Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum)

Transkript

1 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER (Uluslararası Sempozyum) ﺓ ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻤﺪﺍرﺱ ﺍﻟ ﺪﻳﻨﻴﺔ ﺓ ﻗﻠﻴﺪ ﻱ ﺍﻟﺖ ﺍإﻟﺴﺎﻟﻤﻲ ﺍﻟﻤﺆﺗﻤﺮ ﺍﻟﺪوﻟﻲ ﻟﻠﻌﻠﻮﻡ ﺓ ﺍﻟﻤﻌﺎﺻﺮﺓ ﺍﺕ ﺍﻟ ﺪﻳﻨ ﻲ وﺍﻟﻜﻠ ﻲ Islamic Sciences at the Crossroad of Madrasah and Theology (International Symposium) 29 Haziran - 1 Temmuz June 1 July Cilt Editör Yrd. Doç. Dr. İsmail NARİN Bingöl Üniversitesi Yayınları 2013

2 Medrese ve Modern Öğretim Kurumları Arasında Bir Mukayese (Cumhuriyet Dönemi Şark Medreseleri Örneği) Mehmet Sadık ELÇİ 1 Giriş Kökeni Mescid-i Nebevi nin Suffa sına, 2 hatta Daru l Erkam a 3 dayanan medreseler İslam tarihi boyunca çok büyük ilmî hizmetlere vesile olmuş mümtaz kurumlardır. Bu kurumlarda gerek Kur an ve Sünnet mihverli dini ilimlerde, gerek Kur an ve Sünnet in doğru anlaşılmasını sağlayan gramer ve belagat ilimlerinde ve gerekse felsefe ve pozitif bilimlerde tarihe adını altın harflerle yazdırmış bilginler yetişmiştir. Medreseler, doğuşundan itibaren sürekli gelişme ve kendini yenileme yönünde çıtasını yükseltmiştir. Ancak Osmanlı nın gerileme ve çökme sürecine girmesiyle medreseler de yavaş yavaş canlılığını yitirmiş; yeni şeyler ortaya koymak bir yana, kendi içerisinde adeta ilmî bir kısır döngüye kapılmıştır. 4 Zaman zaman yapılan ıslah-ı medaris girişimleri de medreseleri istenen sonuca ulaştıramamış ve ihyalarına yetmemiştir 5. Cumhuriyetin kurulmasının akabinde Tevhid-i Tedrisat bahanesiyle medreseler 1 Maşuk Camii Kur an Kursu / DİYARBAKIR [sadikelci@hotmail.com]. 2 Nebi Bozkurt, Medrese, DİA, XXVIII, Betül Can, Fatih Döneminden Tanzimat a Kadar Osmanlı Medreselerinde Arapça Eğitimi (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2009, s. 13; Şerife Özkan, Medrese Tâbirinin İlk Defa Ortaya Çıkışı, Selçuklular Zamanında Medreselerin Ortaya Çıkış Sebebleri ve Medrese Eğitimi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya 2007, s M. Şefik Korkusuz, Cumhuriyet Öncesi Diyarbekir de Maarif, Kent Yay., İstanbul 2009, s Özkan, a.g.e., s ; M. Asım Köksal, Medreselere ve Medreselerin Geçirdiği Safhalara Bir Bakış, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, Haziran-Temmuz 1963, Sayı: 6-7.

