ORHANGAZİ OVASI (BURSA) DOLAYINDAKİ SU KAYNAKLARININ HİDROJEOKİMYASAL YÖNDEN İNCELENMESİ

Transkript

1 TR383 RHANGAZİ VASI (BURSA) DLAYINDAKİ SU KAYNAKLARININ HİDRJEKİMYASAL YÖNDEN İNCELENMESİ HYDRGECHEMISTRY INVESTIGATI F THE (BURSA) RHANGAZİ PLAIN AND ITS ENVIRS Baki CANİK & Suzan PASVAGLU 2 Ankara Üniversitesi, Müh. Fakültesi, Jelji Müh.Böl. Tandğan-ANKARA 2 Kcaeli Üniversitesi, Müh. Fakültesi, Jelji Müh.Böl. Kcaeli-IZMİT ÖZET İncelee alanı Arutlu yarıadasının GD sunda Yalva- Gelik arasında rhangaziden, dğuda İznik gölüne, batıda Üçluk ve ran Tepe batısına, güneyde, Gedeleke kadar uzanan bölgeyi kapsaaktadır. Jelji ve hidrjelji çalışaları, /25 ölçekli haritalarda, yaklaşık 7 k 2 lik alanda yapılıştır. Teeli Alt Palezyik yaşlı etagrvak, fıllit ve şist luşturakta, üzerde ise içerisde bruk, dl, su yutan vb. gibi karst şekiller yaygın lduğu ererler bulunaktadır. Mererleri uyusuz larak örten Pliysen yaşlı göl çökelleri rhangazi vasında alüvynla örtülüdür. rhangazi su ihtiyacını Nadir kaynağı ve dğusunda Kaynarcadaki sndajların sularından karşılaaktadır. Kaynaklar ererler üzere düşen yağış sulan ile dğrudan beslenektedir. Bu kaynakların belirlenen yöndeki hızını ve birbirleri ile lan ilişkileri hidrjekiyasal açıdan araştırak aacıyla flurese bya deneyi, su kiyası ve iztp analizleri yapılıştır. Elde edilen snuçla, Kaynarca ve Ilıpınar kaynaklarının beslene alanının Nadir kaynaklarına göre daha dğuda ve güneyde lduğu, Nadir kaynağını besleyen karstik akifer, Kaynarca ve Ilıpınar kaynaklarını besleyen akiferle bir hidrlik bağlantısının bulunadığı tesbit ediliştir. Kaynak sularında haki iyn Ca + ve HCs" lup yıllık yağışların etkisi altında bulunan eterik kökenli sulardır. Ayrıca kaynakların 7 Ağusts 999da, 7.4 büyüklüğündeki (M w ) izit- Gölcük deprei nedeniyle debilerde değişiklik lasına karşın kiyasal bileşilerde herhangi bir değişiklik gözleneiştir. ABSTRACT The study area is lcated SE f the Arutlu Pensula. Gelgical and hydrgelgical stuides are cnducted n /25. scale aps cverg an area f apprxiately 7 k 2. The baseent f the reg is ade up f etagreywacke shale and schist which are verla by arbles with the 73

2 extensive karstic features such as caves, plya, etc. The Plicene aged lacustre uncnfrably verlyg the arbles are cvered with alluviu rhangazi pla. At present, the Nadir and Kaynarca sprgs supply water fr the twn f rhangazi. The Nadir sprg flws naturally twardsa the unicipality water syste whereas the Kaynarca sprg water is puped t the syste. These sprgs are naturally fed by precipitat thrugh the arbles. In rder t vestigate the velcity f these water surces the specied direct and thier relat with each ther, experients f dye trace, water cheistry and istpic analyses fr hydrcheical pt f view were cnducted. Based n these bservats, it was fund that the surce area f the Kaynarca and Ilıpınar sprg waters were t the east and suth f the surce area f the Nadir sprg and that there was n cnnect between the surces f water t Nadir sprg and that f the ther tw sprgs. Als, the predant s the surce waters are Ca +2 and ". These are f eteric rig that are under the effect f annual ras. The effects f the Marara 7 Agust Earthquake were relatively r althugh teprary changes flw and turbidity ccured alst iediatly after the earthquake. The earhquake did nt alter the cheistry f the water sprgs..giriş Arutlu yarıadasının güneyde, Yalva ile Gelik arasında bulunan rhangazi ilçesi süratle büyüyüp gelişen öneli bir yerleşi yeridir. Buranın su gereksii kaynak ve sndaj kuyularından sağlanaktadır. Bunları besleyen karstik akifer geçirililiği çk yüksektir Kaynak ve kuyuların kiyasal bileşii kadar, kruna alanların belirlenesi ve krua kurallarına uyulası da önelidir. 999 ve 2 yıllarında sürdürülen arazi ve bür çalışaları, rhangazi batısında strada lan ererler öneli bir deplaa gücü lduğunu rtaya kyuştur. 2.CĞRAFYA İncelee alanı yaklaşık 7 k 2 lup Arutlu yarıadasının GD şundadır (Şekil ). Tpgrafık rakı rhangazi ilçesi ve Çeltikçi köyünde 3, Kulenönü tepede 38, Kuşaklı tepede 8, Üçluk tepede 85 ye ulaşaktadır. Alanın dğusunda en düşük rakı 85 ile İznik gölü sahilidir. rhangazi-çeltikçi köyü hattından dğu ve kuzeydğuya dğru arazi düz lup va görünüündedir. vada rakı 85 ile 2 arasında değişektedir. rhangazi eterlji istasynunun 7 yıllık ölçülere göre yıllık yağış rtalaası 65, sıcaklık rtalaası ise 4. Cdir. 3. JELJİ Alandaki luşukların alttan üstte dğru türlü özellikleri özetlenerek açıklanacaktır. 3.. Metark Şistler İncelee alanında en altta etark şistler bulunaktadır. Sürekli straları alanın kuzeyde güneyde ve güney batısında izlenir (Şekil ). 74

