir hayal kırıklığı olarak nitelendiren Soydan demokrasi için denetim ve eleştiriyi olmazsa olmaz olarak görmüşse de askerlik ve harici siyasette gösterilen rüşt ve kemali, içtimai ve siyasi terbiyede gösteremedikleri kanısındaydı. Soydan topyekun değişimin yaşandığı bir ülkede bütün herkesin memnun olmasının beklenmesini de doğru bulmamaktaydı. Zira olağanüstü koşulların yaşandığı Türkiye de devrim yapmış bir partinin kimi açmazlarını olağan gördüğü aşağıdaki ifadelerinde anlaşılmaktıdır.

16 The Journal of Social Sciences Institute 319 Unutmamalıdır ki inkılâp yapmış fırkaların bütün memleketin halkını memnun etmelerine maddeten imkân yoktur. Hele Cumhuriyet Halk Fırkası gibi yalnız siyasi sahada değil, içtimai, fikri, iktisadi ve hatta dini sahada muazzam bir inkılâp yapmış, teceddüd ve teali yolunda önüne çıkacak her mânii yıkmaya azmetmiş fırkaların rakip ve hasımları tabiiyetiyle çok olur. (Soydan, 8 Haziran 1925:1). Soydan, TpCF yi CHF ye karşı olanların kurduğunu düşünerek bu partinin kurulduğu andan itibaren hırs ile malul olduğunu öne sürdü. Bu partinin amaçlarını, rejimin politikalarına uygun görmeyerek inkılâbın, mefkurenin ve vatan menfaatinin çok bariz olan icabatına rağmen mevki-i iktidar hırsı; bu fırka rüesasının basiretini bağla dığı kanısındadır. Bu noktada bir parantez açarak her fırkanın iktidara geçmek için çabalamasının meşru bir hak olduğunu, ancak takip edilecek yolun mutlaka samimiyet ve dürüstlükten geçmesi gerektiğini ifade etti. Ne var ki TpCF nin iktidara ulaşmak için her vasıtayı meşru görecek bir zihniyetle hareket ettiğini, kanaat ve emellerini müdafaa edemediğini, hedefini de dolambaçlı yollarla, müphem ifadelerle izaha çalıştığını iddia etti (Soydan, 8 Haziran 1925:1). Serbest Cumhuriyet Fırkası na Bakışı TpCF nin kapatılmasıyla birlikte CHF ülkedeki tek siyasi güç olarak çalışmalarına devam etti. Yürütme gayret. Fakat bilindiği gibi ekonomik göstergeler iyi durumda değildi. Kentlerin büyük çoğunluğunun çok ciddi temel sıkıntıları vardı ve ülkede üretim hayli yetersizdi. Üstelik 1929 yılında patlak vererek bütün dünyayı etkileyen ekonomik kriz Türkiye deki iktisadi yapıyı da olumsuz etkiledi. Böyle bir atmosferde yeni bir partinin kurulması gündeme geldi. Adı Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF) olacak bu siyasi teşekkülün ortaya çıkışı elbette tek bir nedene indirgenemez, ancak ekonomik açmazlar SCF nin kuruluşundaki temel nedenlerden biri olarak ifade edilebilir (Pınar, 2016:115). Bu yeni partinin kurulma süreci Paris Büyük Elçisi Fethi Okyar ın iznini geçirmek adına Türkiye ye geldiği Temmuz 1930 da başladı. Okyar, Yalova da bulunan Mustafa Kemal Atatürk ün daveti üzerine 23 Temmuz da buraya gitti ve Atatürk le yapılan görüşmelerle parti kurma fikri iyice olgunlaştırıldı (Okyar,1987:7 ; Avşar, 1998:50 ; Pınar, 2016:121). Gelişmelerin ardından yeni parti 12 Ağustos 1930 tarihinde Atatürk ün uygun gördüğü Fethi Okyar tarafından kuruldu. Bu teşkilatın içerisinde Nuri Conker, Ağaoğlu Ahmet, Süreyya İlmen,