3 86 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER ilga edilip tamamen yasaklandıktan sonra bu kurumlarda yetişmiş fedakâr İslam âlimleri 13 buçuk asır devam ede gelen Peygamber mirasının kendi dönemlerinde inkıtaa uğratılmasına razı olmamışlardır. Her türlü mezalime rağmen; samanlıklarda da mağaralarda da olsa, aç, susuz çıplak da kalsalar, büyük kahramanlıklar göstererek bu tedrisatı devam ettirmişlerdir. Yine bölgenin dinine sadık fedakâr halkı da gerek evlatlarını bu kurumlara göndererek, gerekse kıtlığın, fakr-u zaruretin hâkim olduğu o zor şartlarda kendi yemeğinden kısıp talebelere göndererek bu kurumların bir şekilde ayakta kalmasına destek olmuşlardır. O dönemde medreselere sahip çıkmış olan gerek ulemaya gerekse bölge halkına ümmet olarak şükür borcumuzun olduğu ve her zaman onları hayırla yâd etmemiz gerektiği kanaatindeyiz 6. Yukarıda belirttiğimiz sebeplere binaen cumhuriyet dönemi medreselerinden bahsederken dört başı mamur bir kurum tasavvur edilmesi yerine bu kurumların bakiyesini tasavvur etmek daha doğru bir bakış olacaktır. Elbette ki o dönemin katı şartları altında varlıklarını sürdürmeye çalışan medreselerden tam bir ders programı, ciddi bir tahsil ve geçmişte olduğu gibi dâhi âlimleri yetiştirmelerini beklemek, bunları sağlamadığı için de onları eleştirmek insafa sığmaz. Ama her şeye rağmen bu dönemde hem ilim hem tasavvuf alanında mümtaz şahsiyetlerin yetiştiği ve büyük hizmetlerin yapıldığı da inkâr edilemez. Günümüzde halen bu şahsiyetlerden bazı zatların yaşadığını ve hizmetlerini sürdürdüklerini de Elhamdülillah görmekteyiz. Medreselerin kapatılmasıyla oluşan boşluğu doldurmak için devlet; İmam Hatip Liselerini, İslam Enstitülerini ve İlahiyat Fakültelerini kurmuştur. Bu tebliğimizde medreselere alternatif olarak kurulan bu kurumlar ile medreseler arasında bir mukayese yapmaya çalışacak ve bu kurumlardan bahsederken de resmi eğitim kurumları tabirini kullanacağız. Mukayesemizde medreselerin kalıntısı olan Cumhuriyet dönemi medreselerinden Doğu ve Güneydoğu Anadolu da bulunan medreseleri esas alacağız. Söz konusu mukayeseyi yaparken bir tarafın tamamen yasak olduğu ve maddi olarak hiçbir imkâna sahip olmadığını, buna karşın diğer tarafın da devletin himayesinde olduğu ve her türlü imkâna sahip olduğu gerçeğini de göz ardı etmememiz gerekir. 6 Bk. Sadrettin Öztoprak, Şark Medreselerinde Bir Ömür, Beyan Yay., İstanbul 2003.

4 Mehmet Sadık ELÇİ 87 Hem medrese hem ilahiyat okuduğum ve birinde müderris olarak görev yaptığım, diğerinde doktora öğrencisi olduğum için her iki tarafa bir nebze de olsa vakıf bir kişi olarak, kendi tecrübe ve gözlemlerimize dayanarak, ikisi arasında bir mukayese yaptığımızda her iki tarafın da güçlü olduğu ve zayıf kaldığı taraflarının olduğunu söyleyebiliriz. Şimdi bu hususları sırasıyla inceleyelim. BİRİNCİ BÖLÜM MEDRESELERİN GÜÇLÜ OLUP RESMİ KURMLARIN ZAYIF KALDIĞI YÖNLER 1. Hasbîlik Medreselerde hoca, öğrenci ve onları destekleyen halk olmak üzere üç cihetten hasbilik söz konusudur. Zira hoca verdiği dersi resmi bir vazifeyi ifa etme mecburiyetiyle değil, tamamen gönüllülük esasına ve dinî bir sorumluluk bilincine binaen vermektedir. Bunun için de zamanının ve enerjisinin tamamını medreseye harcamakta, elinden geldiği kadar öğrencilerini yetiştirmeye gayret etmektedir. Öğrencinin de mezuniyeti neticesinde, geçerli ve iş imkânı sağlayan, bir diploma sahibi olma gibi bir şansı ve niyeti olmadığından öğrenimini sırf ilim elde edebilmek, dinini öğrenmek ve öğretmek gayesiyle yapar. Bunun için de gecesini gündüzüne katarak okur. Hem hocanın hem öğrencilerin bu hasbî ameliyesine karşılık halk da öşür, fıtır, sadaka ve infak gibi hayır-hasenatıyla bu ilim faaliyetinin devam etmesine yardımcı olur. İşte her cihetiyle hasbilik ve gönüllülük esasına dayandığı için bu ameliye hem daha disiplinli ve kaliteli hem daha bereketli olmuştur. Buna karşın resmi eğitim müesseselerinde istisnalar hariç- ilmî faaliyetler gönüllülük yerine resmi görev düşüncesi içerisinde yapılmaktadır. Nitekim hoca dersini resmi mesuliyet ve maaşı için yapmakta ve mesaisine bağlı olarak yürütmektedir. Mesaisi ve ders saati dışında öğrencisiyle ilgilenmemektedir. Öğrenci de, kendisine iş imkânı sağlayacak diplomaya sahip olma gayesiyle okur. Bunun için de ilim öğrenme derdinden ziyade her ne şekilde olursa olsun sınıfı geçme ve diploma sahibi olma çabası içerisindedir. Sınavı geçebilecek kadar bir şeyler öğrenilip ondan sonra terk edilen bir bilginin ne derece kalıcı ve kaliteli