3 Metarfık şistler çğu etagrvak, llit, yeşil şist ile klrit uskvit şistlerden luşur. Arada kalınlığı Iye ulaşabilen kuvarsit tabakları bulunaktadır. Ser sık sık ve ldukça geniş yer kaplayacak biçide bazik vlkanik daarlarla kesildikleri gözlenektedir. Daar kayaları çğunlukla bzuşuş lup kalleşe ve zelitleşe görülür. Meterk şistler yaşı Alt Palezik lalıdır (Abdüsselağlu, 959; Akartuna, 968; Canik, 988) Mererler Metarfık şistler üzere uyusuz larak gelirler (Şekil l, Şekil 2). Alanda geniş yer kaplarlar; çğu gri ve beyaz renkli, granblastik dkuludur. Çk az tabaklana gösterirler. Kalınlıkları 4 ye ulaşır. Faylı, bl kırık çatlak ve erie bşlukludur. Çatlakların çğu snradan beyaz kalsit daarları ile dluştur. Alanda ererler etark şistler dkanağda pek çk bruk, dl, düden gibi farklı byutta karst şekilleri vardır. Mererler de etark şistler gibi bazik vlkanik daarla sıkça kesilişlerdir. Bu daar kayaları çğunlukla kyu gri, yeşilisi kahve renkli, bazen ileri derecede bzuşuş lup, karbnatlaşa kalleşe ve zelitleşe gözlenektedir. Mererlerde fsil bulunaaış lup, yaşlan ransal larak rta- Üst Palezyik tah edilektedir (Canik, 988) Göl Çökelleri Bunlar altta kırızısı çakıl taşı, kutaşı, şilt ve kilden luşur. Arada kalınlığı.5-2 labilen beyaz killi kireçtaşı ve arn vardır. Üstte fazla sıkılaşaış kırızı kil çientlu çakıltaşı kutaşı ve kil bulunur. Kalınlığı 2-6 kadardır. Metark şistler ve erler üzere uyusuz larak gelektedir. Sürekli straları rhangaziden kuzeye ve kuzeydğuya dğru deva eder. rhangazin dğu ve güneyde ise alüvynun altında deva ettiği ve kalınlıklarının 25 ye ulaşabileceği düşünülektedir. Yaşları, karşılaştıra ylu ile Pliysen lalıdır (Şekil ) Alüvyn Dere yataklarında türlü bydaki çakıl, ku, kil ve silt sellerie ile taşınıp deplanası ile luşuşlardır. Özellikle Dereköy dere ve Çeltikçi deres vaya açıldığı Bursa - Yalva ylunun dğusunda alüvyn genişliyerek İznik gölüne kader deva eder. rhangazi vasında Pliysen yaşlı göl çökelleri ile birbirlerden ayrılaazlar Alüvynun kalınlığı 2-25 dlayındadır. Diğer dereler evsilik lup etkili yağış dönede suludurlar. 4. KAYAÇLARIN HİDRJELJİ ÖZELLİKLERİ Metark şistler çğu geçirisiz lup, bzuşa fazladır. Bzuşa ürünü killidir. Şistler bazen ardalanalı lan grvak ve kuvarsit seviyeler kırık ve çatlakları ile şistler tabaka yüzeyleri faylar vb gibi gözeneklilik ve geçirililiğ arttığı kuşaklar byunca bşalan debileri >. l l/s lan kaynaklar gözlenektedir. Şistler, ererler altında geçirisiz tabanı luştururlar ve negatif sınır ödevi görürler. Mererlerde tektnik hareketler izleri daha net gözlenir. Çatlaklı ve kırıklı yapıya bağlı larak gravite faylarının çkluğu dikkat çekicidir. Fayların çğunluğu kuzeybatı-güneydğu, kuzey-güney ve kuzeydğu - güneybatı yönündedir. Çatlaklı ve kırıklı yapı, yeraltında suyun deplanası iç 75

