AZERBAYCAN TASAVVUF TARİHİNDE İLK SUFİLER (VIII-XI. ASIRLAR)

Transkript

1 AZERBAYCAN TASAVVUF TARİHİNDE İLK SUFİLER (VIII-XI. ASIRLAR) Mehmet RIHTIM Doç. Dr., Qafqaz Üniversitesi, Kafkasya Araştırmaları Enstitüsü Bakü / AZERBAYCAN mrihtim@yahoo.com ÖZET Azerbaycan arazisi sufiliğin en eski mekanlarından biri olmuştur. Bölgenin tasavvufla tanışmasının VIII. Asır başlarında olduğu tahmin edilmektedir. Tarixe ve Tasavvuf tarihine dair menbalarda birçok Azerbaycanlı sufilerin adına rast gelinmektedir. Bunlar içinde önemli şahsiyetlerin olması yanında bazı sufi mekteplerinin kurulduğu mekan olması da Azerbaycan tarihinde sufiliğin mühüm yer tuttuğunu gösterir. Azerbaycan sufi tarixinde ilk sufiler olarak adlandıracağımız şaxsiyetlerin özelliği onların tarikatlerin kurulduğu XII. Asırdan önce yaşamış olmalarıdır. İlk olarak VIII. Asırda Zencan ve Hemedanda görülen sufilere daha sonraları Şimali Azerbaycanda ve Kafkasyanın diğer bölgelerinde rast gelinmeye başlamıştır. Burada Şeyh Müslim ve Ebu Said Ebu l-hayrın müridleri Abdullah Bakuvi ve Pir Hüseyn vasıtası ile yayılan sufilik XI-XII asırlarda yaşayan Abdülkahir Sühreverdi ve Aynülkudat Hemedaniye kadar devam eder. Bu dönemde yaşayan Azerbaycanlı sufilerin tesirleri daha sonraki dönemlerde de devam etmiş ve bazı Azerbaycan tarikatlarının kurulmasına kaynak teşkil etmişlerdir. Anahtar Kelimeler: Tasavvuf, sufi, Baba Kuhi, Azerbaycan, Şirvan. FIRST SUFIS IN THE AZERBAYDJAN SUFIZM HISTORY (VIII-XI. CENTURY) SUMMARY The land of Azerbaijan has been one of the earliest locations of sufism. It is assumed that the meeting with mysticism has been in the first half of VIII. Century. In the documents of both history and the history of mysticism a number of Azerbaijani sufists are met. Not only there exists eminent personalities but also the foundation of some sufist schools indicates that sufism plays a great role in Azerbaijan. The speciality of the persons whom we call the pioneer sufists is that they have lived before XII. Century. The pioneer sufist which were met in Zancan and Hamadan firstly in VIII. Century were meet in South Azerbaijan and the other zones of Qauqas as well. The sufism here which was overspread by the disciples of Şeyh Müslim and Ebu Said Ebu l-hayr Abdullah Bakuvi and Pir Hüseyn has continued until Abdülkahir Sühreverdi and Aynülkudat Hemedani who lived in XI-XII centuries. The effect of the Azerbaijani sufist has continued in the following periods also and became basis of some Azerbaijan sects founded later. Key Words: Sufizm, sufi, Father Kuhi, Azerbaijan, Shirvan. Giriş Azerbaycan ve etrafı (Azerbaycan, Şirvan, Ermenistan, Dağıstan) 18-22/ yıllarında Hz. Ömer in hilafeti zamanında, İslam orduları tarafından fethedilmiştir. Bölgenin İslamlaşma süreci büyük ölçüde Hz Ali nin ( ) hilafeti zamanında tamamlanmıştır (4, 473). İslamiyet bu coğrafyada yaşayanların ekseriyeti tarafından, hiçbir zorlama olmaksızın, din olarak kabul edilmiştir. Halkın Müslüman olmasına en büyük etki İslam dininin getirdiği akli-mantıki inanç esasları, sosyal adalet sistemi, temiz ve düzgün hayat anlayışı olmuıtur. Azerbaycan a gelen Sahabe ve Tabiin faith- 102 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY History, law and political sciences

