Para, Faiz Hadleri ve Döviz Kurları

Transkript

1 Para, Faiz Hadleri ve Döviz Kurları Öğr. Gör. Dr. Bahattin Büyükşahin March 19, 2003 Contents 1 Giriş 3 2 Paranın Tanımı Paranin Bazı Nitelikleri Para Nedir? Para Talebi 5 4 Toplam Para Talebi 5 5 Para Piyasasında Denge ve Faiz Hadlerinin Belirlenmesi Para Arzı ve Faiz Haddi Gelir ve Faiz Haddi Kısa Dönemde Para Arzı ve Döviz Kurları Para Arzı, Para Talebi, Faiz Haddi ve Döviz Kuru Türkiye Para Arzı ve Döviz Kuru ABD Para arzı ve Döviz Kuru Uzun Dönemde Para, Fiyatlar ve Döviz Kuru Para Arzı ve Fiyat Düzeyi Para Arzındaki Değişmelerin Uzun Dönem Etkileri Para Arzı ve Döviz Kuru Bu ders notları öğrencilere derste işlenen konularda yardımcı olması amacıyla hazırlanmıştır. Bu ders notlarına herhangi bir yerde atıfta bulunulmaması gerekir. 1

2 8 Enflasyon ve Döviz Kurları Kısa Dönemde Fiyatların Katılığı ve Uzun Dönemde Fiyatların Esnekliği Para Arzındaki Sürekli Değişmeler ve Döviz Kuru Döviz Kuru nda Overshooting Bölüm için sorular 23 List of Tables List of Figures 1 Toplam Reel Para Talebi ve Faiz Haddi Gelirin Toplam Reel Para Talebine Etkisi Denge Faiz Haddinin Belirlenmesi Para Arzındaki bir Artışın Denge Faiz Haddi Üzerindeki Etkisi 9 5 Gelirdeki bir artışın faiz haddi üzerindeki etkisi Para ve Döviz Piyasasında Aynı anda Denge Türkiye Para arzındaki bir artışın Döviz kuru ve faiz haddi üzerindeki etkisi ABD Para Arzındaki Artışın Döviz Kuru ve Faiz Hadlerine Etkisi Para Arzındaki Artışın Kısa ve Uzun Dönem Etkisi Para Arzındaki Artış Sonrası Ekonomik Değişkenlerin Zaman Boyutu Üzerinde Hareketleri

3 1 Giriş Bir önceki dersimizde faiz hadlerinin ve beklenen gelecek döviz kurunun, bugünkü döviz kurlarını nasıl etkilediğini inceledik. Döviz kurlarının nasıl belirlendiğini tam anlamak için beklentilerin nasıl oluşturulduğunu ve faiz hadlerinin nasıl belirlendiğini öğrenmemiz gerekiyor. Bunları anlamak için bu bölümde ülkelerin para arzı ve paralarına olan taleplerin döviz kuru ve faiz hadleri üzerindeki etkilerini inceleyeceğiz. Döviz kurunu ülke paralarının nispi fiyatları şeklinde tanımladığımıza göre ülke para arz ve taleplerini etkileyen faktörler döviz kurlarını da etkileyen en önemli faktörlerdir. Bundan dolayı doğal olarak para arzı ve talebi döviz kurunun belirlenmesi tartışmalarında önemli bir yer tutmaktadır. Parasal gelişmeler hem faiz oranlarını etkileyerek hemde insanların gelecek döviz kuru hakkındaki beklentileri üzerindeki etkisinden dolayı döviz kurlarınıda etkilemektedir. Gelecek döviz kurlarına ilişkin beklentiler ülke mallarının beklenen gelecek parasal değeri ile yakından ilgilidir. Ve beklenen fiyat değişmeleri ise para arz ve talebindeki değişmelerle ilişkilidir. Döviz kuru üzerindeki parasal etkileri incelerken, parasal faktörlerin mal fiyatlarını ve faiz oranlarını nasıl etkilediğine bakmamız gerekir. 2 Paranın Tanımı 2.1 Paranin Bazı Nitelikleri Mübadele aracıdır (Medium of Exchange) Para, evrensel olarak kabul edilebilir olduğu için bir takas sisteminin yol açtığı muazzam arama maliyetlerini ortadan kaldırır. Belirli bir standartlaştırılmış ve kullanımı elverişli ödeme vasıtası olmaksızın karmaşık bir çagdaş ekonominin işleyişi duracaktır. Para bir muhasebe (değer ölçüsü) birimidir (Unit of Account) Fiyatları para terimi ile ifade etmek, farklı malların fiyatlarının karşılaştırılabilir olmasını sağladığı için hesaplamaları kolaylaştırmaktadır. Para değer saklama aracıdır (Store of Value) Para satın alma gücünü şimdiki zamandan geleceğe taşımak için kullanılabileceğinden aynı zamanda bir varlıktır, ya da bir değer deposudur. Paranın bir mübadele 3