4 uygun rta hazırlaıştır. Mererler ikcil gözeneklik ve geçirgenliği çk artış lup, kiyasal bileşi ve çatlaklı yapının denetlediği karstlaşa çk gelişiştir. Mererler % ağırlık larak kiyasal bileşide Ca ranı % arasında, ateşte zayiat yani CÛ2 ranı % 4-44 arasında değişir. Ayrıca % -5 arasında değişen ranlarda Mg, Si 2, Fe23 vb bulunur (Canik, 988). Mererler çatlaklı, kırıklı ve faylı yapılan yeraltı suyunun hareketi klaylaştırdığından erieli yapı kazanaları da artıştır. Şist ve ererler türlü basınç karşısındaki tepkileri farklıdır. Bu nedenle dlaakları çk daha fazla geçirgen lup, alandaki bruk ve suyutanlar buralarda luşuştur. rhangazin su gereksi çk öneli bir kısını tek başına karşılayan Nadir karstik kaynağı da bu ererlerden beslenektedir. Pliysen göl çökelleri heterjen bir luşuk lduğundan düşey ve yatay dğrultuda gözenek ve geçirililikleri farklılık sunar. Göl çökeller iri kırıntılılardan luşan çakıllı ve kulu seviyelerde etkili gözeneklilikleri yüksektir. Bunlar havza kenarlarında daha yaygın, havza rtalarına dğru daha çk siltli ve killi lup, etkili gözeneklilikleri çk düşüktür. Ancak, rhangazi ve dlayında ererlerden dğuya dğru bşalan sular, bunların çakıllı seviyelerde deplanarak basınçlı akiferler luşturabilirler. Alüvyn, daha az sıkılaşış türlü bydaki kırıntıların vadi tabanlarında birikesi ile luşuştur. Kırıntıların iriliği ranında depladıkları yeraltı suyundan yararlanılaktadır. 4.. Yeraltı Suyu Akiferleri rhangazi vası birleşik bir hidrlik siste luşturur. Yani geçirili ve geçirisiz kuşaklar ardalanaktadır. Böylece vada bir serbest akifer ve nun altında yan basınçlı veya basınçlı akiferler luşuştur Serbest akifer Yeryüzünden itibaren geçirili kuşakların gözeneklerde suyun deplanası ile kalınlığı ve verii değişen serbest akifer luşuştur. Alanın güney ve dğusunda der layan ( 5-2 derlikte) sndajlarla adi ve çaka kuyular bu akiferden beslenirler. Serbest akifer straya düsen yağışla beslenektedirler. Açılan kuyularda serbest akiferde su seviyesi ölçülere göre alanın su tablası haritası yapılıştır (Şekil ). Haritada yeraltı suyu akıının İznik gölüne dğru lduğu görülektedir. rhangazi - İznik gölü arasında hidrlik eği. x ~ x l " 3 arasında değiştiği anlaşılaktadır. Alanın güney dğusunda su tablası tpgrafyayı kestiğden, burada küçük kaynaklar ve sazlık luşuştur. vada su tablası ktu 86 ile 5 arasında değişektedir. Serbest akiferde açılan kuyuların verileri 5-7 l/s arasında değişektedir Basınçlı akifer rhangazi vasında serbest akifer altında jeljik kşullarla beraber hidrdaik kşulların da uygun lduğu yerlerde basınçlı ve yan basınçlı akiferler luşur. Basınçlı akiferlerden bir kısı fışkıran arteziyen suyu verirken, bir kısı asılı arteziyen suyu verektedir. vanın dğusu ve güneyde açılanların çğu şkıran arteziyen suyu verektedir. 76

5 Basınçlı akiferler Pliysen göl çökeller çakıllı ve kulu seviyelerde luşaktadır. Bunların fışkıran debisi. - l/s arasında değişektedir. Bu ku, kutaşı veya çakıltaşı akiferi stradaki Pliysen luşuklarının üzere düşen yağışla veya şartlar uygunsa, altında bulunası uhteel erer akiferden laktadır. Beslene ayrıca stradaki ererlerden dğuya dğru bşalıla ve Dereköy deresi, Çeltikçi deresi vb gibi sulu dereler vaya açıla yerlerden geçirili kuşaklar byunca da laktadır. Pliysen luşuklarının az kalın lduğu veya bir fayla kesildiği zaan kaynak şeklde sular yeryüzüne çıkaktadır. Bu kaynaklardan iki tanesi rhangazin heen dğusundaki Kaynarca kaynağı ile yaklaşık 2 k güneydeki Ilıpınar kaynaklarıdır. 5. JEFİZİK İNCELEMELER Jelji İnceleelerden snra rhangazi vasında alüvynun altındaki farklı özellikteki kayaların yayılı ve kalınlığını bulak ve yapıyı rtaya çıkarabilek iç 2 nktada jezik rezistivite celeesi yaptırılıştır. nlu jezik düşey kesitte 5, 7 ve ölçü nktalarının derlere dğru değişii görülektedir (Şekil 3). 2 nlu kesitte özellikle dğuya yani havzanın rtalarına dğru Pliysen göl çekellerde kil ve killi alzeen arttığı görülür. 2 nlu düşey jezik kesitte Ilıpınarın bulunduğu yerde teelde hrst şeklde bir yükseli vardır (Şekil 4). Bu hrstu batıdan sınırlayan fay Pliysen göl çökelleri altındaki ererlerde, batıdan dğuya dğru lan yeraltı suyu geçişi engelleektedir. Bu faya ulaşan yeraltı suyu Ihpınarda kaynak şeklde yeryüzüne çıkaktadır. W VIMQD â Şekil 3 : l Nlu düşey jezik kesit 77