2 Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asırlar) lerin, İslam ı en güzel şekilde hayatlarıyla temsil etmeleri ve bölge insanına müşfik yaklaşımları da bu süreçte tesirli olmuştur. Bazı tarihi kaynaklara göre tasavvufun önemli şahsiyetlerinden biri olan ve sufilerin hususi saygı gösterdikleri Veysel Karani (26, II, 480; 48, 83; 14, 24) bu seferlerin birinde Azerbaycan a gelmiş ve burada vefat etmiştir. Azerbaycan`da tasavvufun tohumları daha bu ilk fetihler esnasında ekilmiştir denilebilir. 1. VIII-IX. asırlarda Azerbaycan da tasavvuf. Azerbaycan da sufiler ilk olarak Hicri/ Miladi II/VIII asırdan itibaren görülmeye başlar. Sufilerin hoşgörülü İslam anlayışları ve mütevazı hayat tarzları, bölge insanının sosyo-psikolojik yapısına da uygun geldiğinden ilk devirlerden itibaren tasavvuf bölgede yayılmıştır. Bu coğrafyanın hemen her yerinde yaygın bir şekilde bulunan ve halk tarafından Pir, Evliya, Şıh adıyla anılan binlerce kabir ve makamın varlığı, ayrıca bu bölgedeki birçok yerleşim yerinin adında şıhlar, hanegah, pir... vd. Gibi isimlerin bulunması tezimizi destekleyen hususlardır. Azerbaycan da hemen her köyde mevcut olan pir makamları, çoğu itibari ile tarihen buralarda yaşamış dini ve tasavvufi şahsiyetlerin kabir ve makamlarıdır. Asırların tahribatına, özellikle de yakın geçmişteki siyasi-ideolojik baskılara ve imha çabalarına rağmen bu yerler ve isimler halkın hafızasından silinememiştir. Azerbaycan da yaşayan ilk sufilerin kimler olduğunu tespit etmek ve tasavvuf hareketlerinin tam olarak ne zaman ve nasıl başladığını ortaya çıkarmak oldukça güç bir iştir. Konunun yeni araştırılıyor olması, kaynak yetersizliği ve bununla birlikte bahsettiğimiz yerler hakkında sahih şifahi bilgilerin kalmaması büyük problem oluşturmaktadır. Buna rağmen bir kısım kitabi bilgilerden ve kitabe bilgilerinden yola çıkarak tespitlerde bulunmak mümkündür. Azerbaycan ın Kuzey kesimlerinde ve Kafkaslarda İslam dininin yayılmasında rol alan ilk mürşidlerden birisinin, Ebu Müslim adlı bir şahsiyet olduğu söylenmektedir. Ebu müslim hakkındaki rivayetler muhteliftir. Onun ilk İslam ordusu ile bölgeye geldiği veya Hicri II-III. asırda İslam dinini yaymak için buraya gelen Şeyh Yusuf adlı bir mürşidin oğlu olduğu hakkında bilgiler vardır. Horasanlı meşhur Ebu Müslimin bu şahıs olduğuna dair söylentiler de mevcuttur. Ancak rivayetler bu zatın Gazi Kumuk - tan hareketle Avar bölgesinde gelmiş olduğunu, bu bölgede İslamiyeti yaymak için çalıştığını, daha sonra Çeçenlerin memleketine giderek orada şehit edildiğini söylemektedir. Şeyhin türbesinin halen burada, Honzak ta olduğu söylenmektedir (4, 28). Ebu Müslim sağlığında kendisi için hazırlattığına inanılan mezar taşı Gazi Kumuk - taki büyük camidedir. Bu taşı Gazi Kumuk - ta bırakmasını burada gömülmek istediğine delil sayan Gazi Kumuklular bu zatın başka yerde defnedilmiş olmasını yersiz bulurlar. Azerbaycan ın Dağıstan sınırında yer