5 88 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER bir bilgi olacağını söylemeye gerek yoktur. Realitede, maalesef, var olan sınavlarda kopya çekme problemini de nazar-ı dikkate alırsak durumun hiç de iç açıcı olmadığı daha rahat anlaşılır. 2. Hoca-Öğrenci Tercihi Medrese eğitimi tamamen gönüllülük esasına dayandığından hoca öğrencisini, öğrenci de hocasını seçme hürriyetine sahiptir. Hoca ilim öğrenebilecek istidada sahip olmadığına kanaat getirdiği veya ahlaki açıdan problemli bulup ıslah edemediği bir öğrencisini hemen medreseden uzaklaştırabildiği gibi öğrenci de arzuladığı ilmî verimi alamadığı bir medreseden istediği vakitte ayrılıp bir başka medreseye intikal edebilir. Bunun için yıl veya dönem sonunu bekleme gibi bir sorunu da yoktur 7. Zira medreselerde yıl veya dönem sonu diye belirlenmiş bir zaman dilimi mevcut değildir. Ancak bazı öğrencilerin kimi zaman yersiz ve zamansız yer değiştirmelerinin medrese düzenine zarar verdiği 8 de unutulmamalı ve medreseler arası bir organize yapılmak suretiyle bu husus önlenmelidir. Resmi eğitim kurumlarında ise hoca ile öğrenci arasında yekdiğerini seçme gibi bir şans olmadığı gibi bir problem çıkması durumunda öğrencinin kurumunu değiştirme ya da öğrencinin uzaklaştırılması kolay olmamaktadır. 3. TEDKİK VE İLİMDE DERİNLEŞME Medreselerde İslami ilimlerle ilgili iptidaî, vasat ve nihâî düzeyde klasikleşmiş, kaynak olma özelliğine sahip temel kitaplardan metin/şerh/haşiyeler okutulduğu için öğrenci sağlam bir altyapı kazanma imkânını elde eder. Öğrenci, bir üstat denetiminde baştan sona kadar okuduğu bu temel metinler vesilesiyle, ilimlerin asli ve tali meselelerini öğrenir. Ancak maalesef - bu derinleşme sadece alet ilimleri için söz konusu olduğu için diğer İslamî ilimlere bu ehemmiyet verilmemektedir. Buna karşın resmi kurumlarda ilim çeşitliliği çok olmakla beraber ilimlerde tedkîk seviyesine ulaşma imkânı bulunmamaktadır. Aslında burada, hoca-öğrenci arasındaki eğitim ameliyesini verme-alma metoduna karşın öğrenciyi yönlendirme metodunun tercih edilmesi neticesinde, ilim öğretme yerine ilimlerle tanıştırma ameliyesinin yapıldığını söyleyebiliriz. Güya öğrenci yolunu öğrenip kendi kendi- 7 Bk. Nezir Demircan, Halil Gönenç Hoca Hayatı ve Hatıratı, Beyan Yay., İstanbul, ts., s M. Şerif Eroğlu, Bütün Yönleriyle Arapkendi, Kent Yay., İstanbul 2004, s. 76.