6 sw WE.-23QB / 2 - ifl JP-S» 22 ı 2 / _as» JF-l». *" 5 4 JMî I, Çay-Ku*.» w 4 2 Şekil 4: 2 Nlu düşey jezik kesit 6. SU KAYNAKLARI VE SDAJLAR rhangazin içe, kullana ve sulaa suyu ihtiyacını karşılayan çk öneli üç kaynak Nadir, Kaynarca ve Ilıpar kaynaklandır. Nadir ve Kaynarca kaynaklarının kaptajlan yapılarak halen şehr su ihtiyacı iç kullanılaktadır. Nadir kaynağı dğal akı ile şehir şebekese katılırken, Kaynarca kaptajından su ppalarla şehir şebekese verilektedir. Kaynaklar ererler üzere düşen yağış sulan ile dğrudan beslenektedir. Beslene alanına düşen yağış fay kuşaklan, yank, çatlak, erie bşluktan ve diğer karst şekilleri gibi suyun harekete uygun kuşaklar byunca dygun kuşağa ulaşır ve radan kaynağa dğru hareket eder. Nadir kaynağının debisi 75-6 l/s arasında değişebilektedir. 5 Mart 996 yılında yanlardan daraltılış savak yardııyla debi l/s larak belirleniştir. 3 Mart 996 tarihde debide büyük artışlar luş ve 575 l/s larak ölçülüştür (Canik,988). rhangaz 77 kuzey dğusunda bulunan Kaynarca kaynağı ise Pliysen yaşlı çakıltaşı, kutaşı, kil vb.n alüvynla dkanağda luşuştur. Beslene alanı batıda Palezyik yaşlı ererlerdir. Bunlardan süzülen sular dğuya dğru hareketle Pliysen luşuklannın geçirili kuşaklan byunca Kaynarca kaynağına ulaşaktadır. Kaynağın dört köşeli, barbakanlı betn kuyu şeklde kaptajı yapılıştır. Kaptajdan ppa ile Ağusts 994de 6 l/s, 29 Mart 996da 65 l/s su alınıştır (Canik, 988). Burada kaynağın 3 78

7 batısındaki sndajda 62 l/s debi ile ppaj yapılıştır. Jacb yöntei ile transisivite değeri T= 4.63 x 3 2 /s larak hesaplanıştır. Nadir kaynağının 2 k güneyde bulunan Ilıpınar kaynağında su, sayısız nktalardan çıkaktadır. Burası yaklaşık 25 2 lik bir kaynak alanı görünüündedir. Kaynak alanında kabarcıklar şeklde gaz çıkışı da gözlenektedir. Su, tarısal aaçlı larak kullanılaktadır. Kaynağın 5 Mart 996da, TT tipi pervaneli ule ile ölçülen debisi 26 l/s dir (Canik, 988). 6 Ağusts ve 9 Eylül 999 tarihdeki ye TT tipi pervaneli ule ile debileri 25 l/s ve 34 l/s larak ölçülüştür. 6.. Sndaj Kuyuları Hakkında Özet Bilgiler Nlu Kaynarca Sndajı ( Kaynarca kaptaj 5 batısında ) Litlji değişii : - 4 şilt, kil, 4-82 kutaşı, 82-6 kutaşı çakıltası şeklde lan kuyu - 4 2" kapalı, 4-6 8" ltreli larak dnatılıştır, litren arkası çakıllanıştır. Kuyu derliği 6, statik seviye 4.76, daik seviye 2 dir. Ppaj debisi 34 l/s dır (Şekil ). 2 Nlu Sndaj - Hacı Aslan Aytiur kuyusu ( Kaynarca kaptajının 3 Kuzey Batısında) Litlji değişii - 5 nebati tprak, arası kireçtaşı lan kuyu - 4 2" kapalı bru, 4-6 arası 8" ltre ile dnatılış lup 85 6" açılış ve çıplak bırakılıştır. Kuyuda çakıllaa yapılaıştır. Kuyu derliği 245 lup, statik su seviyesi 5,9 ; daik seviye ise 9.4 dır. Ppaj debisi 7 l/s dır( Şekil ). 3 Nlu Kaynarca sndajı ( Kaynarca kaptaj 3 Güney Batısında) Litlji değişii : - 39 kil- süt, kireçtaşı lan kuyu -39 kapalı, " ltreli, 7-25 arası çıplak bırakılıştır. Kuyu derliği 25 lup, statik su seviyesi yeryüzünden itibaren 2.4, daik seviye 8.6 dir. Kuyunun ppaj debisi 62 /sdir (Şekil. 7. KARSTİK YERALTI SULARININ İZLENMESİ İncelee alanında bulunan suların kökenleri ve birbiri ile lan ilişkileri yapılan jeljik, hidrjeljik ve hidrjekiyasal çalışalarla rtaya knuştur. Özellikle, flurese bya deneyi ve iztp analizleri ile öneli bilgiler elde ediliştir. 7-. Bya Deneyi Mererlerde deplanan suyun kuzeye dğru hareketi etark şistler geçirisiz sınır luşturasi nedeniyle ükün görüleektedir. Alanın rtasında bulunan Fındıklıdan, KB ve GD yönünde uzanan etark şistler burada geçirisiz sınır luşturduğundan, Fındıklıdan kuzeydeki ererler üzere düşen yağışın, güneye akıını engelleektedir. Dygun kuşağa ulaşan yeraltı suyu karst sistee bağlı larak yersel yön değişeleri yapsa da genel akı yönü güneyden kuzeye ve kuzeybatı ile batıdan dğuya yani Nadir kaynağına dğrudur ( Şekil ) (Canik, 988). 79