alan üç köyde VII-VIII. asırlarda inşa edildiği söylenen mescitler Şeyh Ebu Müslim in adını taşır. Bu köyler; Hınalık, Kırız ve Ceyk köyleridir. Hınalık köyündeki yedi mescidden Ebu Müslim Mescidi hariç diğer altı mescidin içinde türbe kabirler vardır. Bu mescitlerin her birinin adının başında şeyh ifadesi bulunmaktadır. İslam dünyasında çokça var olan şeyh kabri ile birleşik tekke-mescitleri andıran bu mimari tarz, buraların aynı zamanda birer tekke olduğu intibaını vermektedir. Bölge halkı tarafından şeyh olarak vasıflandırılan, hayatı ve şahsiyeti hakkında fazla bilgi bulunmayan Ebu Müslim in, Kafkaslarda İslam dinini ilk olarak yaymaya çalışan ve bunda da muvaffak olan bir alperen olduğu anlaşılmaktadır. İbnü l-cevzi nin Mekke de Yaşayan Tebe-i Tabiinden abid kimseler arasında zikrettiği Number 29,

3 Mehmet Rıhtım Ebu l-kasım Sa d ibn-i Ali ibn Muhammed ez-zencani, bölgenin ilk zahid şahsiyetlerindendir. O çok seyahatler etmiş, bu esnada karşılaştığı birçok şeyhle sohbet etmiştir. Nihayet Mekkeye gelerek burada ikamet etmiştir. Birçok kerametleri görülen şeyh, Mekke de Hareme gelince halkın tavafı bırakıp ona yöneldiklerini bu yüzden tavafın boşaldığı hatta onun elini öpenlerin Hacer-i Evsedi öpenlerden daha çok olduğu söylenmiştir. Hicri 170 veya 171 yılında vefat etmiş (27, 514). Yine İbnü l-cevzi nin Kufe de yaşayan iki Hemedanlı Tabiin hakkında bilgi verir. Bunlar: Mesruk ibn-i Ecda ibn-i Malik Ebu Aişe el-hemedani ile Mürre ibn-i Şerahil el- Hemedani dir (27, ). Deveci ilinin sınırları içerisinde Ugah köyünde kabri bulunan Ebu Bekir Şaminin makamı, halk arasında Baba Sultan piri diye bilinmektetir. Kabri üzerine Ferruhzad ibn-i Ahsıtan tarafından 599/ de yaptırılmış bir türbe vardır (45, 21). Bu şeyhin hicri II-III. asırlarda yaşadığı tahmin edilmektedir. 2. X-XI. Asırlarda Azerbaycan da Tasavvuf ve Bu Devirde Yaşayan Sufiler Sufi tezkirelerine dair kitaplarda IV-V/X- XI. asırlarda Azerbaycan da yaşamış sufiler hakkında birkısım bilgiler vardır. Tasavvuf tarihçileri tarafından tasavvufi dönemin başları olarak isimlendirilen bu devirde Hemedan da yaşadığı bilinen ilk sufiler, Kehmes ibn-i el Hüseyin el Hemedani ve Zeyyad el-kebir el Hemedani dir. Hicri III. Asırda Hemedan da yaşayan bu sufiler Cüneyd-i Bağdadi (297/909) ile görüşmüşlerdir (7, 148/151.1). Hicri dördüncü asırda yaşayan ve tasavvufa dair eser yazanların ilklerinden olan Kelabazi (vef.380/990) et- Taarruf ta: Ebu Bekir ibn-i Tahir Ebheri, Kehmes ibn-i Ali Hemedani ve Hasan ibn-i Ali Yazdinyar ı büyük sufiler arasında zikreder (32, 59). IV/X. asır sufilerinden Ebu Hüseyin Bündar ibn-i Hüseyin Şirazi Maneviyatı büyük, etkileyici bir kişiliğe sahip, güzel konuşan, hatip, âlim ve edip bir şahsiyet imiş. Ebu Abdullah Hafif eş-şirazi nin üstadı olup onunla önemli meseleleri birlikte müzakere ettikleri, Şibli nin de ona saygı gösterdiği nakledilir. 