17 320 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Mehmed Emin Yurdakul gibi dikkat çekici isimler yer aldı (Tunaya, 1952:629; Pınar, 2016:126,127). Türk siyasi hayatındaki bu önemli gelişme karşısında Riyaset-i Cumhur Katib-i Umumisi, Soydan a acele kaydıyla bir telgraf çekerek SCF namıyla yeni bir parti kurulduğunu ve Fethi Bey in elçilik görevinden derhal çekilerek siyasi faaliyete başlayacağı bilgisini verdi (Cumhurbaşkanlığı Arşivi, Kutu Nu: 1/120 (31-2), Fihrist Nu: 4/11). Soydan, SCF nin kuruluşuyla Türk siyasi hayatına yeni bir ruh geldiğine inanıyordu. Bu partiye olumlu yaklaşmasındaki en önemli nedense Fethi Okyar ın düşüncelerine ve zihniyetine duyduğu güvendi: Biz kuvvetle umuyoruz ki Fethi B. garp zihniyetli, garp fikirlerine taraftar bir zatın riyasetinde vücut bulacak, bu siyasi fırkaya köhne şark usul ve âdetlerinin doğurduğu kirli ihtiraslarla bulaşık unsurlar giremeyecek Kanaati ve umudu daha önce de olduğu gibi modernleşme doğrultusunda hedeflenen yolun takip edilmesive SCF nin devrim ve cumhuriyet prensiplerine sadık, milliyetçi ve idealist insanlardan mürekkep olmasıydı (Soydan, 16 Ağustos 1930:1). Türkiye nin yeni inşa döneminde yaşanan bir dizi isyan, TpCF deneyimi ve benzeri çeşitli hadiselerin etrafında daha önce değindiğimiz kuşkucu ve korumacı anlayışı SCF nin kuruluşunda da gösteren Soydan, yeni partinin kurulmasından çok kısa bir süre sonra bir anlamda partinin tutması gereken yolu şekillendirecek açıklamalar yaptı. Böylece bu partinin gitmesi gereken yolu empoze etmeye çalıştı. Türkiye de sadece Cumhuriyetçi partilerin yaşam alanı bulabileceğini ve erken Cumhuriyet döneminde mücadele edilmesi gereken bir husus olarak sıklıkla gündeme gelen irtica bağlamında bu siyasete meyledenlere bir gözdağı verme ihtiyacı hissetti: Yeni teşekkül başında bulunan cumhuriyetçi zatların böyle bir çıkmaza girecekleri elbette beklenemez. Onlar halkı beyhude yere oyalamanın, tatbikat sahasında tahakkuk edemeyecek yaldızlı hayallerden bahsetmenin doğuracağı acı sukutu hayalleri elbette hesap edebilirler. SCF nin kurulmasıyla birlikte Türk politika hayatının bir tür sınavdan geçtiği düşüncesinde olan Soydan, bu sınavın Türkiye nin siyasi terbiyesinin kemal derecesini göstereceği kanısındaydı (Soydan, 18 Ağustos 1930a:1; Soydan, 18 Ağustos 1930b:1).Yapılan türlü yorumlara, beyan edilen görüşlere karşın SCF nin doğuşunu Türk siyasi hayatının tekamül safhası, demokrasiye geçiş sürecinde önemli bir merhale olarak değerlendirdi. Zira muhalif bir partinin varlığıyla ülkede inkılâp fikirleri[nin], mes uliyet hisleri[nin] daha da güçleneceğine inanmaktaydı. Dolayısıyla SCF yi büyük bir ihtiyaca cevap

18 The Journal of Social Sciences Institute 321 bir siyasi teşekkül olarak görerek bu partinin mesaisini sekteye uğratacak hareketlerde bulunmayacaklarını belirtti. Ayrıca SCF nin doğuşunun CHF yi faaliyete ve harekete sevk ettiğini, artık CHF nin de tekrar Milli Mücadele döneminin ruhu ve heyecanıyla çalışmaya başlayacağını belirtti (Soydan, 31 Ağustos 1930a:1; Soydan, 31 Ağustos 1930b:1). SCF nin kurucularıyla var olan ünsiyetin de etkisiyle partinin kuruluşunu hayli önemseyen Soydan ın yeni safha olarak nitelendirdiği bu aşamada vatandaşların sorunlarını aktara bileceği, iktidarın icraatlarından hesap sorabileceği bir sürece girildiğini