8 Nadir, Kaynarca ve Ilıpınar kaynaklarının belirlenen yöndeki hızını ve birbirleri ile lan ilişkileri belirleek iç flurese bya deneyi yapılıştır. Bya, 4/9/999 günü saat 5de celee alanının kuzeyde bulunan Hazalı köyünün l k güneydeki Hietalan bruğundan yeraltına gönderiliştir (Şekil ). Bya 2325 yl katederek rtalaa 36 saat snra Nadir kaynağında aksiu knsantrasyna ulaşış ve bya kaynakta çıplak gözle de uzun süre izleniştir. Alınan örnekler H.Ü. Yeraltı Suyu İzlee Labratuvannda kunuştur. Buna göre karstik yeraltı suyunun en az hızı V= yl/zaan eşitliğden V=2325 / 36 = 64.6 /saat larak hesaplanıştır ( Şekil 5). Aynı zaan aralığında Kaynarca kaynağından 4 gün, Ilıpınar kaynağından da 6 gün eşit zaan aralıkları ile örnek alınasına deva ediliştir. Fluretrede yapılan bya knsantrasyn araştırasında Kaynarca ve Ilıpınar kaynaklarından alınan örneklerde byaya rastlanaıştır. Bundan dlayı bu iki kaynağın beslene alanının, Nadir kaynağının beslene alanından daha dğuda ve güneyde lduğu, Nadir kaynağını besleyen karstik akifer, Kaynarca ve Ihpınar kaynaklarını besleyen akiferle hidrlik bir bağıntısının bulunadığı anlaşılıştır.,87,4., 383 q,cş? er.ql./ : CS 3 35 S.53.JS S Çevresel iztp Analizleri Şekil 5 İncelee alanında hidrdaik yapının aydınlatılası aacıyla Ilıpınar, Kaynarca ve Nadir kaynaklarından alınan su örneklerde, Trityu(T), ksijen-8 ( 8 ) ve Döteryu (D) analizleri yapılıştır. Analizler, Ankara DSİ Teknik Araştıra ve Kalite Kntrl Dairesi İztp Labratuvannda yaptırılıştır (Tabl ). Kaynak sularının 8 ve döteryu değerleri sırası ile, 97., 6. ve 5. lerde örnekleniştir. 8