4 aracı olarak kullanılışlığı onu otomatik olarak bütün varlıkların en likiti yapar. 2.2 Para Nedir? Banknotlar ve karşılığında çek yazılabilen mevduatlar para sayılma koşulunu yerine getirir. 1 Taşınmaz mallar likitlik özelliğinden yoksun olduğundan para sayılma koşulunu yerine getirmez. Derste para arzından söz ettiğimizde genellikle M 1 tanımına atıfta bulunacağız. M1 = C + DD burada C dolaşımdaki parayı ve DD ise bankalardaki vadesiz tasarruf ve ticari mevduatları göstermektedir. Bir ülkedeki para arzı ulusal paranın basımında tekel olan merkez bankaları tarafından kontrol edilmektedir. Bastığı parayı hiç bir şeyle değiştirmek zorunda olmayan merkez bankalarının para miktarını arzu edilen seviyede belirlediklerini varsayacağız. 2 1 Gerçekte para arzı yurtiçinde yaşayanların bankalardan alacaklarının harcama hızına çeşitlendirilir. En dar (en çabuk harcanabilme yeteneğine sahip) para arzı tanımı M 0 dır. M 0 = Emisyon- Bankalardaki TL nakit=dolaşımdaki TL Harcanabilme hızına göre diğer para arzı tanımları aşağıdaki gibidir. M1 = M0 + vadesiz tasarruf ve ticari mevduatlar M2 = M1 + vadeli tasarruf ve ticari mevduatlar M2Y = M2 + döviz tevdiat hesapları M2R = M2 + repo M2RY = M2R + döviz tevdiat hesapları 2 Doğal olarak Merkez bankaları yarattıkları paranın para olarak tedavül etmesi için o paranın değerinin korunmasına çalışırlar. 4

5 3 Para Talebi Bireyin para talebi nasıl oluşmaktadır? Önceki dersimizde bireylerin varlık taleplerinin üç özelliğe bağlı olduğunu gördük: Varlığın beklenen getirisinin diğer varlık getirileri ile karşılaştırılması Varlığın beklenen getirisinin ne kadar riskli olduğu Varlığın likitidesi (akışkanlığı) Para ve vadesiz tasarrufta faiz ödenmez, varlıklarda ise bir kazanç elde edebilirsiniz. Tahvilin faiz getirisi vardır, örnegin 1,000,000 TL yi elde tutsanız karşılığında birşey elde etmezsiniz, oysa 1,000,000 TL ile %50 getirisi olan bir tahvil alırsanız sene sonunda size TL 1,500,000 olarak dönecektir. Para tutmanin alternatif maliyeti faiz kazancından yoksun kalmaktır. Faiz kazancındaki artış para tutmanın alternatif maliyetini artırmaktadır. Bu nedenle bütün şeyler eşitken faiz haddindeki bir artış bireyin para talebini azaltır, faiz haddindeki azalış ise para talebini artırmaktadır. Risk para talebinde diğer önemli bir faktördür. Mal ve hizmet fiyatlarında meydana gelecek beklenmeyen artışlar, paranızın değerini alabileceği mal ve hizmetler cinsinden düşürür. Bu nedenle elde para tutmak riskli olabilir. Ancak hazine bonoları gibi faiz ödeyen varlıklarda sizi aynı risk ile karşı karşıya getirebilir çünkü bu varlıklarında parasal değeri bellidir. Paranın riskindeki bir değışme benzer bir risk değişmesini bonolarda da meydana getireceği için para tutmaktan dolayı karşılaşabileceğiniz risklerdeki bir değişme para talebilinizde bir değişmeye neden olmayabilir. Para tutmanın ana yararı paranın likitidesidir. Para, hanehalklarının ve firmaların günlük alışverişlerini kolayca finans etmelerini sağlamaktadır. Bu nedenle hanehalklarının ve firmaların işlemlerindeki bir artış para talebini artıracaktır. 4 Toplam Para Talebi Toplam para talebi bireylerin taleplerinin toplamına eşittir. talebini üç ana faktör belirlemektedir. Toplam para 1. Faiz haddi: Faiz haddindeki bir artış para talebinde bir düşüşe, bir azalış ise talepte bir artışa neden olur. 5

