4. ÜN TE. YAfiAMIMIZDAK ELEKTR K 1. ELEKTR K ENERJ S N LETEN VE LETMEYEN MADDELER 2. DEVREDEK LETKENLER AMPULÜN PARLAKLI INI ETK LER M?

Transkript

1 4. ÜN TE 4. YAfiAMIMIZDAK ELEKTR K 1. ELEKTR K ENERJ S N LETEN VE LETMEYEN MADDELER 2. DEVREDEK LETKENLER AMPULÜN PARLAKLI INI ETK LER M?

2 Çevremize bakt m zda birçok elektrikli araç gereç görürüz. Evinizdeki buzdolab, çamafl r makinesi, bulafl k makinesi, saç kurutma makinesi, elektrik süpürgesi, f r n, tost makinesi, radyo, televizyon, bilgisayar, video, cd çalar, ütü, t - rafl makinesi, klima, telefon, ayd nlanmam z sa layan ampul elektrikle çal flan aletlerden baz lar d r. Siz bu listeyi daha da uzatabilirsiniz. Durum böyle olunca yaflam m zda elektrikle ne kadar iç içe oldu umuz daha iyi anlafl l r. Elektri in önemini ve yaflam m zdaki yerini daha iyi anlamak için bir süre elektrik kesildi inde nas l telafla düfltü ünüzü bir hat rlay n. Evinizin d fl nda her türlü tafl t arac ya do rudan elektrikle çal fl r ya da elektrikle çal flan kontrol sistemleri içerir. Vücudumuzdaki elektri e ne demeli? nsan vücudunda da kalp ve kaslar elektrik enerjisiyle çal fl r. Elektrikli y lanbal n duydunuz mu? Amazon nehrinde yaflayan bu bal n bedeni elektrik üretir. Bu elektrik evlerimizde kulland m z normal ampullerden 20 tanesini yakabilir. Y - lanbal, bu özelli ini besinini avlamak ve avc lar ndan kaçmak için kullan r. Elektrik sizin gibi geçmiflte yaflam fl birçok kiflinin de ilgisini çekmifltir. 26 as r önce yaflam fl olan Filozof Thales (Tales) çuha parças na sürtülmüfl kehribar n küçük cisimleri çekti inden söz etmifltir. Orta ça da bu elektrik bilgisine yeni bir fley eklenmemifltir. Elektri in sistemli bir flekilde incelenmesi Rönesans döneminde bafllam flt r. Günümüzde elektrikten çok genifl alanda yararlan lmaktad r. Elektrikle haberleflme yöntemlerinin gelifltirilmesi, modern hayat n kurulmas nda en önemli etken olmufltur. Günümüzde uluslar n uygarl k düzeyi, kifli bafl na tükettikleri elektrik enerjisiyle ölçülür hâle gelmifltir. 1. ELEKTR K ENERJ S N LETEN VE LETMEYEN MADDELER Bir üretecin kutuplar, iletkenle bir ampule ba land nda elektrik enerjisinin üretecin pozitif kutbundan negatif kutbuna akabilece i bir yol oluflturulmufl olur. Bu yola elektrik devresi denir. Bu devrede, iletken bir noktas ndan kesilirse elektrik ak m kayna enerjisi ak fl durur. Böyle devreye aç k devre denir. çinden elektrik enerji geçen devreye kapal devre denir. Yukar da flekli verilen devrede, ak m kayna (üreteç) ve ampul, iletken teller devre elemanlar d r. Daha karmafl k elektrik devrelerinde elektrik anahtar, ampermetre, voltmetre, direnç, reosta, almaç gibi devre elemanlar bulunabilir. Elektrik devrelerini flema hâlinde göstermek için devre elemanlar simgelerle gösterilir. 85 anahtar lamba Üç elemanl kapal bir devre