353/964 tarihinde Şiraz dan 60 fersah uzakta Argan da vefat etmiştir (53, 429; 38,158; 18, 467; 28, 384; 7, 286). Yine bu asırda yaşamış Azerbaycan lı sufi, Urumiyeli Ebu Bekir ibn-i Hüseyin Yezdinyar birçok ilimde bilgi sahibi olup, kendine has melâmet tarzı bir tasaavvuf analyışı varmış. Devrindeki birçok sufiyi tenkit etmiş, kendisi de birçok sufi tarafından tenkit edilmiş (53, 392; 38, 158; 7, 246). İmam Şarani, onun hayâ hakkındaki görüşlerini uzunca nakletmiştir. Camii de onun hakkında hüsn-ü zan ile zahirde telbis sahibi, batında hakikat ehli demiştir (7, 246). 334/945 de vefat etmiştir (38, 159). Bu devirde yaşayan şeyhlerden Urumiyeli bir başka sufi, Şeyh Ebü l-hasan (vef.371/ 981) dır. Bu zat, zamanının büyük şeyhlerinden olup, Şeyh Ebu Abdullah ibn-i Hafif in (vef.371/981) ve Şeyh Abdullah Rudbari nin (vef.369/979) muasırıdır. Urumiye de hayat sürmüş ve orada vefat etmiştir (7, 295). Aynı asırda hayatı hakkında malumat sahibi olamadığımız Ebu Hasan isminde Şirvanlı bir sufi de yaşamıştır (37, 286). Ebu Abdullah Cavpare sufi-i Hemedani bu devir meşayihin ileri gelenlerinden olup zühd içinde yaşamıştır. Bir gün emir ona çokça altın göndermiş, bunlar askere aittir diyerek iade etmiştir (18, 258; 7, 186). Ebher - li Ebu Bekir Tahir de meşhur sufi Şibli nin akranı olup Yusuf ibn-i Hüseyin Razi ve Muzaffer Kirmanşah ile beraberlikleri olmuştur. 330/941 de vefat etmiştir (7, 248). Şimali Azerbaycan'ın Kusar bölgesinden Rükk köyünden olduğu nisbesinden anlaşılan İbrahim ibn-i Ahmed ibn-i Muvelled 104 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY History, law and political sciences

4 Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asırlar) es-sufi er-rükki bu devir sufilerinden olup Camii, onun dördüncü tabakadan olduğunu kaydeder. Abdullah Kusar ile sohbet etmiştir. 342/953 de vefat etmiştir (7, 277). Abdullah Kusar Sehl Tüsteri ile görüşüp sohbet etmiş, İbn-i Hafif onun Sehl Tüsteri ile karşılaşmalarında yaşadığı kerameti nakletmiştir (7, 307). Bu devirde yetişen Erdebilli sufilerden biri, Ebu Zür a diye bilinen Abdülvehhab ibn-i Muhammed Eyyub dur. Âlim ve zahid olup uzun ömür sürmüştür. Birçok seyahatlerde bulunmuş, bunların birinde Şeyh Ebu Abdullah Hafif ile de yol arkadaşlığı yapmıştır. Ömrünün sonunda sufiler aleyhinde sözler söylediğine göre melâmet ehli olmalıdır. Hicri 415/1024 de vefat etmiştir (10, 466). Hicri IV. Asırda vefat eden Azerbaycanlı diğer sufi Berde li Ebu Abbas diye tanınan, Ahmed ibn-i Muhammed ibn-i Ali ibn-i Harun el-berdei es-sufi dir. Ebu Bekr Tahir Ebheri nin şeyhidir (18, 301). Cami, Nefahat ta ve Herevi Tabakat ta onun başkalarından naklettiği tasavvufa dair birkaç sözüne yer vermiştir (7, 209; 18, 302). Ebu Sa d el-malini onu Muhaddis sufiler arasında saymış ve rivayet ettiği yedi hadisi eserine almıştır (13, 131). İslam dünyasında IV-V/X-XI asırlarda yaşayan sufilerin en meşhurlarından biri Ebu Said Ebu l-hayr(ö: 440/1049) dır. Ebu Said - in Azerbaycan tasavvuf tarihinde büyük yeri vardır. O bu bölgeden birçok sufi yetiştirmiş ve onun neslinden gelen bir kısım sufiler de buralarda yaşamışlardır. Ebu Said Ebu l Hayr Şirvan da ilk defa bir tekke kurarak faaliyet gösteren halifesi Ebu Nasr-ı Şirvani dir (62, 221). Ebu Said in meşrep ve mesleğinin Şirvan a oradan da Azerbaycan a intikali bu şeyh vasıtası