6 2. Fiyat düzeyi: Fiyat düzeyi ile belli bir mal ve hizmetler sepetinin fiyatından bahsetmekteyiz. Dolayısıyla aynı miktarda mal ve hizmet satın alabilmek için fiyat düzeyi yükseldiğinde daha fazla para harcaması gerekir. Fiyat düzeyi arttığında, firmalar ve hanehalkları daha fazla para tutmak zorunda kalırlar. 3. Reel milli gelir: Reel milli gelir arttığı zaman da toplam para talebi artar, çünkü reel milli gelir arttığında alınıp satılan mal ve hizmetlerin miktarıda artmaktadır. Toplam para talebini şu şekilde ifade edebiliriz: M d = P L(i, Y ) burada M d nominal para talebini, i nominal faiz haddini, Y reel milli geliri ve P fiyatlar genel seviyesini göstermektedir. L(i, Y ) reel para talebini temsil eder, ve faiz haddindeki bir artış reel para talebinin azalmasına, gelirdeki bir artış ise reel para talebinin artmasına neden olacaktır. Yukarıdaki eşitliği M d P = L(i, Y ) şeklinde yazabiliriz. Burada L(i, Y ) belli bir miktarda paraya olan talep olarak değil belli bir satın alma gücünü likit olarak tutmaya yönelik bir talebi gösterir. Şekil 1, reel milli gelir veri kabul edildiğinde, faiz haddi ile toplam para talebi arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Faizdeki bir artış para tutmanın alternatif maliyetini artıracağından paraya olan talep azalacaktır. Bu nedenle, toplam para talep eğrisi negatif eğimlidir. Gelir sabitken, faiz hadlerindeki bir değışme eğri üzerinde bir hareketle sonuçlanır. Ancak gelirdeki bir artış eğrinin kaymasına neden olur. Faiz haddi sabitken, reel gelirdeki bir artış toplam para talebini artıracağından, toplam para talebi eğrisi sağa kayacaktır. 2 gelirdeki Y 1 den Y 2 ye bir artışın toplam para talep eğrisini nasıl etkilediğini göstermektedir. 5 Para Piyasasında Denge ve Faiz Hadlerinin Belirlenmesi Para piyasası merkez bankası tarafından belirlenen para arzının toplam para talebine eşitlenmesi durumunda dengeye ulaşır. 6

7 i L(i, Y ) M d P Figure 1: Toplam Reel Para Talebi ve Faiz Haddi i L(i, Y 2 ) L(i, Y 1 ) Figure 2: Gelirin Toplam Reel Para Talebine Etkisi M d P 7

8 i i 2 i i 3 3 M s P L(i, Y ) Reel Para Talebi Figure 3: Denge Faiz Haddinin Belirlenmesi Para arzı M s ise, bu durumda para piyasasında denge koşulu M s = M d şeklinde yazılır. Eşitliğin ıki tarafınıda fiyatlar genel seviyesine böldüğümüzde, para piyasasında dengeyi şu şekilde ifade edebiliriz: M s P = L(i, Y ) Fiyatlar genel seviyesi ve gelir veri kabul edildiğinde, toplam reel para talebini toplam reel para arzına eşitleyen faiz haddine denge faiz denir. Şekil 3 te toplam reel para talebi eğrisi reel para arzı eğrisi ile 1 no lu noktada kesişmektedir. Yani 1 no lu noktada para piyasası dengededir ve denge faiz haddi i 1 olmaktadır. 2 no lu noktada para arzı fazlası vardır, insanlar tahvile yönelecek ancak yeteri kadar tahvil olmadığından daha düşük faiz haddinden borç vermek isteyeceklerdir. 3 no lu noktada ise para talebi fazlası vardır, insanlar tahvillerini bozdurmak isteyecekler ve faiz hadleri yükselecektir. Sonuç olarak, piyasa sürekli olarak reel para arzının reel para talebine eşit olduğu faiz haddinde dengeye doğru hareket edecektir. Eğer piyasada para 8

9 i i 1 1 i 2 2 M 1 P M 2 P L(i, Y ) Reel Para Talebi Figure 4: Para Arzındaki bir Artışın Denge Faiz Haddi Üzerindeki Etkisi arz fazlası varsa faizler düşecek, piyasada bir para talep fazlası durumunda ise faizler yükselecektir. 5.1 Para Arzı ve Faiz Haddi Merkez Bankası para arzını artırırsa, faizlerde bir azalma meydana gelir. Şekil 4, para arzındaki bir artışın etkilerini göstermektedir. Para arzının M 1 den M 2 ye yükselmesi reel para arzını M 1 /P den M 2 /P ye çıkmasına neden olur. Eski faiz haddinde (i 1 ), para arzı fazlası oluşacak, ve insanlar tahvile yonelecektir, ancak yeteri kadar tahvil olmadığından faiz düşer ve 2 no lu noktada para piyasası dengeye gelir. Reel para arzındaki bir artış faiz hadlerini düşürmüştür, i 2 < i 1. Sonuç olarak, fiyatlar genel seviyesi ve gelir veri iken, para arzındaki bir artış faiz hadlerini düşürür, bir azalı ise faiz hadlerini yükseltir. 9

10 i i 2 i M s P L(i, Y 2 ) L(i, Y 1 ) Reel Para Talebi Figure 5: Gelirdeki bir artışın faiz haddi üzerindeki etkisi 5.2 Gelir ve Faiz Haddi Para arzı ve fiyatlar genel düzeyi sabitken, reel milli gelirdeki bir artış faiz haddinin artmasına neden olur. Şekil 5, gelirdeki Y 1 den Y 2 ye bir artışın faiz haddi üzerindeki etkisini göstermektedir. Gelir artış sonucu para talebi eğrisi sağa kaymıştır. Eski faiz haddinde, i 1, piyasada bir para talebi fazlası vardır. Reel para arzının sabit olması nedeniyle faiz hadlerinde bir artma olacak ve bu artış yeni denge faiz haddine, i 2, değin sürecektir. Gelirdeki bir azalma ise tam tersi bir etki yaparak, faiz hadlerinde bir azalmaya neden olur. Sonuç olarak, reel para arzı ve fiyatlar sabitken, reel gelirdeki bir artış faiz hadlerini artırırken, bir azalış ise faiz haddini düşürür. 6 Kısa Dönemde Para Arzı ve Döviz Kurları Faiz paritesi koşulu ile faiz hadlerinin döviz kurları üzerinde nasıl bir etkisi olduğunu görmüştük. Şimdi de bir ülkenin para arzlarındaki bir değişmenin faiz haddini nasıl etkilediğini analiz ettikten sonra, parasal değişmelerin döviz kurlarını nasıl etkilediğini analiz edebiliriz. Bir ülkenin para arzlarındaki bir 10