9 Şekil 6 de görüldüğü gibi tü sular dğu Akdeniz yağışlarına ait dğru (8D= ) ile Dünya eterik dğrusu(6d=88 8 +) arasında yer alaktadır. Bu sular eterik kökenli lup der bölgesel karstik yeraltı sular tarafından beslendiğ bir kanıtıdır. Nadir, Kaynarca ve Ilıpar kaynak sularının iztpik larak değişii az iktardadır. Bu değişi, belki seçe süreciyle, yeraltı suyunun deplanasındaki evsisel farklılıklardan labileceği gibi yağışın düşesden snra yeraltındaki erieli bşluklarda çk yavaş hareket eden karstik sularla karışasıyle da açıklanabilir. Ayrıca duraylı iztplardan Döteryu ile ksijen-8 arasındaki ilişki, belli yağış rejileri iç değişeez. Bu nedenle, örneklerdeki Döteryu fazlası kullanılarak farklı yağış rejiler etkisi belirlenebilir (Df N =7.25, Df K =7.89, Df T =7.82). Görüldüğü gibi Nadir kaynağındaki Df en düşük değerdedir. Bu değer karasal kökenli yağışları tesil etektedir. Diğer kaynaklarda Df yüksek değerlerdedir. Ilıpar kaynağındaki Df, iki yağış tip ara değeri tesil etektedir. Bu da Ilıpar sularının bir karışıdan lduğunu gösterektedir. Bu, karstik yeraltı suyuna kırıntılı genç çökellerde deplanan suların karışıı labilir. Aynı yağış rejiden etkilenen sularda 5Df, birbire yakın lacaktır. Öte yandan Trityu içeriği yağışın katıldığı dlaşıı ifade edecektir. Şekil 7de görüldüğü gibi Kaynarca ve Nadir kaynağı Trityu içeriği yönünden Ilıpardan farklıdır. Bunlar üst akifer siste ve dlayısıyla yeni yağışların etkisde luşan kaynaklardır. Ilıpar kaynağının ise Trityu yönünden farklı lası, eski yağışların etkisde lan yeraltı suyu bşalıından dlayı lalıdır. Kaynak sularının ksijen-8 / Ec ve Trityu/ Ec ilişkisi Şekil 8 ve 9da veriliştir. Kaynarca ve Ilıpar sularının yüksek elektriksel iletkenliğe sahip lası, ksijen -8 bakıından zeng lan düşük ktlardan beslenen akiferle uzun süre teas eden der dlaşılı sular lasındandır. Nadir kaynağı ise ksijen-8 ve Ec bakıından fakir yüksek ktlardan beslenen, yüksek Trityulu, geçiş süreler kısa, ve akiferle kısa süre teas eden daha sığ dlaşılı sulardır. 8. SULARIN KİMYASAL BİLEŞİMLERİ rhangaz kullana ve sulaa su ihtiyacını karşılayan çk öneli 3 kaynak, Nadir, Kaynarca ve Ilıpar kaynaklarıdır. Nadir ve Kaynarca kaynaklarının kaptajları yapılarak halen şehr ihtiyacı iç kullanılaktadır. Nadir kaynağı dğal akıı ile şehir şebekese katılırken, Kaynarca kaptajından su ppalarla şehir şebekese verilektedir. Bu üç kaynağın suyunun farklı kiyasal özellikleri celeek aacıyle 999 ve 2 yıllarında arazide alınan su örnekleri üzerde labratuvarda analizler yapılıştır. Bu analizler snuçlan ile daha önceki yıllarda yapılan analizler snuçlan tplu halde Tabl l de veriliştir. Suların yarı lgaritik Scheller diyagraında iynları birleştiren dğrular ya üstlenekte veya çk yakın paralel geçektedir (Şekil ). Ilıpar ve Kaynarca kaynaklarının sulan birbir çk benzeri lup, Nadir kaynağının suyu ile de benzerdirler. Bunların aynı litlji bileşili akiferden bşaldığı düşünülektedir. Bu sular CaCs bileşili kayaçlardan; yani ererlerden gelektedir. 8

10 cö. <4-t. <u Ç Js al T3 cö ) D r x p H Q t P t 5 ss «ş r"i b N H -İ C/3 / s Ü U "Sı,.l A i u u H c "c" [U x_, u" HJH :5 5H T3 z "3 [ ı-> NTİ l " ı< >, 2 i ; -H l l _ l > f q Tf l f- \ - _ * <"N - _ "*" Q <ç~*, % i -H ı c TT r~ l ~ " l rr ı *3> ın q ""- TC 3!ı ] -H ı s C-- fl "~~ q - F~ H t fî "~~ fi l ] -H ı ı V} t CS S R l T t ~ l """ q iri CH Iı _ ğ ı l s «n J- " TT *~* ı r~ w <-> R,, ı n, A ı l r ō ( R "* l s i g l T c C/ j r ı illi ı 3 4 r~,_; S N a. 3 l-ı lif ı. n- *r c» f l TT s,3 3

11 2 - Dünya Meterik Dönı + Nadir kay. + A A Kaynarca kay. llypynarkay. Döu Akdeniz Döusu Q - - ksıjen-8(%smw) Şekil 6: celee alanına ait suların ı - D ilişkisi 2- - S 8- u H ksijen-8-9. Şekil 7: rhangazi Kaynaklarının 83 8, -Trityu ilişkisi

12 A 9 Ö Nadir tay. Kaynarca j Dypynar kay _ın Af\ EC Şekil 8. Kaynak sularının 8 - EC arasındaki ilişki iz. u. - + Syö dlajjy Der dlay + Nadtrkaynaty > Kaynata kaynaft? Hjpnarkaynaûf n n.,,..., EC Şekil 9: Trityu - EC arasındaki ilişki 84