3 Çeflitli devre elemanlar n n simgeleri Çevremizdeki maddelerin hepsi elektri i iletmez. Baz maddeler elektrik enerjisinin ak fl na izin vermez. Böyle maddelere yal tkan maddeler denir. Porselen, cam, mika, tahta,... yal tkan maddelere örnektir. Yal tkan olarak bilinen maddeler üzerinde elektrik enerjisinin hareketine izin vermezler. Elektrikli aletlerin elle tutulan k s mlar ve pense, tornavida gibi araçlar n saplar yal tkan maddelerle kaplan r. Deney: iletken ve Yal tkan Maddeler Araç ve gereçler: Pil (veya do ru ak m güç kayna ), ampul, duy, ba lant kablolar, 2 tane vida, pamuk iplik, plâstik ve cam çubuk, mum, bak r tel, demir tel Deneyin Yap l fl 1. Tahta takoz üzerine 6 cm aral kla iki viday çak n z. iletkenli i ölçmek için deney düzene i 2. Bu çivilere kablolar ba lay n z. Aç kta kalan kablonun bir tanesinin ucunu pilin bir kutbuna, di er ucunu da önce duya sonra pilin di er kutbuna flekilde görüldü ü gibi ba lay n z. Böylece basit bir elektrik devresi haz rlam fl oldunuz. Bu durumda ampul yanmaz. Böyle bir elektrik devresine aç k elektrik devresi denir. 3. Vidalar aras na, vidalarla temas edecek flekilde s ras yla mum, pamuk ipli i, paket lâsti i, ebonit çubuk, bak r tel, demir tel koyunuz. Her defas nda ampulün yan p yanmad n kontrol ediniz ve bulgular n z not ediniz. De erlendirme Sorular 1. Vidalar aras nda hangi maddeler bulundu unda ampul fl k verdi? 2. Ampulün fl k vermedi i maddeler iletken midir? Ampulün fl k vermedi i maddeler elektrik ak m n iletmeyen yal tkan maddelerdir. Alüminyum, demir, bak r, gümüfl, alt n gibi üzerinde elektrik enerjisinin hareketine izin veren maddelere iletken maddeler denir. nsan vücudu, tuzlu su da elektri i iletir. Gündelik yaflant m zda kulland m z iletkenlerin ço u metaldir. Elektrik enerjisiyle çal flan aletlerde ve elektrik kablolar nda iletken maddeler kullan l r. letken maddelerin iletkenlikleri farkl d r. Kullan lma amac na göre iletken madde seçimi yap l r. letken maddeler Demir Bak r Gümüfl Alt n Alüminyum Tuzlu su Yar iletken maddeler Silisyum Germanyum Yal tkan maddeler Porselen Kuru a aç Kauçuk Cam Teflon Mika 86

4 ALIfiTIRMA Elektrik kablolar n n etraf kauçuk veya plastik ile kapl d r. Bunu yarar nedir? Lastik, kauçuk, naylon, kuru tahta, ebonit, plastik, mika, cam, porselen gibi yal tkan cisimler sürtme ile elektriklenebilir. letkenleri sürtme ile elektriklemek için iletkeninin ç plak elle tutulmamas gerekir. letken çubuk ç plak elle tutuldu- unda oluflan elektrik yükü vücudumuzdan topra a geçer. Ancak iletken kuru bir bezle tutulur veya plâstik sap tak larak sürtülürse elektriklenebilir. Silisyum, germanyum, antimon, arsenik gibi baz maddelerin iletkenli i yal tkanlar nkinden fazla iletkenlerinkinden azd r. Bu maddelerin s cakl klar de ifltirildi inde iletkenliklerinde çok art fl olur. Böyle maddelere yar iletkenler denir. Yar iletkenler özellikle elektronik sanayinde diyot, transistor, entegre devre, tristör gibi devre elemanlar n n yap m nda kullan l r. Elektrik Çarpmalar ndan Korunal m Baz elektrik araçlar nda elektrik kaça olabilir. Arac n normal çal flmas s - ras nda da parçalar n bir k sm nda enerji birikimi olur. Böyle bir durumda araca ç plak elle dokunulursa, biriken enerji vücut üzerinden topra a geçer. Buna elektrik çarpmas denir. Elektrik