11 artışın bu ülke parasının diğer ülke paraları karşısında değer kaybedeceğini göstereceğiz. Bu bölümde de fiyatların ve reel gelirin sabit olduğunu varsayarak kısa dönem analizi yapmaya devam edeceğiz. Uzun dönem analizleri fiyatların tam esnekliği ve de üretim faktörlerinin tam istihdamı varsayımı altında yapılır. Daha sonra inceleyeceğimiz uzun dönem analizi, para arzındaki değişmelerin gelecek döviz kuru bekleyişlerini nasıl etkilediğini gösterecektir. 6.1 Para Arzı, Para Talebi, Faiz Haddi ve Döviz Kuru Kısa dönemde para arzı ile döviz kuru arasındaki ilişkiyi analiz etmek için üzerinde çalıştığımız iki grafiği birleştireceğiz. Birinci grafik geçen derste incelediğimiz döviz piyasasındaki dengenin, faiz hadleri ve beklenen gelecek döviz kuru veri iken, nasıl oluştuğunu göstermektedir. Bu Şekil 6 nın üst kesiminde gösterilmektedir. Para piyasasında belirlenen TL mevduatları üstündeki faiz haddi dikey doğru ile tanımlanmaktadır. Hatırlayacağınız üzere negatif eğimli Dolar mevduatları üstündeki beklenen getiri eğrisi Dolar mevduatları üstündeki TL getiri haddini göstermektedir. Şimdiki döviz kurlarındaki değişmenin beklenen değer kaybı uzerindeki etkisi nedeniyle bu eğri negatif eğimlidir. Bu iki eğrinin kesiştiği noktada, 1, TL mevduatları ve Dolar mevduatları üstündeki beklenen getiri hadleri eşitlenecek ve bundan dolayı faiz paritesi koşulunun gerçekleşmesi ile birlikte bu piyasada denge döviz kuru S 1 olacaktır. Şekil 6 nın alt kesiminde faiz hadlerinin para piyasasında nasıl belirlendiğini inceledik. Para piyasasında denge reel para talebinin reel para arzına eşit olduğu 1 no lu noktada sağlanmaktadır. Şekil 6, döviz piyasası ile para piyasası arasındaki ilişkiyi göstermektedir. Türkiye para piyasasında TL mevduatları üstündeki faiz haddi, ABD para piyasasında ise Dolar mevduatları üstündeki faiz haddi belirlenmektedir. Bu faiz haddleri, faiz paritesini sağlayacak döviz kurunun belirlenmesini etkileyeceklerdir. 11

12 USA FED Türkiye TCMB USA Türkiye MUS s para arzı M T s R para arzı USA para piyasası Türkiye para piyasası i i Döviz Piyasaları S T L $ 6.2 Türkiye Para Arzı ve Döviz Kuru Türkiye de para arzının artması, reel para arzının artmasına neden olacaktır. Reel gelir ve fiyatlar sabit olduğundan, para piyasasında bir arz fazlası meydana gelecektir. Para piyasasındaki dengenin sağlanması TL mevduatları üzerindeki faiz haddinin düşmesi ve bu nedenle reel para talebinin artmasıyla sağlanacaktır. TL mevduatları üzerindeki faiz haddinin düşmesi, Dolar mevduatlarını daha çekici hale getirecek ve TL değer kaybedecektir. Başlangıçtaki para arzında, M1, s para piyasası 1 no lu noktada i 1 faiz haddi ile dengededir. Dolar mevduatları faiz hadleri ile beklenen gelecek döviz kuru sabitken, TL mevduatları üstündeki i 1 faiz haddi döviz piyasasında denge 1 noktasında, yani S 1 döviz kuru ile sağlanmaktadır. TCMB para arzını M1 den s M2 ye s çıkardığında ne olur? i 1 faiz haddinde piyasada para arzı fazlası olacaktır, bu nedenle faiz i 2 ya düşecek ve para piyasasında denge 2 no lu noktada sağlanacaktır. S 1 döviz kuru ve i 2 faiz haddinde, Dolar mevduatları üstündeki beklenen getiri TL mevduatlarından yüksek olacaktır. TL mevduat sahipleri TL mevduatlarını satarak Dolar mevduatları satın almak isteyeceklerdir. TL değer kaybederek S 2 döviz kurunda dengeye ulaşacaktır, çunku bu kurda TL nin beklenen gelecek değer kaybının düşmesi, TL mevduatları üstündeki faiz hadlerinin düşüşünü telafi ederek TL mevduatları üzerindeki getiri haddini Dolar mevduatları üzerindeki TL getiri haddine eşitlenmesine neden olacaktır. (Şekil 7.) Sonuç olarak, bir ülke para arzının artması o ülke parasının değer kaybetmesine neden olur. Aynı şekilde bir ülke para arzının azalması o ülke parasının değer kazanmasına neden olur. 12