6 Mehmet Sadık ELÇİ 89 ne devam edecek diye düşünülür ancak bu sistemin düzgün işlediği söylenemez. Çünkü hoca durduğu yerde öğrenci de noktayı koyar, çoğunlukla daha ileri gitmez. 4. Tahlil Melekesi Kazandırma Medresede takip edilen metin-şerh-haşiye yöntemi vesilesiyle öğrenci çok güçlü bir lisanî tahlil melekesini kazanır. Bu meleke sayesinde özel bir dille yazılmış bulunan İslami kitabiyatı rahatlıkla okuyup yorumlama ve bir lafızdan/cümleden farklı manalar istihraç ve istinbat etme imkânına kavuşur. Yüzeysel bir şekilde ilim öğretilen resmi kurumlarda okuyan öğrencilerden aynı şeyleri beklemek mümkün değildir. 5. Hoca Desteği ve Selefe Saygı Medresede ilim tahsili üstat denetiminde yapıldığından ilmi üslup ve anlayışta kargaşa ve dengesizlik örnekleri son derece sınırlıdır. Öğrenci deneme yanılma veya el yordamıyla araştırmalar yapma yerine karşılaştığı problemleri üstatlarının yardımıyla, seleflerine karşı saygısından ödün vermeden, krizsiz bir şekilde çözme imkânına sahiptir. Buna mukabil kendi başına ya da modern eğitim kurumlarında yetişenlerde müsteşrikvari üslubu çağrıştıran ve kutsaldan tecrit edilmiş tenkitçi bir hava hâkimdir. 6. Sözlü Kültür ve Âdâb Medrese sisteminde öğrenci yazılı birikimi tahsil etmenin yanı sıra yazıya geçirilemeyen ve kuşaktan kuşağa aktarılan sözlü birikimi, ilme ilişkin menakıp ve kültürü de hoca-öğrenci arasındaki doğrudan ve birebir ilişki sayesinde tevarüs eder. Keza teorik tahsilin yanı sıra hocası ve arkadaşları şahsında medreseye mahsus bir kişilik eğitiminden de geçer. İlim ehline mahsus âdâbı ve âlim-müteallim ilişkisini öğrenir 9. Şark bölgesinde medreselere en çok tasavvuf erbabının sahip çıktığını, birçok medresenin tekkenin müştemilatı içerisinde olduğunu ve ihtiyaçlarının tekke şeyhi tarafından karşılandığını, dolayısıyla bir tekke-medrese etkileşiminin de oluştuğunu da hatırlayacak olursak medreselerdeki adabın aynı zamanda tasavvuf ahlakı ve 9 Bk. Öztoprak, a.g.e., s

7 90 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER adabından beslendiğini de söyleyebiliriz. 10 Resmi kurum öğrencilerinin aynı şansa sahip olmadığını izah etmeye gerek yoktur. 7. Halkla İç İçe Olma ve Halk Nazarında İtibar Müderrisin aynı zamanda cami imamı olması, halka vaaz ve hutbe irat etmesi, düğününde-tasasında halkla beraber olması, gerektiğinde kadılık görevini yürütmesi, çevresindeki hemen her türlü problemin çözümü için merci olması, iaşesinin halk tarafından sağlanması, tedrisatın cami veya cami bitişiğinde olması, öğrencilerin iaşesinin genelde köy/mahalle halkından -ratıp veya tayin 11 denen usullesağlanması, Ramazan aylarında öğrencilerin köylerde imamlık yapması, 12 gibi hususlar medrese mensuplarıyla halk arasında kuvvetli bağların oluşmasına vesile olmuştur. Resmi kurumların hocaları ve öğrencileri için benzer şeyleri söylemek mümkün değildir. Özellikle ilahiyat fakültelerinin hoca ve öğrencileri halktan oldukça kopuktur ve halkla aralarında adeta kalın duvarlar mevcuttur. Bunun tabii bir sonucu olarak bu kurumların halk nazarındaki yeri de medreselerinkinden farklı olmuştur. 8. Günlük Yoğun Program Medreselerde günlük program sabah namazıyla başlar ve yatma saatine kadar, namaz ve yemek vakitleri hariç, kesintisiz devam eder. Yani sabah namazından yatma vaktine kadar öğrenci hiç durmadan, teneffüs yapmadan, ders, müzakere, iade ve ezberleme gibi aktivitelerle vaktini değerlendirmek durumundadır 13. Hoca veya görevlendirdiği naibi de bu süreci takip etmekle mükelleftir. Medreselerin yatılı olması da bu programın uygulanabilmesi için bir avantajdır. Buna mukabil resmi kurumlarda ders saatleri dışında öğrenci tamamen serbesttir. Çalışma zorunluluğu olmadığı ya da takip edilemediği için öğrenciler tümüyle 10 Bk. Korkusuz, a.g.e., s Tayin ya da ratıp ismi verilen öğrencinin abonesi olduğu köylünün evinden yemek alma işi şöyle yapılırdı: öğrenci adaba uygun olarak giyinir, tabağını alır, abonesi olduğu eve gider, kapıyı çalar, kapının kenarında kapıya sırtını dönerek başı önünde bekler. Evin hanımı ya da çocuğu gelip tabağı alır, bir ekmekle beraber evin tenceresinden bir tabak öğrenciye verir. Yemeği alan öğrenci sağa sola bakmadan edepli bir şekilde medreseye gelir. Bu şekilde tüm öğrencilerin getirdiği yemekler hazırlanan yer sofrasında bir araya getirilerek beraberce yenir. Medreseye et meyve vb. bölüşmeye değer bir yiyecek geldiğinde müderris dâhil büyük küçük farkı gözetilmeden kura usulüyle öğrenciler arasında eşit şekilde taksim edilir. 12 Bk. Korkusuz, a.g.e., s Korkusuz, a.g.e., s. 27.