çarpmas ölümle sonuçlanabilir. Bu tür zararl etkilerden korunmak için elektrik devreleri topraklan r. Yani elektrikli arac n gövdesi bir iletkenle topra a ba lan r. Böylece araç üzerinde biriken istenmeyen enerji iletken üzerinden topra a akar. Yal tkan maddeler elektrik enerjisini iletmezler. Bu yüzden iletken teller yal tkan maddelerle kaplanarak elektrik çarpmalar na karfl korunma sa lan r. Elektrikle çal flan araç ve makineler mutlaka topraklanmal d r. Bunun için toprakl prizler kullan l r. Toprakl prizlerde, prize ba lanan üç tel vard r. ki tel elektrik enerjisinin gelifl ve ç k fl yollar d r. Üçüncü telde, arac n normal çal flmas s ras nda elektrik yoktur. Bu telin iki ucu arac n elektrik girmemesi gereken k sm na (gövdeye), di er ucu topra a ba lanm flt r. Genel olarak toprakl prizlerdeki üç tel farkl renkteki yal tkanlarla kaplanm flt r. Bunlardan kahverengi olan elektrik enerjisinin geldi i teli, aç k mavi olan enerjinin döndü ü (nötr) teli, yeflil veya yeflil/sar olan ise toprak hatt n gösterir. Bu renkler, renk körü olan kifliler taraf ndan da rahatl kla ay rt edilebildi inden tercih edilmifltir. Kimi yerde topraklaman n musluklara ba lanarak sa land görülür. Ancak bu sak ncal d r. Topraklamada kullan lan iletkenin direnci küçük, toprak ba lant s tam olmal d r. Bunun için toprak telinin ucu genifl bir metal levhaya ba lanarak topra a gömülmelidir. Devre flemalar nda toprak ba lant yerler fleklinde gösterilir. 87

5 Elektri in kullan ld ev, hastahane, fabrika, flantiye, laboratuvar...gibi yerlerde çok kar fl k elektrik devreleri (tesisat) kurulur. Araçlar n ar zas z ve verimli çal flmalar için elektrik devrelerinin kontrol alt nda olmas gerekir. Elektrik enerjisi ile çal flan araçlar n her biri belli miktarda enerji geçifline dayanabilir. Araçlar n çal flma k lavuzlar nda bu miktar bellidir. Bütün elektrik devrelerinden ve elektrikli ev aletlerinden geçen elektri in bir üst s n r vard r. stenilen s n r n üstüne ç kmas n önlemek için sigortalar kullan l r. Sigortalar, gerekti i zaman elektri i kesen devre kesicilerdir. Devreye seri ba lan rlar. Evlerde eriyen telli (buflonlu) ve otomatik sigortalar kullan l r. Eriyen telli sigorta buflonu flemas flekilde verilmifltir. Porselen gövdenin içinde, erime s cakl düflük metalden yap lm fl ince tel, iki uçtaki metal bafll klar yard m yla devreye girer. Devreden herhangi bir flekilde yüksek enerji geçerse, sigorta teli s narak erir ve kopar. Bu flekilde devrede enerji ak fl kesilir. Böylece yüksek enerjinin devredeki di er elektrikli araçlara zarar vermesi önlenir. Devredeki elektrik ar zas giderildikten sonra sigortaya yeni tel ba lanarak tekrar devreye sokulur. Ancak kullan lan tel koruyacaklar devrede gerekli elektrik enerjisi miktar na göre seçilmelidir. Sar lan telin ne kadarl k bir enerjide eriyece i bilinmelidir. Otomatik sigortalar, elektri in manyetik etkisinden yararlan larak yap lm flt r. Porselen veya bakalitten yap lm fl buflonun alt k sm pirinç vidal d r. Böylece gövdeye kolayl kla tak l r. Sigortadan geçen enerji artt nda