düşündü. Bunların toplamında gerek CHF nin ve gerekse hükümetin, SCF yi sevinçle karşıladığını dile getirdi (Soydan, 15 Ağustos 1930:1). SCF ye yaklaşımındaki bu pozitif hava, kısa bir zaman dilimi içerisinde koşullar değiştikçe bozuldu. CHF muhaliflerinin SCF etrafında kümelenmesi ve hatta bu partinin propagandaları, Soydan ın rahatsızlık duymasına yetti. Öyle ki artık ikaz ve hatırlatma safhasına geçti. SCF nin kuruluşunu Türkiye ve CHF nin iki önemli ismi olan Atatürk ile İnönü nün sağladığını aşağıdaki ifadelerle belirtme gereksinimi duydu: Niçin unutuluyor ki yeni fırkanın doğuşunu ve onun inkışafını en ziyade isteyenler; bugün iktidar mevkiinde bulunan Cumhuriyet Halk Fırkası nın umumi reisi olan Gazidir. Bu fırkanın umumi reisliğini vekaleten yapan İsmet Paşadır! Ne çabuk unuttuk: memleketi tek bir fırka ile idare etmek fikri, kat i bir zaruretin mahsulü idi. (Soydan, (24 Ağustos 1930a:1; Soydan, 24 Ağustos 1930b:1). TpCF den olduğu gibi SCF den de samimiyet bekleyen Soydan yeni parti mensuplarının yaptıkları eleştirilerde bunu gözetmelerini istiyordu. Keza eleştirilerde ciddiyetin ve samimiyetin korumasının Türkiye nin siyasi hayatına çok parlak bir ivme kazandıracağını düşünüyordu (Soydan, 21 Ağustos 1930a:1; Soydan, 21 Ağustos 1930b:1). Zamanla iki parti arasında iddialar gündemin en ön sıralarına yerleşiyor; ekonomik, siyasi ve kültürel konular şiddetli bir şekilde tartışılıyordu. Bu tartışmaların tarafı olan Soydan, Fethi Bey i de özellikle ekonomi politikalarına yönelik söylemleri üzerinden eleştiren yazılar kaleme alıyordu (Soydan, 5 Eylül 1930:1;Soydan, 7 Eylül 1930:1; Soydan, 8 Eylül 1930:1). 2 2 Soydan, iki partiyi vergi politikaları açısından da değerlendirmişti. SCF nin bu konuda bir beklenti yaratmasına rağmen açıklayıcı hiçbir izah yapmadığını, Buna karşılık CHF ve İsmet Paşa nın vergi konusundaki yaklaşımının çok açık olduğunu söylemişti. Bkz: Soydan, (21 Eylül 1930), Yeni Fırka ve Vergiler, Milliyet, No:

19 322 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Her koşulda Soydan ın SCF ye yönelik yaklaşım tarzı giderek sertleşmişti. Lakin asıl kırılma anlarından birinin Fethi Okyar ın İzmir de söylediği nutuktan sonra olduğu söylenebilir. SCF nin kuruluşunu hararetle karşılayan yerlerden biri olan İzmir e gelen Okyar ın, 7 Eylül 1930 tarihinde Alsancak Stadyumunda büyük bir kitleye karşı yaptığı konuşma Soydan ı hayli etkilemişti. (Cumhurbaşkanlığı Arşivi, A-IV-9, Dosya:57, Fon: 3-177; Ağaoğlu, 2011:55). Zira Soydan ın SCF nin kuruluşunda benimsediği olumlu tutum değişti: Pek yazık: bütün ümitlerimiz, temennilerimiz boşa çıktı.. S.C. Fırkasının lideri İzmir nutkunda daima vuzuhtan kaçtı. Temas ettiği meselelerde açık bulunmadı. Tenkit ettiği işlerin, müdafaasına yeltendiği politikanın ameli çarelerini, tatbikat yollarını gösteremedi. Gönül isterdi ki doğuşunu bu sütunlarda o kadar sıcak ve samimi alkışladığımız yeni teşekkülün programını, prensiplerini izah eden fırkanın lideri; yalnız ve yalnız hakikatten, ciddiyetten ve vuzuhtan kuvvet alsın. fakat böyle olmadı. (Soydan, 10 Eylül 1930:1). Soydan, Fethi Okyar ı eleştirmekten geri durmamışsa da onun için asıl endişe verici husus