13 Döviz Kuru S t TL Mevduatları Üzerindeki Getiri Haddi S M s P i Dolar Mevduatları Üzerindeki Getiri Haddi L(i, Y ) Getiri Hadleri (TL cinsinden) 1 TR reel para arzı Türkiye Real Para Talebi Figure 6: Para ve Döviz Piyasasında Aynı anda Denge 13

14 Döviz Kuru S t S 2 S 1 TL Mevduatları Üzerindeki Getiri Haddi M s 1 P M s 2 P i 2 i Dolar Mevduatları Üzerindeki Getiri Haddi L(i, Y ) Getiri Hadleri (TL cinsinden) TR reel para arzı TR reel para arzındaki artış Türkiye Real Para Talebi Figure 7: Türkiye Para arzındaki bir artışın Döviz kuru ve faiz haddi üzerindeki etkisi 14

15 6.3 ABD Para arzı ve Döviz Kuru ABD para arzı artışı, Dolar mevduatları üzerindeki faiz hadlerini düşüreceğinden, Dolar değer kaybedecek, TL değer kazanacaktır. ABD para arzındaki bir artış ABD para piyasasında bir arz fazlası yaratacaktır, para piyasasında denge için Dolar mevduatları üstündeki faiz hadleri düşecektir. Dolar mevduatları üstündeki faiz haddinin düşmesi Dolar mevduatları üstündeki getiri haddi eğrisini sola kaydıracaktır. Eğrinin sola kaymasının nedeni ise, şimdiki döviz kuru ve beklenen gelecek döviz kuru sabitken Dolar mevduatları üstündeki beklenen getiri haddinin i daki azalma nedeniyle düşmesidir. Bu nedenle eğri sola kaymıştır. ABD para arzındaki bir artışın etkileri Şekil 8 de gösterilmektedir. Başlangıçta, Türkiye para piyasası 1 no lu noktada, döviz piyasası ise 1 no lu noktada S 1 döviz kuru ile dengededir. ABD para arzındaki bir artış, Dolar mevduatları üstündeki faiz haddini düsürecek ve bu nedenle Dolar mevduatları üstündeki getiri hadleri eğrisi sola kayacaktır. Döviz piyasasında denge 2 no lu noktada S 2 döviz kuru ile sağlanacaktır. ABD para arzındaki bir artış TL nin değer kazanması ile sonuçlanmaktadır. Aynı şekilde, ABD para arzındaki bir azalış ise TL nin değer kaybına neden olur. 7 Uzun Dönemde Para, Fiyatlar ve Döviz Kuru Kısa dönem analizimizde, ülkelerin para ve döviz piyasasını ilişkilendirirken, fiyatlar genel seviyesinin ve beklenen gelecek döviz kurunun sabit olduğunu varsaymıştık. Para arz ve taleplerinin döviz kuru üzerindeki etkisini daha yakından incelemek için parasal faktörlerin fiyatlar genel seviyesini nasıl etkilediğini incelememiz gerekir. 7.1 Para Arzı ve Fiyat Düzeyi Fiyatların ve gelirin sabit olduğu kısa dönemde, para piyasasında denge koşulu M s P = L(i, Y ) faiz haddini,i, belirleyecektir. Para piyasalarının sürekli dengeye doğru hareket ettiğini düşünürsek, fiyatları, gelirin ve faiz haddinin değişebileceği uzun 15

16 Döviz Kuru S t TL Mevduatları Üzerindeki Getiri Haddi S 1 S M s P i Dolar Mevduatları Üzerindeki Getiri Haddi L(i, Y ) Getiri Hadleri (TL cinsinden) 1 TR reel para arzı Türkiye Real Para Talebi Figure 8: ABD Para Arzındaki Artışın Döviz Kuru ve Faiz Hadlerine Etkisi 16