13 - Scheller Diagraı (l.9.999) u E, - &- \r ı\ \\\ p XV*s J!? i- \S / X-J t <s\ \** t. / îibh y // // V < /», ı Nadir kaynağı -Ilıpınar kaynağı Kaynarca kaynağı» (27,8,987) Nadir kaynağı (.9.999) Nadir kaynağı Şekil : Kaynak sulanrun scheller diagraı Şekil : Nadir kaynağına ait Scheller diagraı er» \l, -(6.8,994) Kaynarca kaynağı» (.9.999)KsynarcakaynaJı -(8,2,995) Ilıpınar kaynağı -(.9.999) Ilıpınar kaynağı Şekil 2: Kaynarca kaynağına ait scheller diagraı Şekil 3: Ilıpınar kaynğa ait scheller diagra 85

14 9. DEPREMİN KAYNAKLARA LAN ETKİSİ 7 Ağusts 999 da 7.4 büyüklüğündeki Izit-Gölcük deprei nedeniyle rhangazi dlayındaki kaynaklardan Nadir, Kaynarca, Ilıpınar ve Keraet-Ilıca su kaynaklarında değişeler gözleniştir. rhangazin içe suyunu sağlayan Nadir ve Kaynarca kaynaklarının depreden önceki kiyasal bileşileri, depreden snrakilerle karşılaştınlıştır. 9.. Nadir Kaynağı rhangazin su ihtiyac öneli bir bölüünü karşılayan Nadir kaynağının debisde % 3 dlayında azala luş, kaynak bulanış ve bu bulanıklık 3 gün sürüştür. Debi daha snra eski iktarına yaklaşıştır. Nadir kaynağının 987 ve 999 tahlil snuçlarını karşılaştırak aacıyla Scheller diagraı çiziliştir (Şekil ). Ayrıca, kaynak başında ph = 8.33, Ec= 35 nsie., t = 3.2 C ölçülüştür Kaynarca Kaynağı Yaz evside rhangazin su ihtiyacının öneli bölüünü karşılayan kaynağın batısında yapılan iki sndajın suyu depreden heen snra bir iktar bulanıştır. Bir gün snra durulan su, depre üçüncü gününde 5 büyüklüğündeki artçı deprele tekrar çk az bulanıştır. Depreden heen snra kaynağın debisde çk az bir arta luştur. Kaynarca kaynağının 6 Ağusts 994 ve Eylül 999 tahlil snuçlarını karşılaştırak aacıyla Scheller diagraı çiziliştir (Şekil 2). Kaynak başında ph = 8.3, Ec= 583p.sie., t= 5.6 C ölçülüştür Ilıpınar Kaynağı Kaynağın debisi depreden heen snra artıştır. 9 Eylül 999 tarihde ule ile yapılan ölçüde debi 3 l/s dir. Ilıpınar kaynağının 8 Aralık 995 ve Eylül 999 tahlil snuçlan da Scheller diagraı ile karşılaştınlıştır (Şekil 3). Bu üç kaynağın yan lgaritik Scheller diagraında iynlan birleştiren dğrular birbirlere yakın paralel geçektedir. Ilıpınar kaynağı, Nadir kaynak suyuna benzeyen kiyasal bileşii ile rhangazin su srununu çözecek çk büyük bir ptansiyel larak görülektedir. Ileriki yıllarda bu kaynağın da Kaynarca kaynağı gibi kaptajının yapılarak buradan suyun ppa ile yükseltilip kullanıa sunulası düşünülelidir.. KAYNAKLARIN KRUNMA ALANLARI rhangazi bölgesde üzerde büyük bir titizlikle durası gereken knulann başında kaynaklann kruna kurallanna uyulası gelektedir. 86