SCF teşkilatında yer alan diğer isimlerdi. Bir yazısında eğer serbest fırkanın teşkilatını ve politikasının idaresini her yerde temiz ve namuskar unsurların eline teslim edeceğinden ve bu zevatın her vaziyete hâkim olabileceğinden emin bulunsaydık, hiçbir endişeye mahal kalmazdı demekteydi (Soydan, 29 Eylül 1930a:1; Soydan, 29 Eylül 1930b:1). Onun bu endişesi takip eden süreçte de kalemine konu oldu. Anlaşıldığı kadarıyla parti kurucularına güveni tam idi, lakinzamanla SCF ye farklı insanların girmesinden açıkça hoşnutsuzdu. Yeni partinin kurulmasını fırsat bilen kara propagandacıların bir yolunu bularak SCF ye girdiklerini, lakin ana ilkeler üzerinde iki parti arasında esaslı bir ihtilafın olmadığını, fırkaya giren kötü niyetlilerin SCF namına ülkenin bazı yerlerinde çok muzır propagandalar yaptığını, ama bunda fırka liderlerinin mesuliyetinin bulunmadığını belirtti. (Soydan, 6 Teşrinievvel 1930:1; Soydan, 5 Teşrinievvel 1930:1). İki parti arasında yaşanançekişmelerden edindiği intibaları ve çeşitli konular üzerindeki fikirlerini paylaşmaya devam etti. Mesela bazı şehirlerde işçilerin SCF ye yönelik tezahüratları ilgisini çekti ve amelenin liberal bir partiyi desteklemelerine akıl sır erdiremedi: 1657, s.1; Soydan, (21 Eylül 1930), Yeni Fırka ve Vergiler, Hâkimiyeti Milliye, No:3302, s.1,2.

20 The Journal of Social Sciences Institute 323 Menfaatleri, bünyeleri ve teşekkülleri itibarile her cephede Cumhuriyet Halk Fırkasına daha yakın olan amelenin liberal fırkaya teveccüh etmesine akıl sır ermez. Çok zeki ve çalışkan Türk amelesi, liberal bir fırkanın kendileri için ne mana ifade ettiğini, ne tehlikeler sakladığını anlamakta elbette gecikmeyecektir. Dünyanın her tarafında olduğu gibi bizde de amele hiçbir zaman liberalizm ile yürüyemez ve onun sistemlerine taraftar olamaz. Onun için bugünkü tezahüratın manasını hatta yalnız amele için değil, arızi ve mahalli bir kırgınlıklara atfetmek en doğru bir görüş olur. (Soydan, 30 Eylül 1930a:1; Soydan, 30 Eylül 1930b:1). Yeni partinin kuruluşundan sonra, SCF ile CHFarasındaki en önemli imtihan gelip çattı ve gergin bir atmosferde 1930 belediye seçimleri yapıldı. Yoğun propaganda faaliyetlerine giren SCF ninbu propagandalarından iktidar partisinin memnun olmadığı izahtan varesteydi. SCF nin propaganda metninin birinde vatandaşlara şöyle sesleniliyordu: Serbest Cumhuriyet Fırkası mütegallibe saltanatına nihayet verecektir. Ve seni yükseltecektir ( ) Çünkü Serbest Cumhuriyet Fırkası haksızlığa zulme uğrayan hürriyete aşık vatandaşların ızdırabından doğmuştur. (BCA, / ). SCF imkanları ölçüsünde çalışsa da 1930 belediye seçimleri ve sonrasında yaşananlarchf liler için iyi izlenimler sağlamadı. Seçimler pek çok olayın yaşanmasına neden oldu ve SCF mensupları seçimlerle ilgili çok çeşitli şikayetlerde bulunuyorlardı. Buna karşılık Soydan SCF nin kuruluşu memnuniyetle karşılanmasına rağmen SCF nin faaliyetleriyle iyilik yerine fenalık getirdiğini düşünmeye başladı (Soydan, 27 Eylül 1930:1). Kaldı ki bütün bu yaşananlar, kuruluşunda olumlu yaklaştığı SCF ye yönelik zedelenmişdüşüncelerini biraz dahaetkileyerek Türkiye de henüz demokrasi geleneğinin tam olarak yerleşmediğine