8 Mehmet Sadık ELÇİ 91 denetim dışındadır. 9. Haftalık ve Yıllık Tatil Süresi Medreselerde haftalık tatil 24 saattir. Yıllık tatil ise bayram tatilleriyle birlikte genellikle bir ay veya 40 gün civarındadır. Yani tatil süresi açısından öğrencinin ilim tahsilinden uzak kalmasına ya da rehavete kapılmasına sebep olacak uzun bir boşluk söz konusu değildir. Resmi kurumlarda ise yıllık 8 ay eğitim yapılmakta olup haftanın iki günü tatildir. Bu süre üniversitelerde bazen üç gün olabilmektedir. Öte yandan özellikle üniversitelerde ilk iki hafta tanışma, kitap seçimi ve teminiyle geçtiğinden ders işlenememektedir. Keza vize ve final sınavı haftalarında da fiilen ders işlenememektedir. Ara ve yılsonu tatillerine bir hafta kala - öğrenciler tatil havasına girdiklerinden - genelde derslerin işlenmesi zorlaşmaktadır. % 30 devamsızlık, ( 72 güne tekabül eder.) özel bazı günlerdeki tatil ve rapor alma hakkını da hesaba kattığımızda fakültede net olarak ancak 4 ay ders yapılabilmektedir. Başka bir ifadeyle belirtmek gerekirse dört yıllık ilahiyatlarda ders işlenme süresi hesaplandığında yaklaşık 16 aylık bir süre ortaya çıkmakta, bu da medresenin 1,5 yılına denk düşmektedir. 6 yıllık medrese eğitimi süresiyle kıyaslarsak medreselerde, ilahiyatlardakine oranla 4 katı fazla ders işleyebilmektedir. Bu da 6 yıl süreli medrese eğitiminin 16 yıl ilahiyat eğitimini karşıladığı anlamına gelmektedir. Bu hesaba bir de medreselere göre ilahiyat fakültelerinin haftada bir gün fazla tatilini ve aşağıda izah edeceğimiz gibi günlük ders işleme süreçleri arasındaki farkı da eklersek iki kurum arasındaki fark daha da artmaktadır. 10. Ders İşleniş Süreci Medreselerde ders süreci şöyle işler: Öğrenci akşamdan, sabah okuyacağı dersi mütalaa etmek suretiyle derse önceden hazırlanır. Sabah hocasından dersini aldıktan sonra kendi kendine veya ders arkadaşlarıyla dersin tekrarını yapar. İkindi namazından itibaren ertesi güne kadar metin (şerh veya haşiye olmaksızın okuduğu kitabın metni) ezberler. Ertesi gün aynı dersi kendinden kıdemli öğrencilerle (belletmen) müzakere eder. Böylece bir ders beş aşamadan geçerek bellenir. Ancak resmi eğitim kurumlarında ders süreci sadece hocadan ders dinleme ile sınava yakın zamanlarda sınava hazırlık için yapılan çalışmadan ibarettir. Bunun da ciddi bir eğitim için yetersiz olduğu aşikârdır. 11. Ezber