devreyi keserek, dü mesi atar. Dü mesine bas ld nda sigorta yeniden devreye girer. Binalarda yang n ve elektrikli ev aletlerini korumak için de sigortalar kullan - l r. lk sigorta elektrik enerjisinin binaya girdi i yere konulur. Daha sonra her dairenin girifline bir sigorta daha konur. Ayr ca her dairede kendi içindeki araçlar için koruyucu sigortalar vard r. Y ld r m, genellikle fliddetli bir ya murla birlikte görülen elektrik yüklerinin boflalmas ile ilgili bir olayd r. Elektrikle yüklü bulutlar yer yüzüne yak n geçiyorsa yer yüzünün etki ile elektriklenmesine neden olur. Bulutlar genellikle negatif elektrikle yüklü oldu undan yer yüzü etki ile pozitif elektrikle yüklenir. Zaman zaman bulutlardan yer yüzüne k v lc m fleklinde elektrik boflalmas olur. Bu boflalma zigzagl bir yol takip ederek kollar hâlinde yere do ru iner. Bu olaya y ld r m denir. Y ld r m gök gürültüsü izler. Y ld r m, yeryüzünün yüksek ve sivri k s mlar ile bulutlar aras nda oluflur. Bu nedenle ya fll ve f rt nal havalarda yüksek a aç altlar nda, yüksek bina altlar nda bulunmak y ld r m çarpmas na neden olabilece i için tehlikelidir. Y ld r m insan ve hayvanlarda can kayb na, orman ve bina yang nlar na neden olmaktad r. Y ld r m n zararl etkilerinden korunmak için yüksek yap lara (bina, radyo ya da televizyon antenleri, telefon ya da elektrik direkleri, minare vb.) paratoner (y ld r m savar) tak l r. bafll k konta kuvars kumu ergime teli porselen gövde dip kontakt 88

6 Paratoner elektri in topra a akmas n sa lar. Paratoner, sivri uçlu bir metal çubuk, iletken tel ve iletken levhadan oluflur. Sivri uçlu metal çubuk yap n n en yüksek yerine yerlefltirilir. letken levha topra a iyice gömülür. Metal levha ile metal çubuk iletken telle birbirine ba lan r. Buluttaki elektrik önce paratonerin sivri uçlu metal çubu una boflal r, sonra iletken çubuk üzerinden topra a akar. Böylece y ld r m n yap ya zarar vermesi önlenmifl olur. Paratonerin y ld r m önlemesi Yal tkanlar Sizi Korusun Ç plak teller birbirine dokunarak k sa devreye neden olur. K sa devreyi önlemek için teller plâstik bir maddeyle (yal tkan) kaplan r. Yal tkanla kaplanan bu tellere kablo denir. Kablo yap m nda ço u zaman yal tkan olarak kauçuk kullan l r. Dinamolardaki, alternatörlerdeki ve elektrik motorlar ndaki tellerin yal t m emaye veya vernikle yap larak hacim tasarrufu sa lan r. Elektrikle çal flan araçlar n çal flt rma, kapatma dü meleri ak m n girdi i ve ç kt uçlard r. Arac elektrik devresine sokarak çal flmas n sa larlar. Elle tutulan bu k s mlar plâstik, porselen, bakalit veya kauçukla kaplan r. Elektrik dü meleri, priz, lâmbalar n tak ld duy, sigorta, pense ve tornavida saplar da yal tkanla kaplanm fllard r. Ancak yal tkan malzemelerinin bir yal tkanl k s n r n n oldu u unutulmamal d r. Evlerdeki elektrik tesisat nda kullan lan yal t m maddelerinin nitelikli ve sa lam olmas na dikkat edilmelidir. Yal tkan k l fta, y rt lma ve erimeler varsa kullanmak sak ncal d r. K r k elektrikli araç dü meleri hemen de ifltirilmelidir. Bir elektrik prizine birden fazla fifl tak lmamal d r. Elektrik kablolalar n n yan nda yan c ve s t c cihazlar kullan lmamal d r. 2. DEVREDEK LETKENLER AMPULÜN PARLAKLI INI ETK LER M? Ampullerin parlakl üzerinden geçen elektrik enerjisinin miktar na ba l d r. Bir ampul üzerinden fazla enerji geçti inde parlak, az enerji geçti inde ise sönük yanar. 89