ile olmuştur. Ebu Said Ebu l Hayr ın yine bu asırlarda yaşamış Şirvaniyi Kebir ve Şirvaniyi Sağir (7, 288; 37, 267/268) lakablı iki kardeş müridi vardır. Bu iki büyük sufi Azerbaycan menbalarında Baba Kuhi-i Şirazi diye bilinen Ebu Abdullah Muhammed ibn-i Abdullah Bakû (İbn-i Bakuye) (v.442/1050) ve onun kardeşi Hüseyin Şirvani (v.464/ 1072) dir. İbni Bakuye, birçok yerde bulunduktan sonra 90 yaşını aşkın Şiraz a gelerek, 105 yaşında vefatına kadar burada bir dağda inzivaya çekildiği için Baba Kuhi diye meşhur olmuştur. Gençliğinde İbn-i Hafif eş-şirazi ye mürid olan Bakuye, 354/964 de Şiraz a gelen şair Mütenebbi ile de tanışmıştır (55, 347). Seyahatleri esnasında Nişabur da Ebu Said Ebu l-hayr ve İmam Kuşeyri ile görüşmüş, sohbetlerine iştirak etmiştir. Nihavende giderek bir müddet Şеyh Ebu Abbаs Niһаvendi ile sohbet etmiştir. Bu şeyh onun faziletini tasdik edip övmüştür (3, 138). Bağdat ta Hallac-ı Mansur ile de görüştüğü söylenir (2, 296). Onun hakkında Bidayetü Hali l-hallac ve Nihayetuhu adında bir de eser yazmıştır. Öz memleketi Şirvan a gelerek Şamahı ve etrafında da bir müddet kaldığı söylenmektedir (40, 15). Şirvan da kudsiyet atfedilen Babadağ ın adının Babakuhi ile alakalı olması da muhtemeldir. Onun Şirvan da bulunduğu yıllarda burada bir müddet halvete çekilmiş olması mümkündür. Camii, onun engin bir ilminin olduğunu söyler (10, 468). Sadi Şirazi Bostan ında onu Baba Kuhi diye bir misal ile zikretmiştir (56, 231). Ülkenin bir çоk şeyhleri ve büyük âlimler onun sohbetine yetişmiştir. Baba Kuhi nin Farsça divanı olduğu da ileri sürülür. Ancak bu divanda yer alan şiirlerin çoğunun hatta hiçbirinin ona ait olmadığı da söylenir. (55, 347). Zakir Memmedov bu eserin Babakuhiye değil, Ali Şirazi ye aid olduğunu söyler.(41, 34) Baba Kuhi 442/ 1050 de Şiraz da vefat etti. Onun bahsedilen eserlerinden başka Hikayetu s-sufiye ve Ahbaru l-arifin ve Ahbaru l-gafilin adlı eserleri de vardır (43, 60). Muhaddis Number 29,

5 Mehmet Rıhtım yönü de olan İbn-i Bakuye, İbn-i Hafif den hadis rivayet etmiştir. Ondan da Kuşeyri ve oğulları Ebu Said, Ebu Sa d, ebu Mansur, Ebu Bekr Ahmed ibn-i el-hüseyin el- Beyhaki ve başkaları rivayette bulunmuşlardır (52, 492). Tasavvufi devirde Azerbaycan da tesis edilen tekkelerden biri, belki de en görkemlisi Bakû nün 127 kilometre batısında Pirsaad mevkiinde bulunan Pir Hüseyin hankahıdır. Kısmen harabe halde günümüze kadar gelen ribat karakterli bu büyük tekke, bu devirde tasavvufun Azerbaycan daki faaliyet alanının genişliği ve yaygınlığı hakkında fikir verdiği gibi, Şeyh Hüseyin in sahip olduğu nüfuzu da göstermektedir (45, 7-9). Ebu Said Abdal Bakuvi de bu devir sufilerindendir. Hayatının sonlarında Bakû de yaşadığı ve yine burada vefat ettiği bir kısım kaynak ve belgelerde geçmektedir (3, ). Bu sufinin Bakû yakınındaki tekke ve kabri Halife Damı diye bilinen, şimdiki Teze Pir mescidinin bulunduğu yerdedir. Yоksul оlmаsınа rağmen sоn derece eli аçık bir derviş olan Bakuvi, burada kazdığı bir kuyudan çıkan nefti satar ve ondan elde ettiği az miktarda gelir ile dervişlerin ve misafirlerin ihtiyacını