9 92 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER Medreselerde özellikle alet ilimlerinde 14 en az 10 kitap(çık) ezberlenmektedir. Tahsil sürecinin hemen tüm merhalelerinde öğrencinin günlük olarak ezberlediği bir ödevi vardır. Bu yoğun ezber, öğrencinin her zaman alet ilimlerine ait kuralları hatırlayabilmesine yardımcı olduğu gibi o ilimlerde derinleşmesine ve sağlam bir alt yapı sahibi olmasına da katkı sağlar. Kanaatimizce ilmin ezbersiz elde edilmesi gayet müşküldür. Resmi eğitim kurumlarında ezbercilik anlayışıyla ilim ezberleme birbiriyle karıştırılmaktadır. Ezbercilikle mücadele edilirken ilim ezberleme yok edilmektedir. Bu da ilmi melekenin oluşumunu olumsuz yönde etkilemektedir. 12. Disiplin Medreselerde - her şey gönüllülük esasına dayandığından - gerek ders gerek ahlak ve gerekse kurallara uyma hususunda tam bir disiplin uygulayabilme şansı bulunmaktadır. Bu da öğrencinin eğitim-öğretimi ve olgunlaşması hususunda daha olumlu sonuçlara vesile olmaktadır. Resmi eğitim kurumlarında disiplin kurulu bulunmakta ise de disiplinin uygulanabildiğini söylemek güçtür. Özellikle üniversitelerde öğrencinin gereğinden fazla serbest oluşu ve özgürlüğü derslere lakayt olmasına ve sorumluluk altına girmemesine sebep olmaktadır. Mesela, sınıfta arka sıralarda ders dışı bir materyalle uğraşan ya da uyuyan bir öğrenciye hoca bir müeyyide uygulayamamaktadır. 13. Ders Kitaplarının Dili Medreselerde gerek ulûm-i âliyye 15 gerek ulûm-i âliyye 16 ile ilgili hemen tüm ders kitaplarının dilinin Arapça olması öğrencinin Arapçayı iyice bellemesine ve meleke haline getirmesine yardımcı olmaktadır. Resmi eğitim kurumlarında ders kitaplarından çok az bir miktarı Arapça olanlardan seçildiğinden bu kurumlarda okuyan öğrencilerin Arapçayı okuma, anlama ve yazma hususlarında hiç bir zaman istenen düzeye gel(e)memesine sebep olmaktadır. 14. Dersin Sürekliliği Medreselerde her hangi bir ilimle ilgili bir kitap okunduğunda o kitap sonuna kadar veya belirlenmiş bir mevzuya kadar ara verilmeden takip edilir. Kanaatimiz- 14 Alet ilimlerinden maksat: Sarf, Nahiv, Belagat, Mantık ve Münazara ilimleridir. 15 Yukarıda bahsi geçen alet ilimleri demektir. 16 Kur an, sünnet ve bunların etrafında oluşan; Tefsir, Fıkıh, Kelam, Akaid, Hadis usûlü, Fıkıh usûlü, Tefsir usûlü gibi temel İslam ilimleridir.

10 Mehmet Sadık ELÇİ 93 ce bu şekil bir eğitim, resmi kurumlarda olduğu gibi, haftada sadece bir-iki saat o dersi işlemek suretiyle yapılan eğitimden çok daha verimli bir tarzdır. Ayrıca resmi eğitim kurumlarında ders kitabı olarak seçilen kitabın sonuna kadar işlenebildiğini söylemek de her zaman için mümkün değildir. İKİNCİ BÖLÜM MEDRSELERİN ZAYIF OLUP RESMİ KURUMLARIN GÜÇLÜ OLDUĞU YÖNLER 1. Bilginin Tanzimi Medreseler temel kaynakları okutma ve okuduğunu anlama yönünden güçlü bir yöne sahip oldukları halde bilgiyi organize etme noktasında zayıf görünmektedirler. Farklı kaynaklardan bilgiyi derleyip belli bir sistem dâhilinde onu sunma özelliği uzun zamandan beri yitirilmiştir. Bu yönüyle resmi eğitim kurumları daha sistematik bir yapıya sahip olup avantajlı bir görünüm arz etmektedir. 2. Bilgiyi Güncelleme Mevcut haliyle medreseler taassup derecesinde klasik eserlere bağlı kalmakta ve bilgiyi güncelleme hususunda problem yaşamaktadır. Başka bir deyişle medreselerde en mükemmeli selefimizin bize vaz ettiği metot ve müfredattır. Bundan iyisi olmaz. Böyle gelmiş, böyle gider. Biz daha iyisini ortaya koyamayız düşüncesi hâkimdir. Kimi zaman bu durum, bazı şeyleri tabulaştıracak dereceye ulaşmaktadır. Bunun neticesinde oluşan özgüvensizlikten dolayı medrese mensupları hem dil alanında hem de İslami ilimler alanında gerek yeni bir şeyler üretme gerekse ilim âlemindeki son gelişmeleri takip ve istifade etme hususunda yetersiz kalmaktadırlar 17. Bu noktada resmi eğitim kurumları daha geniş bir ufka ve daha iyi bir performansa sahiptirler. 3. İlmî Çeşitlilik Medreselerde belli bazı ilimlerde iyi bir yere varılmakla beraber, felsefe, sosyoloji, psikoloji, eğitim bilimi, genel tarih, vb. ilim dalları ihmal edilmekte ve İslam ta- 17 Bediüzzaman Said-i Nursi de Muhâkemât isimli kitabının 12. mukaddimesinde bu hususa dikkat çekmiştir.