17 dönem analizlerinde de yukarıdaki denge koşulu sağlanmalıdır. Eşitliği P = M s L(i, Y ) şeklinde yazabiliriz. Bu eşitlik bize fiyatların faiz haddine, para arzına ve reel gelire bağlı olduğunu göstermektedir. Faiz haddinin ve reel gelirin uzun dönem değerlerinde yani tam istihdam seviyesinde olduğu durumda, uzun dönem denge fiyat düzeyi bu eşitliği sağlayan fiyat düzeyidir. Para piyasası dengede ise ve bütün uretim faktörlerinin tam istihdamı durumunda, fiyatlar genel düzeyi para arzının, para talebinin, reel gelirin ve faiz haddinin değişmediği (veya aynı oranda değiştiği) durumda (steady state) değişmeyecek (veya aynı oranda değişecektir). Yukarıdaki eşitlik, diğer bütun şeyler eşitken, bir ülkenin para arzındaki bir artışın fiyat düzeyini aynı oranda artıracağını gösterir. Örneğin, reel gelir ve faiz haddi sabitken para arzı 2 katına çıkarsa para piyasasındaki denge için fiyat düzeyide 2 katına çıkmak zorundadır. Bu öngörünün iktisadi nedeni para talebinin reel para talebi olmasıdır. Reel para talebi, reel gelirde ve faiz haddinde değişikliğe neden olmayan para arzındaki artışlardan etkilenmemektedir. Eğer reel para talebi sabit ise, para piyasasında denge için reel para arzınında sabit kalması gerekir. Reel para arzının sabit kalması için fiyatlar para arzındaki artış oranında artmak zorundadır. 7.2 Para Arzındaki Değişmelerin Uzun Dönem Etkileri Para arzındaki değişmelerin uzun dönemde reel gelir ve faiz haddi üzerinde bir etkisi yoktur. 3 Para arzının faiz hadleri ve reel gelir üzerindeki uzun dönem etkilerini anlamanın en iyi yolu bir para reformunu düşünmektir. Örneğin, eski 1 milyon 3 Bu durum sadece para arzı düzeyindeki bir artış için söz konusudur. Para arzı büyüme oranındaki bir artış için söz konusu değildir. Para arzı düzeyindeki bir defalık bir artışın uzun dönemde reel değişkenler üzerinde bir etkisinin olmaması ve fiyatlar genel düzeyini aynı oranında artırmasına uzun dönem para nötr lüğü (long-run neutrality of money) denir. Buna karşın, para arzı büyüme oranındaki bir değişiklik nötr olmayabilir. En azından, para arzı büyüme oranındaki sürekli bir artış reel para talebini değiştirebilir. Para arzı büyüme oranındaki sürekli bir artışın uzun dönemde reel para talebi dışındaki reel değişkenleri etkilememesi durumunda ise para süper nötr dür (superneutrality of money). 17

18 TL yeni 1 TL ye eşitlensin. Bu reformun etkisi dolaşımdaki para miktarının düşmesidir, ve bütün TL fiyatlarının 1/ oranında olmasıdır. Ancak ulusal paranın yeniden tanımlanmasının reel gelir, faiz haddi veya nispi fiyatlar üzerinde bir etkisi olmayacaktır. Para arzındaki bir artış uzun dönemde parasal reform gibi sadece fiyatlar düzeyini etkileyecektir. Tam istihdam üretim d uzeyi ekonominin emek ve sermaye gibi kaynakları ile belirlenmektedir, bundan dolayı uzun dönem reel gelir para arzına bağlı değildir. Aynı şekilde faiz haddi de uzun dönemde para arzından bağımsız olarak belirlenmektedir. Eğer para arzı ve fiyatlar ikiye katlanmışsa, önceden %10 faiz haddini kabul edenler şimdi de %10 faiz haddini kabul edeceklerdir. Eğer bütün parasal fiyatlar ikiye katlanmışsa, nispi fiyatlarda bir değişme olmayacaktır çünkü nispi fiyatlar sadece parasal fiyatların oranıdıdır. Bu nedenle, para arzındaki değişmeler uzun dönem kaynak dağılımını etkilemeyecektir. Sadece mutlak fiyatlar değişecektir. Uzun dönemde para arzındaki değişmelerin etkisini incelerken, uzun dönemde faiz hadlerinin ve reel gelirin para arzındaki değişmelerden etkilenmeyerek sabit kalacağını varsayacağız. Bu nedenle, sonuç olarak diyebiliriz ki: Para arzındaki sürekli bir artış fiyatlarda aynı oranda bir artışa neden olur. Özellikle, eğer ekonomi başlangıçta tam istihdam seviyesinde dengede ise, para arzındaki sürekli bir artışı aynı oranda fiyat artışları takip eder. 7.3 Para Arzı ve Döviz Kuru Yabancı paranın ulusal para cinsinden fiyatı ekonomideki diğer fiyatlar gibi para arzındaki bir artış sonucu artmaktadır. Eğer parasal bir reformun etkilerini hatırlayacak olursanız, döviz kurlarının uzun dönemdeki hareketini anlayabilirsiniz. Varsayalım ki, Türk hükümeti eski 1,600,000 TL yi yeni 1 TL ile değiştirmeye karar verdi. Eğer parasal reformdan önce döviz kuru 1$=1,600,000 TL ise, parasal reformdan sonra 1$=1 TL olacaktır. Para arzının azalması TL nin değer kazanması ile sonuçlanacaktır. Sonuç olarak, bütün diğer şeyler eşitken, para arzındaki sürekli bir artış uzun dönemde ulusal paranın yabancı paralar karşısında aynı oranda değer kaybetmesine neden olacaktır. Aynı şekilde, para arzındaki sürekli bir azalış uzun dönemde ulusal paranın yabancı paralar karşısında aynı oranda değer kazanmasına neden olacaktır. 18