7 Devredeki ampul say s n de ifltirmeden pil say s n art rd m zda ampulün parlakl n n artt n geçti imiz y llarda ö rendiniz. Pil say s n art rd m zda devreye daha fazla elektrik enerjisi verilir. Bu yüzden ampul daha parlak fl k verir. Pil say s n azaltt m zda ise ampulün parlakl azal r. Devredeki pil say s n de ifltirmeden, ampul say s art r ld nda ampullerin parlakl n n azald n biliyorsunuz. Devredeki ampul say s na ba l olarak ampulün parlakl de iflir. Çünkü yan yana ba lanan ampuller devredeki pilin sa lad elektrik enerjisini paylaflmak zorunda kal r. Devredeki ampullerden birisini ç kartt - m zda ise pilin sa lad enerjiyi daha az say da ampul kullanaca için öncekinden daha parlak fl k verirler Devredeki pil say s artt kça lamban n parlakl artar Devredeki ampul say s artt kça parlakl k azal r. direnç Devredeki direnç artt kça ampulün parlakl azal r. fiimde devrede bir pil ve bir ampul oldu unu düflünelim. Ampul belli bir parlakl kta yanacakt r. Bu kez devreye ikinci ampulün yerine bir direnç ba layal m. Ampulün parlakl n n azald görülecektir. Üçüncü ampulün yerine de direnç ba land nda ampulün parlakl daha da azalacakt r. Bir devredeki pil say s sabit tutularak direnç art r l rsa ampulün parlakl azal r. Direnç azalt l rsa ampul daha parlak yanar. Direnç de aynen ampul gibi enerjiyi paylafl r. Örnek Yanda verilen elektrik devresindeki özdefl ampullerin parlakl klar aras ndaki iliflki nedir? Çözüm: A lâmbas anakol üzerinde oldu u için üzerinden geçen elektrik enerjisi en fazlad r. Dolay s yla A lâmbas n n parlakl en fazlad r. B ve C lâmbalar n n herbirinden geçen elektrik enerjisi A lambas ndan geçen enerjinin yar s na eflittir. Bu nedenle parlakl klar daha azd r. Ancak bu lâmbalar özdefl olduklar için parlakl klar eflittir. A > B = C I A B C + 90

8 Örnek Özdefl ampul ve piller kullan larak kurulan yukar daki devrelerde K ve L ampullerinin parlakl klar aras ndaki iliflki nedir? Çözüm: Özdefl ampuller ve özdefl üreteçlerle kurulan farkl devrelerdeki ampullerin parlakl klar incelenirken ampullerin üzerinden geçen elektrik enerjileri karfl laflt r l r. L lâmbas n n bulundu u K L V V V devrede 2 adet üreteç bulundu u için L lâmbas nda geçen elektrik enerjisi daha fazlad r. Dolay s yla L lâmbas daha parlak yanar. Elektriksel Direnç Nedir? letkenler içlerinden geçen elektrik enerjisine karfl zorluk gösterir. Kat bir iletkenin bir ucundan ç kan enerji di er uca do ru giderken iletkeni oluflturan atomlarla karfl lafl r. Bu atomlar enerjinin bir k sm n al rlar. Sonuçta di er uca ulaflan enerji miktar azal r. letkenlerin elektrik enerjisine karfl gösterdi i bu zorlu a direnç denir. Direnç R ile, direnç birimi ohm (om) ise Ω ile gösterilir. Bir iletkenin direnci, ohmmetre (direnç ölçer) arac yla ölçülür. Burada kaybolan enerji s enerjisine dönüflür ve iletken s - n r. Elektrik sobas, ütü gibi elektrikle s üreten aletler, dirençlerin s üretme özelli inden yararlan larak yap lm flt r. Is üretmek için tasarlanm fl cihazlarda nikel krom teller kullan l r. Nikel krom yüksek dirence sahip bir iletken teldir. Bu tel üzerinden geçen elektrik enerjisinin ço u s ya dönüflür. Bu cihazlara elektrik enerjisi tafl yan teller ise düflük dirençli bak r metalinden yap l r. Her madde az ya da çok elektrik enerjisinin ak fl na direnç gösterir. letkenlerde bu direnç az, yal tkanlarda çok fazlad r. Bu nedenle yal tkanlar üzerlerinden elektrik enerjisi ak fl na izin vermez yani elektri i iletmezler. Farkl maddelerden yap lm fl iletkenlerin elektrik enerjisinin ak fl na gösterdi- i dirençler de farkl d r. Bunun yan s ra iletkenler ayn maddeden yap lm fl olsa bile kesitleri, uzunluklar ve s cakl klar farkl olursa dirençleri de iflir. Farkl maddelerden yap lm fl uzunluklar ve kesitleri ayn olan iletken tellerin dirençleri farkl d r. O hâlde bir iletkenin direnci, yap ld maddenin cinsine ba l d r. Ayn maddeden yap lm fl ve kesitleri eflit olan iletken tellerin dirençleri farkl - d r. Uzunluk artt kça direnç de artmaktad r. Buna göre, bir iletkenin direnci uzunlu u ile do ru orant l d r. Ayn maddeden yap lm fl, uzunlu u ayn iletken tellerin dirençleri farkl d r. letkenin kesiti artt kça direnç azalmaktad r. O hâlde bir iletkenin direnci iletkenin kesitiyle (kal nl ile) ters orant l d r. Yap lan baflka deneyler de iletkenlerin dirençlerinin s cakl a ba l oldu unu göstermifltir. Genel olarak metallerin dirençleri s cakl kla artarken, karbon, porselen, cam ve elektrolitlerin dirençleri s cakl kla azal r. 91

9 Her iletken farkl türdeki atomlardan oluflur. Bu nedenle iletkenlerin Baz maddelerin öz dirençleri elektrik enerjisinin ak fl na karfl gösterdi i direnç atomdan atoma de iflir. Bir iletkenin birim kesitli birim boyunun direncine o iletkenin öz direnci denir. Öz direnç ρ ile gösterilir. Örne in, 1 m 2 kesitli 1 m uzunlu undaki bak r telin direnci bak r n öz direncidir. Öz direncin birimi ohm.m (Ω.m) dir. Öz direnci letkenin türü Gümüfl Bak r Demir Nikrom Öz direnci (ohm.m) 0, , , , küçük olan maddeler iyi iletken, büyük olan maddeler kötü Porselen Cam iletkendir. Öz direnç maddeden maddeye de iflen ay rt edici özelliktir. Baz maddelerin öz dirençleri afla daki çizelgede verilmifltir. Dirençle ilgili bu sonuçlar, iletkenin boyu Direnç = özdirenç x iletkenin kesiti ya da R = ρ x l A formülü ile gösterilebilir. ÖRNEK Kesitinin çap 1 mm olan 150 m uzunlu undaki alüminyum telin direnci kaç ohmdur? (Alüminyumun öz direncini 0, Ω m, pi say s n 3 al n z.) Çözüm: r = 0,5 mm = 0,0005 m l 150 A= πr 2 = 3. (0,0005) 2 R = ρ. R = 0, A 0, = 0, m 2 R = 56Ω, l = 150 m ρ = 0, ohm. m ÖRNEK Bir iletkenin uzunlu u 2, kesiti 4 kat na ç kar l yor. letkenin direnci ilk direncinin kaç kat na ç kar? Çözüm: Bir iletkenin direnci uzunlu u ile do ru kesitiyle ters orant l d r. Buna göre iletkenin boyu 2 kat na ç kt için direnç 2 kat na ç kar. Kesit 4 kat na ç kar ld için direnç ilk direncin 1/4 kat olur. Sonuçta direnç, ilk direncin 2x1/4 = 1/2 kat olur. Ayn sonuca formül kullanarak da ulafl labilir. Ayn maddeden yap ld için öz dirençleri ayn d r. lk ölçüler kinci ölçüler Direnç : R 1 R 2 =? Uzunluk : l 1 l 2 = 2 l 1 Kesit : A 1 A 2 = 4A 1 R1 A R R l1/ 1 1 A R R 2 2 A R l / 2 l / 2 2l1/ 4A