inanmasına vesile oldu: Son belediye intihaplarında samimi vatandaşları acı acı sukutu hayale uğratacak misaller ve manzaralar karşısında bulunduk. Vatandaşlar arasında öylelerini gördük ki, bunca ders, tecrübe ve inkılâplara rağmen ruhlarında hâlâ 10 Temmuz daki hürriyet ve demokrasinin anarşiye yol açan feci telakkilerini yaşatmaktadırlar. SCF lilerin seçimlerde sıklıkla yapılan baskılardan dem vurması karşısında Soydan, durumun tam tersi olduğunu ifade ederek seçimlerin anarşiye boyanmaması gerektiğini vurguladı (Soydan, 13 Teşrinievvel 1930a:1; Soydan, 13 Teşrinievvel 1930b:1,2) ve seçimler

21 324 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi sonucunda gerginleşen Türk siyaseti açısından şöyle bir durum değerlendirmesi yaptı: Artık intihabatı muallel göstermek için söylemedikleri kalmıyor. İntihabatta haksızlıklar yapılmış, intihabat işlerine hükümet müdahale etmiş, elhasıl intihaba fesat karışmış, bu neticeleri tabii görmek lazımdır. Çünkü her memlekette olduğu gibi bizde de intihap mücadelesinden mağlup olarak çıkanların şikayet silahları bunlardır. (Soydan, 20 Teşrinievvel 1930:1). SCF mensuplarının seçimi kaybetmelerinden ötürü bir tür karalama kampanyası başlattığını düşünen Soydan CHF nin seçim zaferiniyse normal olarak karşılamaktaydı. Nitekim SCF taraftarlarının seçimi kaybetmeleri nedeniyle garip söylemler içerisinde olduklarını belirterek seçimi kaybeden her partinin seçimlerde kanuna aykırı durumlar olduğundan bahsedip şikâyet etmesinin doğal olduğunu söyledi. Ancak yeni partinin aldığı oy oranını küçümsememek gerektiğini de vurguladı (Soydan, 26 Teşrinievvel 1930:1; Soydan, 27 Teşrinievvel 1930:1). Ne var ki SCF, kurulduktan kısa süre sonra, yüz gün bile yaşayamadan kendisini feshetmek durumunda kaldı (Ağaoğlu, 2011:118). Soydan, sağlıklı ve güçlü bir muhalefet yürütemediğine ve eleştirilerini samimi bir şekilde yapmadığına inandığı SCF nin beğenmediği, eleştirdiği işlerinyerine nelerin koyulması gerektiğini de söylemediğini belirtti. Zira o, siyasi bir fırka için muhalefet fikri yalnız başına bir gaye olamaz düşüncesindeydi. Nitekim SCF nin yaptıklarıyla herkesi olumsuz anlamda şaşırttığını, beklentileri boşa çıkardığını dile getirerek (Soydan, 23 Teşrinievvel 1930:1; Soydan, 21 Teşrinievvel 1930:1) SCF nin Türk demokrasisine ve siyasi hayatına katkı sağlayamadığı görüşünde oldu. Osmanlı İmparatorluğu ndan Cumhuriyet e geçiş safhasının dramatik anlarını teneffüs eden, geçmişte yaşanan bir dizi acının tekrarlanmamasını isteyen dönemin pek çok Kemalist entelektüeli gibi Soydan da bir yandan halk egemenliğini önemsiyor, öte taraftansa bu hassas geçiş sürecinde devrimlerin zarar görmemesini arzuluyorlardı. Bu meyanda TpCF ve SCF deneyimlerini de göz önüne alarak pratikte demokrasiden yana tavır alsa da Türkiye için henüz demokrasinin erken olduğunu düşünerek her iki partinin de kapatılmasını olumlu gördü. SON SÖZ Türk siyasi hayatının önemli figürlerinden biri olan Mahmut Soydan, dönemin Kemalist entelektüelleri gibi demokrasi ve çok partili hayata geçiş denemelerinde benzer refleksler gösterdi. Keza pratik-