19 8 Enflasyon ve Döviz Kurları Bu bölümde kısa dönem ve uzun dönem analizlerini birleştireceğiz. 8.1 Kısa Dönemde Fiyatların Katılığı ve Uzun Dönemde Fiyatların Esnekliği Kısa dönemde fiyatların katı, uzun dönemde esnek olduğunu varsayıyoruz. Kısa dönemde fiyatlarda bir sıçrama hemen gerçekleşmemektedir. Bu varsayım birçok mal için gerçekçi olmayabilir. Ancak, birçok mal için ise bu varsayım özellikle düşük enflasyon ekonomilerinde gerçekçidir. Örneğin, ücretler uzun dönemli sözleşmelerde belirlenmektedir, ücretler ise ürün maliyetlerine girmektedir. Uzun dönemde ise yeni sözleşmelerde işçilerin daha yüksek ücret istemektedirler. Ancak belirttiğimiz gibi kısa dönem fiyat katılığı daha çok fiyat istikrarının olduğu ülkeler için geçerli bir varsayım olabilir. Kısa dönemde fiyatların katılığına rağmen, para arzındaki değişmeler talep ve maliyet baskısı yaratarak fiyatlarda bir artışa neden olabilir. Bu baskılar üç kaynaktan gelebilir. Emek ve hasıla için ortaya çıkan fazla talep Para arzı artışı sonucu mal ve hizmetlere olan talep artmaktadır ve üretim için emek talebi artmaktadır. Ücretlerdeki bir artışı üreticiler fiyatlara yansıtabilirler. Enflasyonist Beklentiler Herkes fiyatların artmasını bekliyorsa, beklentiler fiyatları bugünden artırabilir. Işçiler beklentilerine göre ücret artışı talep edebilir, ve üreticilerde ürün fiyatlarının artmasını bekliyorsa bu yüksek ücretleri vererek bugünden fiyatları artırabilirler. Hammadde fiyatları Hammadde fiyatlarındaki bir artış kısa dönemde ürün fiyatlarını artırabilir. 8.2 Para Arzındaki Sürekli Değişmeler ve Döviz Kuru Burada Türkiye para arzındaki sürekli bir artışın kısa dönem ve uzun dönemde döviz kuru üzerindeki etkisini inceleyeceğiz. Ekonomide başlangıçta bütün değişkenlerin uzun dönem değerinde olduklarını ve reel gelirin sabit olduğunu varsayacağız. Varsayalim ki Türkiye de para arzı M 1 den M 2 ye çıksın ve fiyatlar genel düzeyi P 1 olsun. Başka bir deyişle, reel para arzı kısa dönemde M 1 /P 1 den 19

20 M 2 /P 1 e yükselmiştir. Reel gelir sabit olduğundan para piyasasında denge faizlerin i 1 den i 2 ye düşmesiyle sağlanacaktır. Aynı zamanda para arzındaki sürekli bir artış beklenen gelecek döviz kurunuda etkilemektedir. Nominal para arzındaki bir artış sürekli olduğundan, insanlar döviz kuru dahil TL fiyatlarında bir yükselme bekleyecektir. Beklenen gelecek döviz kurundaki bir yükseliş (TL nin gelecek değer kaybı) Dolar mevduatları üstündeki TL getiri haddini artırır, bu nedenle Dolar mevduatları üstündeki getiri haddi eğrisini sağa kaydıracaktır. Bu nedenle TL değer kaybedecek ve döviz kuru S 1 den S 2 ye çıkacaktır. Burada TL nin değer kaybının beklenen gelecek döviz kurunun sabit olması durumuna göre daha fazla olduğu görülecektir. Eğer beklenen gelecek döviz kuru değişmemiş olsaydı, yeni kısa dönem dengesi 2 yerine 3 noktasında gerçekleşirdi. Şeklin sağ tarafı faiz hadlerinin ve döviz kurunun fiyatlar genel seviyesi yükselirken nasıl bir hareket içinde olduğunu göstermektedir. Fiyatlar genel düzeyi P 1 den P 2 ye doğru yükselmektedir. Uzun dönemde fiyatlar genel düzeyindeki artış para arzındaki artışla aynı oranda olacağından reel para arzı, M 2 /P 2 başlangıçtaki reel para arzına M 1 /P 1 eşit olacaktır. Reel gelir sabit olduğundan ve reel para arzı başlangıçtaki değerine döndüğünden, uzun dönemde denge faiz oranıda i 1 a eşit olmalıdır (4 no lu nokta). Bundan dolayı fiyatlar P 1 den P 2 ye çıkarken, faiz haddide i 2 den (2 no lu nokta) i 1 a çıkacaktır. Faiz hadlerinin i 2 dan i 1 a yükselişi sonucu TL ye olan talep artacak ve TL değer kazanacaktır. Bu dinamik içinde beklenen gelecek döviz kurunda yeni bir değişme olmazsa, uzun dönem döviz kuru S 3 olacaktır. Yeni döviz kuru başlangıç döviz kurundan, S 1, daha yüksektir. Fiyatlar gibi döviz kuruda para arzındaki artış oranında artmıştır. 8.3 Döviz Kuru nda Overshooting Para arzındaki bir artış başlangıta döviz kurunun S 1 den S 2 ye sıçramasına neden olmuştur. Bu değer kaybı uzun dönem değer kaybından daha fazladır. Uzun dönemde döviz kuru S 3 olacaktır. Döviz kurunun kısa dønemde uzun dönemdeki değerine göre çok daha fazla yükselmesine overshooting denmektedir. Overshooting i anlamak için varsayalımki para arzındaki artış öncesi döviz kurunda herhangi bir değişiklik beklenmemektedir, yani i = i. Para arzındaki sürekli bir artış, Dolar mevduatları üstündeki faiz haddini,i, etkilemez, ancak TL mevduatları üstündeki faiz haddinin, i, düşmesine neden olur. Bu 20