11 94 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER rihi, mezhepler tarihi, dinler tarihi, kelam vb. temel İslam ilimleri arasında bulunan birçok ilim unutulmuş bulunmaktadır. Bu yönüyle resmi eğitim kurumları daha geniş bir yelpazeye sahiptirler. En azından öğrencinin bu ilimlerle tanışması ve bu ilimlerden haberdar olması bile azımsanmayacak bir kazanç olup ufkunun açılmasına vesile olmaktadır. 4. Hitabet ve Kendini İfade Edebilme Yetisi Gerek hitabet dersinin olmayışı ve gerek öğrencilerin yaşam tarzı ve aşırı hayâ duygusuna sahip olmaları neticesinde medreselerde okuyan öğrenciler genellikle utangaç ve çekingen olup kendini ifade etme ve topluluğa hitap etme gibi hususlarda yetersiz kalmaktadırlar. Hatta böyle durumlarda bildiklerini dahi unutacak kadar heyecanlanabilmektedirler. Bu hususta resmi eğitim kurumlarında yetişen öğrencilerinin performansı daha iyidir. Çünkü aldıkları eğitim bu hususları da kapsamaktadır. 5. Pratik Arapça ve Hat Sanatı Şüphesiz ki bir dili hakkıyla bilmek için onu anlayarak okumayı, yazmayı ve konuşmayı becerebilmek gerekir. Medreselerde anlayarak okuma konusunda kaliteli bir eğitim verilmekle beraber yazma ve konuşma hususunda istisnalar hariçhiçbir program söz konusu değildir. Kanaatimizce bunun da sebebi medreselerin, eskiden beri Kur an ve sünneti ve onlara hizmet eden ilimleri anlama amacını gütmeleri, bu hedefe kilitlenip dilin diğer iki veçhesine lakayt kalmalarıdır. Yeterli olmasa ve istenen semereyi vermekten uzak ise de resmi eğitim kurumlarında dilin bir bütün olarak ele alınıp her üç cihetine yönelik programların oluşturulması küçümsenmeyecek bir avantajdır. 6. Sınıf Sistemi Medreselerde dersler genel itibari ile her öğrenciye özel bazen de iki-üç kişilik küçük guruplar halinde verilmektedir. Bunun bir takım faydaları olmakla beraber hocanın alet ilimlerinden başka diğer ilimleri öğrencilerine ders verme veya kendini yenileyecek kitap okuma ya da başka bir aktivite yapmasına imkân vermediğinden hem hoca hem öğrenci bu uygulamadan olumsuz etkilenmektedir. Resmi eğitim kurumlarında böyle bir problem olmamakla beraber sınıf mevcudunun fazla olması öğrencileri derse odaklatma ve kontrol altında tutma gibi bir problemi beraberinde getirmiştir.

12 Mehmet Sadık ELÇİ 95 Kanaatimizce ortalama 5, 10 ya da en çok 15 kişilik sınıf sisteminin oluşturulması her iki kurum için de ideal olacaktır. 7. Sınav Sistemi Medreselerde sınav sistemi mevcut olmayıp öğrencilerin değerlendirilmesi hocanın kendi gözlemine bırakılmıştır. Oysaki bunun yanında okuduğu her bir kitaptan sınav olup başarı olmadıkça bir sonraki kitaba geçirilmemesi gibi bir uygulama yapıldığı takdirde ilmin kalitesi açısından yararlı olacaktır. Resmi eğitim kurumlarında malum haliyle sınav sisteminin uygulanması zorunlu ve faydalı olmakla beraber öğrencinin sınava endeksli bir öğrenim düşüncesine girmesi gibi olumsuz sonuca götürdüğü de bir gerçektir. 8. Eğitim Materyalleri Medreselerde tahta, akıllı tahta, bilgisayar vs. gibi modern çağın eğitim materyalleri ve teknolojisinden istifade edilmemesi/edilememesi büyük bir eksikliktir. Bu hususta resmi eğitim kurumları daha şanslıdır. Sonuç ve Öneriler Tarih içerisinde büyük hizmetler ifa etmiş medreseler, cumhuriyetin kurulmasından hemen sonra yasaklanmalarına rağmen bazı fedakâr âlimlerin azmi ve inançlı halkın desteğiyle her türlü baskı ve mezalime direnerek hayatta kalmayı başarmışlar ve günümüze kadar gelebilmişlerdir. Kendilerine alternatif olarak kurulan resmi kurumlarla mukayese edildiğinde bazı yönlerden eksikleri olsa da medreselerin, her şeye rağmen, birçok alanda hala iyi bir performans ortaya koydukları ve kendilerine has bazı meziyetlere sahip oldukları görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında resmi eğitim kurumları medreselerin boşluğunu dolduramamıştır. Medreseler çok güzel ham halde cevher üretirler. Ancak bu cevheri işleme ve sunma hususunda yeterli değildirler. Buna karşın resmi eğitim kurumları cevher üretme hususunda yetersiz oldukları halde var olan cevheri işleme ve sunma hususlarında mahirdirler. Bu münasebetle: 1. Medreselerle bu kurumların birbirleriyle mezcinden ve her iki tarafın güçlü