22 The Journal of Social Sciences Institute 325 te çok partili hayata geçişi savunsa da bunun için zamana ihtiyaç olduğuna inandı. Soydan ın geleneksel konumu doğal olarak CHF nin yanında bir pozisyon almaktan ibaretti. Bu da onun kurucu ve devrimci bir parti olarak CHF yi var eden Cumhuriyet ve devrimler ekseninde demokrasi muhasebesi yapmasını sağladı. Dolayısıyla Cumhuriyet in ilanından sonra kurulan TpCF ile SCF ye getirdiği eleştirilerini ve bu partilerin kapatılmasında isabet olduğuna yönelik görüşlerini bahsedilenler üzerinden meşru bir zemine oturtma çabasına girdi. Onun düşüncesinde muhalif partiler demokratik bir ülke için yararlı oluşumlardı, ancak devrim süreci yaşayan Türkiye de muhalif partilerin önceliği Cumhuriyeti ve devrimleri korumak olmalıydı. Bununla birlikte TpCF nin kuruluşunu kuşkuyla karşılarken Atatürk ün isteği ve teşvikiyle kurulan ve deyim yerindeyse bir proje partisi olan SCF ye yaklaşımı daha olumlu olmuştu. Bu pozitif yaklaşımı ve bu partiden ümitli olmasının nedenleri arasında Fethi Okyar ın kişiliğine ve devrimlere yaklaşımına duyduğu güven etkiliydi. Lakin kısa bir süre sonra SCF ye eleştirel yaklaşmaya başladı. Süreç ilerledikçe SCF ye devrim karşıtlarının doluştuğuna inandı ve yaşananlar karşısındatürkiye nin henüz çok partili hayata geçiş için hazır olmadığı sonucuna ulaştı. Zira her iki partinin de ilk amacının iktidara uzanmak olduğunu düşündü. Bundan dolayı her iki muhalif partinin bir süre sonra rayından çıktığı düşünerek devrimlere ve ülkeye zarar verdiklerini hissettiği noktada bu muhalif partilere karşı tavır aldı. Kaynakça Arşivler Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Cumhurbaşkanlığı Arşivi Emekli Sandığı Arşivi TBMM Arşivi Kitaplar AĞAOĞLU, Ahmet (2011). Serbest Fırka Hatıraları, İstanbul: İletişim Yayınları. ATEŞ, N. Y (1994). Türkiye Cumhuriyeti nin kuruluşu ve Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, İstanbul: Sarmal Yayınevi. AVŞAR Abdülhamit (1998). Bir Partinin Kapanmasında Basının Rolü, Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul: Kitapevi. OBUZ, Ömer, Siirt tin Cumhuriyet Serüveni ( ) Gelenek, Modernite, Milli Kimlik, Akıl Fikir Yayınları İstanbul, OKYAR, Ali Fethi (1987). Serbest Cumhuriyet Fırkası Nasıl Doğdu? Nasıl Fesh Edildi?, İstanbul.

23 326 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi PINAR, Mehmet (2016). Tek Parti Döneminde Trakya da Siyasi Hayat ve Yahudiler ( ), Ankara: Grafiker Yayınları. Resimli Ay Almanakı (1928). İstanbul: Resimli Ay Matbaası SOYDAN Mahmut (2007).Milli Mücadele Tarihine Dair Notlar Ankaralı nın Not Defteri, (Haz: Nejdet Bilgi), İş Bankası Kültür Yayınları. TUNAYA, Tarık Zafer (1952). Türkiye de Siyasi Partiler, İstanbul. KOCABAŞOĞLU, Uygur (2010).Şirket Telsizinden Devlet Radyosuna, İstanbul: İletişim Yayınları. YEŞİL, Ahmet (2002). Türkiye Cumhuriyeti nde İlk Teşkilatlı Muhalefet Hareketi, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, Ankara: Cedit Neşriyat ZÜRCHER E. J. (1992).Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, (Çev: G. Ç. Güven), İstanbul: Bağlam Yayıncılık. (2007). Modernleşen Türkiye nin Tarihi, (Çev: Yasemin Saner Gönen), İstanbul: İletişim Yayınları. Makaleler SOYDAN, Mahmut(29 Teşrinievvel 1924). Cumhuriyetimizin Sene-i Devriyesi, Hakimiyet-i Milliye,No:1259, s.1. (14 Teşrinisani 1924) İş Başına!,Hakimiyet-i Milliye,No:1272, s.1. (25 Teşrinisani 1924). Yeni Fırka İçin, Hakimiyet-i Milliye, No:1281, s.1. (27 Teşrinisani 1924). Hakikati Tahrif Ediyorlar, Hakimiyet-i Milliye,No:1283, s.1. (8 Haziran 1925). Sûkut-ı Hayal, Hakimiyet-i Milliye,No:1445, s.1. (16 Nisan 1925). Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasına Dair, Hakimiyet-i Milliye,, No:1402, s.1. (12 Haziran 1925). Emniyet ve İstikrara Doğru, Hakimiyet-i Milliye, No:1449, s.1. (21 Mayıs 1929). Türk İnkılâbı, Hakimiyet-i Milliye (Hilâli Ahmer Nüshası), s.1. (16 Ağustos 1930). Yeni Vaziyet, Hakimiyet-i Milliye, No:3265, s.1. (15 Ağustos 1930). Yeni Safha, Milliyet, No:1621, s.1. (18 Ağustos 1930a). Yeni Fırka Etrafında, Milliyet, No:1623, s.1

24 The Journal of Social Sciences Institute 327 (18 Ağustos 1930b). Yeni Fırka Etrafında, Hakimiyet-i Milliye, No:3268, s.1. (22 Ağustos 1930a). Bir Hakikat, Milliyet, No:1627, s.1. (22 Ağustos 1930b). Bir Hakikat, Hakimiyet-i Milliye, No:3272, s.1. (24 Ağustos 1930a). Hakikati Unutmayalım, Milliyet,No:1629, s.1. (24 Ağustos 1930b). Hakikati Unutmayalım, Hakimiyet-i Milliye, No:3274, s.1. (21 Ağustos 1930a). Ciddi ve Samimi Olalım, Milliyet, No:1626, s.1. (21 Ağustos 1930b). Ciddi ve Samimi Olalım, Hakimiyet-i Milliye,No:3271, s.1. (31 Ağustos 1930a). Karşı karşıya.. Milliyet, No:1636, s.1. (31 Ağustos 1930b). Karşı karşıya.. Hakimiyet-i Milliye, No:3281, s.1,4. (5 Eylül 1930). Samimi olalım.., Milliyet, No:1641, s.1. (7 Eylül 1930). Söz Fethi Beyindir!, Milliyet, No:1643 s.1. (8 Eylül 1930). Söz Fethi Beyindir!, Hakimiyet-i Milliye, No:3288, s.1. (10 Eylül 1930). Ölçüsüz Sözler, Milliyet, No:1646, s.1,2. (21 Eylül 1930a). Yeni Fırka ve Vergiler, Milliyet, No: 1657, s.1. (21 Eylül 1930b). Yeni Fırka ve Vergiler,Hakimiyet-i Milliye, No:3302, s.1,2. (27 Eylül 1930). Buhran, Milliyet, No:1863, s.1. (30 Eylül 1930a). Fırkamızın Kuvveti, Milliyet, No:1666, s.1. (30 Eylül 1930b). Fırkamızın Kuvveti, Hakimiyet-i Milliye, No:3311, s.1. (5 Teşrinievvel 1930). Fırka Mücadeleleri, Hakimiyet-i Milliye, No:3316, s.1. (29 Eylül 1930a). Fırkamız, Milliyet, No:1665, s.1. (29 Eylül 1930b). Fırkamız, Hakimiyet-i Milliye, No:3310, s.1. (6 Teşrinievvel 1930). Fırka Mücadeleleri, Milliyet, No:1671, s.1. (13 Teşrinievvel 1930a). Politika ve Vatandaşlık!, Milliyet, No:1679, s.1.

25 328 Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (13 Teşrinievvel 1930b). Politikacılık, Vatandaşlık, Hakimiyet-i Milliye, No:3324, s.1,2. (20 Teşrinievvel 1930). Gazinin Başvekâleti Rivayetlerinin İçyüzü,Milliyet, No:1686, s.1. (21 Teşrinievvel 1930). Bir Vazife, Hakimiyet-i Milliye, No:3334, s.1. (23 Teşrinievvel 1930). Bir Vazife, Milliyet, No: 1689, s.1. (26 Teşrinievvel 1930). İntihaptan Sonra, Milliyet, No:1692, s.1. (27 Teşrinievvel 1930). İntihaptan Sonra, Hakimiyet-i Milliye, No:3338, s.1. (26 Kânunuevvel 1930). Türkiye de Diktatür Yoktur ve Olamaz!, Hakimiyet-i Milliye, No:3396, s.1. TAŞKIRAN, Cemalettin (1994). Atatürk Döneminde Demokrasi Denemeleri ( ), Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı:14, s