21 Döviz Kuru S t S t S 2 2 S 2 TL Getirisi 2 TL Getirisi 3 4 S 3 S 1 1 $ Getirisi 0 M 1 P 1 M 2 P 1 i 2 i 1 i 2 i 1 L(i, Y ) L(i, Y ) M 2 1 P 2 4 M 2 P Getiri Hadleri (TL cinsinden) TR reel para arzı Türkiye Real Para Talebi Figure 9: Para Arzındaki Artışın Kısa ve Uzun Dönem Etkisi 21

22 durumda fiyatlar genel seviyesi P 2 ye ulaşana değin i < i olacaktır. Ancak i < i iken döviz piyasasında denge için aradaki Dolar mevduatları lehine olan faiz farkının TL de beklenen değer artışı ile telafi edilmesi gerekir. Bu durumda beklenen değer artışı ancak kısa dönem döviz kuru uzun dönem döviz kurundan daha yüksek olması durumunda mümkün olacaktır. M s T R i M 2 M 1 i 1 i 2 t 0 Time t 0 Time P S S 2 P 2 P 1 S 3 S 1 t 0 Time t 0 Time Figure 10: Para Arzındaki Artış Sonrası Ekonomik Değişkenlerin Zaman Boyutu Üzerinde Hareketleri 22

23 Overshooting kısa dönemdeki fiyat katılığının bir sonucudur. Eğer fiyatlar tam esnekse yani fiyatlar para arzı artışından hemen sonra uzun dönem değerine sıçrıyorsa, TL faiz hadlerinin düşmesine gerek yoktur,çünkü fiyatlardaki artış sonucu reel para arzında bir değişme olmayacaktır. Bu nedenle döviz kurunun ilk başta overshoot etmesine gerek yoktur. Döviz kuruda fiyatlar gibi hemen uzun dönem değerine ulaşarak döviz piyasasında denge sağlanır. 23

24 9 Bölüm için sorular 1. Varsayalım ki toplam para talebinde bir azalma oldu. Bu azalmanın kısa ve uzun dönemde döviz kuru, faiz haddi ve fiyatlar üstündeki etkisini grafikle ve de zaman boyutu üzerinde gösteriniz. 2. Bir ülkenin nüfusundaki bir azalma toplam para talebini nasıl değiştirir? Bu azalmanın hanehalkı sayısında veya ortalama hanehalkı büyüklüğünde olması sonucunuza etki eder mi? 3. Paranın dolaşım hızı,v, reel GDP nin reel para talebine oranı olarak V = Y/(M/P ) şeklinde tanımlanmaktadır. Para piyasasında denge denklemini kullanarak paranın dolaşım hızını reel para talebi ile ifade ediniz. Faiz haddi ve reel gelirin paranın dolaşım hızını nasıl etkilediğini açıklayınız. 4. Ulusal reel gelirdeki bir artışın kısa dönemde döviz kurunu nasıl etkilediğini grafik yardımıyla açıklayınız. 5. Eğer parasal reformların reel değişkenler üzerinde herhangi bir etkisi yoksa, neden bazı hükümetler enflasyonu konrol altına almak i ın parasal reformlara girişmektedir. 6. İşsizliğin olduğu bir ülkede merkez bankasının para arzını iki katına çıkardığını varsayalım. Uzun dönemde, tam istihdamın olduğunu düşünelim. Ayrıca para arzı artışı öncesi faiz haddinin uzun dönem faiz haddine eşit olduğunu varsayalım. Uzun dönemde fiyatlar para arzındaki artış oranında mı, bu orandan az mı yoksa çok mu artar? Eğer para arzı artışı öncesi faiz haddi uzun dönem faiz haddinden düşükse, uzun dönemde fiyatlar para arzındaki artış oranında mı, bu orandan az mı yoksa çok mu artar? 7. Döviz kurunda overshooting tartışmalarımızda reel gelirin sabit olduğunu varsaydık. Bunun yerine, para arzındaki artışın kısa dönemde reel gelirin artmasına neden olduğunu varsayalım. Bu durum doviz kurunda overshooting i nasıl etkiler? Kısa dönem döviz kuru uzun dönem döviz kurundan daha aşağı olabilir mi (undershoot)? arasında, ABD de para arzı milyar dolar dan milyar dolara yükselirken Türkiye de trilyon TL den TL ye 24