10 ALIfiTIRMA Ayn maddeden yap lm fl uzunluklar eflit iki iletkenin yar çaplar flekilde verilmifltir. letkenlerin dirençleri oran, R 1 /R 2, kaçt r? Cevap: 1/4 Bir iletkenin direnci iletkenin uzunlu u ile do ru orant l d r. O hâlde bir elektrik devresinde direnç olarak görev yapan iletkenin uzunlu u de ifltirilerek direnç de ifltirilebilir. Direnç de iflirse devreden geçen elektrik enerjisi miktar da de iflir. Bu flekilde bir elektrik devresinde direnç de ifltirilerek devreden geçen enerji miktar kontrol edilebilir. Bu amaçla kullan - lan araçlara reosta denir. Reosta ile devrenin direnci art r l rsa devreden geçen enerji miktar azal r, devrenin direnci azalt l rsa enerji miktar artar. Çeflitli türlerde reosta vard r. Laboratuvarlarda yayg n olarak kullan lan sürgülü reostad r. 93

11 Ampulünde Bir Direnci Vard r Evlerde ayd nlanma arac olarak kulland m z ampuller elektrik enerjisini fl k enerjisine dönüfltürür. Ampul çal fl rken elektrik enerjisinin bir k sm da s enerjisine dönüflür. Ampul, Thomas Edison (Tam s Edison) taraf ndan icat edilmifltir. Bir ampulü inceledi inizde üzerinde kaç wattl k oldu unu ve hangi voltta çal flaca n (100 W, 220 V gibi) ö renebilirsiniz. Ampulün içine bakt n zda tungstenden yap lm fl direnci yüksek bir tel (flaman) görürsünüz. Ampul elektri e F laman ba land nda tungstenin direnci nedeniyle yüksek miktarda tutan teller s enerjisi aç a ç kar. Bu s flâman akkor hâle getirir ve fl k vermesini sa lar. Flaman olarak tungsten seçilmesinin nedeni tungstenin erime noktas n n çok yüksek (3,410 C) olmas - d r. Erime noktas düflük olsayd yüksek s cakl k nedeniyle k sa sürede erir ve fl k veremez hâle gelirdi. Ampulün içindeki hava boflalt lm fl ve tungstenle tepkime verme yatk nl olmayan azot ya da argon gaz ile doldurulmufltur. Herhangi bir nedenle ampulün içine hava girecek olursa havadaki oksijenle tepkimeye giren tungsten kopar. Normal ampuller harcad klar elektrik enerjisinin yaklafl k % 10 unu fl k, % 90 n s enerjisine dönüfltürür. Günümüzde ampullerin fl k verimini art r c çal flmalar sürdürülmektedir. Ampul tepkimeye girmeyen bir gazla doldurulur. F laman Ampulün duya ba lant k sm ALIfiTIRMA Yukar daki flekilde kontrol uçlar olan bir devre ile birbirine ba l iletkenler görüyorsunuz. Mavi ve k rm - z renkli kontrol uçlar fleklin alt ndaki kutucuklarda yaz l noktalardan hangi ikisine de dirildiklerinde sar renkli ampul en parlak yanar? Hangi ikisine dokunduruldu unda parlakl en az olur? ALIfiTIRMA Afla da ünite ile ilgili flifreli bir metin var. Metindeki her hayvan resmi bir kavram anlat yor. Her birinin anlam n bularak alttaki resimlerin karfl s na yaz n z. 94