15 Kaynarca kaynak ve sndaj sularının tahlilde gözlenen çk az NH4 <.5 g/, NÜ2<.5 g/ s = -5 g/ ve rganik adde. g/2, suyun yeraltında akıı sırasında kirlendiği gösterektedir. Kirleneye rhangazi ile Nadir kaynağı arasındaki kireç ve taş caklarının türlü atıkları ile, Kaynarca kaynağının batı ve kuzey batısındaki yerleşi ve tarıdan kaynaklanan türlü kirleticiler neden laktadır. Kaynakların beslene alanında hayvan tlatılası gübre ve çöp deplanası, fseptik çukur açılası veya alana ahır vb yapılası önlenelidir.. TAŞ CAKLARININ ÇEVREYE LAN ETKİSİ rhangazi yöresdeki taş cakları görünüü çk lusuz etkileyen unsurlardır. Şehirler çevresde evcut bu tür lusuzlukları, kişiler üzerde bırakacağı kötü etkiyi en aza direk bazı çalışalarla ükün görülektedir. Halen çalışanların ruhsatları bitce yenileneelidir. Mererler işletilesi zrunlu ise taş caklarının rhangaziden görülüyecek ekanlarda, örneğ rhangazin en az 5 k batısında açılasına iz verilelidir Taş caklarından özellikle terkedilenler cak şevlere çk hızlı büyüyen saraşık türü ve bdur bitkiler dikilerek uzaktan görünüşleri değiştirek ükündür. Kii taş caklanda günübirlik turistik ekanlara dönüştürülüp, burada bdur bitikiler ile beraber cak şevler çirk görüntüsünü engelleyen eşe vb gibi yapraklı ve bylu ağaçlar dikilerek alana güzel bir gürüntü, rhangazililere de göl ve dağ anzaralı piknik alanları kazandırılabilir. Bu duruda atık katı ve sıvılar taşcağı alanı ve ererler stra alanından uzaklaştırılalıdır. Mererler dğal larak yüksek lan geçirililikleri dait patlatılaları nedeniyle taş caklarında daha da artıştır. Bu nedenle bu ekanlara kirletici katı ve sıvı hiç bir adde atılaalı ve deplanaalıdır. 2. SUÇ VE ÖNERİLER İncelee alanının yaklaşık 7 k 2 lik l /25 ölçekli jelji ve hidrjelji haritası yapılış, farklı luşuklar ve istifleneleri aydınlatılıştır. -Karstik yeraltı suyunun akı hızını ve kaynakların birbirleri ile lan ilişkileri belirleek iç flurese ile bya deneyi yapılıştır. Kaynarca ve Ilıpınar kaynaklarının beslene alanının Nadir Kaynağke göre daha dğuda ve güneyde lduğu, Nadir kaynağını besleyen karstik akifer, Kaynarca ve Iıpınar kaynaklarını besleyen akiferle hidrlik bir ilişk bulunadığı anlaşılaktadır. -Arazide yapılan ppa testleri snucunda, Jacb yöntei ile transisivite değerleri l " 3 2 /s larak hesaplanıştır. T= 4.63 x -Alanda bulunan tü kaynak sularında haki iyn Ca +2 altında bulunan eterik kökenli sulardır. ve HCs lup, yıllık yağışların etkisi -Nadir, Kaynarca ve Ilıpınar kaynaklarında depreden snra debilerde değişiklik kiyasal bileşilerde her hangi bir değişiklik gözleneiştir. lasına karşın -Kaynarca kaynağının kruna alanları ve krua kurallarına titizlikle uyulalıdır. 87

16 -Ilıpar kaynağı rhangazin su srununu çözecek büyük bir su ptansiyele sahiptir. Gelecekte bu kaynağın Kaynarca kaynağının kaptajı gibi dern bir tarzda kaptajı yapılarak buradan suyun ppa ile yükseltilip kullanıa sunulası düşünülelidir. 3. KATKI BELİRTME rhangazi vasının hidrlji celeese yönelik yapış lduğuuz araştıra sırasında, rhangazi Belediye Başkanı Sayın Turgut ÜNLÜ ye gösterdiği ilgi ve srunlarıızı çözede yardıcı lasından dlayı kendilere nettarız. Ayrıca çalışalar süresce yakın ilgi ve yardılarını gördüğüüz Belediye İşlete Müdürü Sayın Fevzi ÇAVUŞa ve bu çalışaya eeği geçen Belediyen tü persnele teşekkürler ederiz. Flureseli su örnekler kunasını lütfeden H.Ü. Jelji Müh. Böl. Öğreti üyesi Dç. Dr. Mehet EKMEKÇİ ye nettarız. Bu prjen nansanı Kcaeli Üniversitesi tarandan sağlanıştır. 4. KAYNAKLAR Abdüsselağlu, Ş.M., 959, "Alacıkdağı ile Mudurnu ve Göynük Civarının jeljisi". İ.Ü. Fen Fakültesi Mngraleri S. 4, istanbul. Akartuna, M., 968, " Arutlu yarıadasının Jeljisi". I.Ü. Fen Fakültesi Mngraleri S.2, istanbul, 97. rhangazi vası Planlaa Kadeesi, Jezik Rezistivite Etüd Rapru, DSİ, l Böl. Müdürlüğü, Bursa. Canik, B., 989, "rhangazi Nadir Karstik Kaynağının Hidrjelji İnceleesi ve Kaynak Suyunun Bulanasını Önlee Çalışaları". Müh. Je. Türk Milli Kitesi Bülteni, sayı, S. 5-56, istanbul. Canik, B., 985, "The frat f skhles (bruk) between Karapınar and Kızören KYA Karst water resurces sypsiu. AIHS publ. N: 6, Ankara. Bnacci,., 987, "Karst Hydrlgy, sprge Verlag- Berl. Frd, C.D., Willias P.W., 989, "Karst Gerphlgy and Hydrlgy Unv Hyan, Lndn. Pasvanglu,S.,99, "Milas (Muğla) vasının Hidrjelji celeesi" Ankara Üniveritesi Fen Fakültesi Jelji Müh. Böl. A.Suat Erk jelji Sipzyu(2-5 Eylül) s , Ankara. Pasvanglu, S., Canik, B., ve R.Rsen, M., 22, " Hydrgelgy and pssible effects f the Mw. 7.4 Marara Earthquake (7 Agust 999 ) n the Sprg waters the rhangazi- Bursa Area, Turkey".Gelgical Sciety f India. 88