13 96 Medrese ve İlahiyat Kavşağında İSLÂMÎ İLİMLER yönlerinin terkibinden daha kaliteli bir eğitimin tevellüt edeceği kanaatindeyiz. Binaen aleyh bu kurumların birbirlerine rakip ya da alternatif kurumlar olarak mülahaza edilmesi yerine birbirlerini tamamlayan kurumlar olarak telakki edilmesinin daha doğru olacağını düşünmekteyiz. Buradan hareketle bu kurumların başındaki zevatın tecrübe paylaşımı, dayanışma ve iş birliği yapmalarının gerektiği kanaatini taşıyoruz. 2. Medreselerin güncelleştirilmesi, programlarının geliştirilmesi ve müfredatının yeniden gözden geçirilmesinin gerektiğine inanıyor ve ilgili zevatı bu konularda istişare ve işbirliğine davet ediyoruz. Sağlam bir altyapı oluşturan medreselerde gereken yapılandırmalar gerçekleştirilebildiği takdirde ilim dünyasına çok şeyler kazandıracaktır. 3. Medreselerde ihtisaslaşma mevcut değildir. O sağlam alt yapıya herhangi bir ilim dalında ihtisaslaşma da bina edilirse medreselerin yetiştirdiği şahsiyetler arasından tam bir İslam âlimi portresi ortaya çıkacaktır. Binaen aleyh medrese mezunlarının temel İslam ilimlerinin tümünde belli bir seviye yakaladıktan sonra herhangi bir ilim dalında ihtisas yapmalarının gerekli ve faydalı olacağını düşünüyoruz. 4. Resmi kurumlarda daha fazla olmakla beraber her iki kurumda da bir ideal ve şuur problemi ve eksikliği mevcuttur. Öğrenciye henüz öğreniminin en başından itibaren iyi bir İslamî şuur ve dava bilinci verilerek idealist bir kişilik oluşturulabilirse bu, birçok problemin çözülmesine, gerek eğitim sürecinde gerek sonrasında öğrencinin kendini ilmî manada daha çok donatma ihtiyacını hissetmesine ve ilim aşkına vesile olacaktır. Dolayısıyla her iki tür kurumun hocalarının/müderrislerinin öğrencilerini bilinçlendirmeye ve idealist bir kişilik kazandırmaya yönelik her türlü program yapmaları zorunlu olup büyük faydalar sağlayacaktır. 5. Keza resmi kurumlarda daha fazla olmakla beraber her iki kurumda da öğretim ön plana çıkmış; eğitim, ilimle amel, takva vb. hususlarda ihmaller olmuştur. Bunun telafisi için hocaların/müderrislerin bu konulara ehemmiyet vermeleri, öğrencilerinin bir taraftan öğrenimlerini sağlarken diğer taraftan eğitimlerini asla ihmal etmemeleri elzemdir.

14 Mehmet Sadık ELÇİ 97 Kaynakça Bediüzzaman Said-i Nursi, Muhâkemât, Rnk Neşriyat, İstanbul Bozkurt, Nebi, Medrese, DİA, XXVIII, Can, Betül, Fatih Döneminden Tanzimat a Kadar Osmanlı Medreselerinde Arapça Eğitimi (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Demircan, Nezir, Halil Gönenç Hoca Hayatı ve Hatıratı, Beyan Yay., İstanbul, ts. Eroğlu, M. Şerif, Bütün Yönleriyle Arapkendi, Kent Yay., İstanbul Korkusuz, M. Şefik, Cumhuriyet Öncesi Diyarbekir de Maarif, Kent Yay., İstanbul Köksal, M. Asım, Medreselere ve Medreselerin Geçirdiği Safhalara Bir Bakış, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, Haziran-Temmuz 1963, sayı: 6-7. Özkan, Şerife, Medrese Tâbirinin İlk Defa Ortaya Çıkışı, Selçuklular Zamanında Medreselerin Ortaya Çıkış Sebebleri ve Medrese Eğitimi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Konya Öztoprak, Sadrettin, Şark Medreselerinde Bir Ömür, Beyan Yay., İstanbul 2003.