karşılarmış. Bir gün sultаn burаyа gelince, derviş аdeti üzere оnа ikramda bulunur. Sultаn da оnа bahşiş vеrmek ister ancak derviş kabul etmez ve rızkımı temin ediyorum, fazlasına iһtiyаcım yоktur. der. Оnun sözleri ve hali sultаnа hоş gelir. Dervişle sohbetten sonra yanından ayrılırken beni unutma der. Ebu Said bundan sonra һer yıl sultana hediye göndermiş, sultаn dа һediyeleri hizmetkаrına vererek оnlаrı sаtmasını ve elde ettiği para ile kefen alması için saklamasını istemiş. Sultаnların fermаnı mucibince Baku yakınlarındaki Şibаni nеfti ve ekinleri оnun türbesinin masrаfı için vakfedilmiş (3, 245). Moskova da Dorn fondunda bulunan, Osmanlı Sultanı III. Murad tarafından verilen Ebu Said in Baku deki kabri ve vakıfları ile alakalı fermanlar, bu şahsın Meşhur sufi, Ebu Said Ebu l-hayr olduğu ve kabrinin burada olduğu zannını uyandırmaktadır (43, 21-27). Ancak Ebu Said Ebu l Hayr ın 440/1049 da Horasanda, kendi köyü Melhem de vefat ettiği ve kabrinin de burada olduğu bilinmektedir (62, ). Muhtemelen isim benzerliği bu karışıklığa sebep olmuştur. Ebu l-hayrın neslinden veya müritlerinden Azerbaycan a gelenler de bu isimle tanınmış olmalıdır. Nitekim Nahcuvan ın Ordubad şehrinde 1357 de vefat eden, Ebu Said Ebu l-hayr ile aynı isimde olan, onun yedinci nesil torununa ait bir kabir bulunmaktadır (45, 28-30). Bu kabrin varlığı Ebu Said neslinden gelen bazı şahısların bu coğrafyada yaşadığını göstermektedir. Bu devirde Azerbaycan lı meşhur sufiler arasında kadınlar da olmuştur. Bunlardan adını bildiğimiz Camii nin Nefehat ta zikrettiği Berde li Fatıma dır. Erdebil de yaşayan Fatımanın Şathiyeler söyleyen arife bir hanım olduğu söylenmektedir (7, 851). Azerbaycan ın Sühreverd beldesi birçok değerli sufi ve mütefekkir çıkarmış bereketli bir yerdir. Buradan çıkan sufilerin ilki Ebu Abbas Ahmed Sühreverdi, bu devir sufilerinden olup, Şirvani(?) diye tanınan bir sufi ile birlikte Mekkeye gidip orada yaşamış ve yine orada vefat etmiştir. Onun Şirvani ve başka sufiler ile birlikte sema yaptığına dair hikaye nakledilir (7, 209; 18, ). İbni Bakuye nin muasırlarından Ahi Ferec Zencani, Ebu Abbas Nihavendi nin mürididir. Zencan da yaşamış ve 457/1065 de orada vefat etmiştir. Abdurrahman Cami, onun garib davranışları olan kedisinden bahsetmektedir (7, 211). Hucviri, onun hakkında, yolu makbul ve gidişatı hoş bir er idi der (22, 278). Ahi Ferec in devamcılarından iki şahsiyet vardır ki bunlar aynı zamanda, bu bölge- 106 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY History, law and political sciences

6 Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asırlar) deki fütüvvet hareketinin de temsilcileridir. Bunlar Nahcıvanlı Hace Muhammed Hoşnam ve Bale Halil dir. Ahi Ferec den ders alan sufilerden biri Sühreverdli Şeyh Kadı Ömer Vecihüddin (veya Vahyuddin) dir (21, 44; 23, 249). Babası Ebu Muhammed Ümeyye önemli şeyhlerdendir. İlim tahsilini Bağdat medreselerinde tamamlamış, iyi bir fıkıh eğitimi görmüştür. Memleketi Sühreverd de kadılık yapmış, ancak bir davada yanlış hüküm verdiğini anlayınca kadılıktan feragat ederek tasavvufa yönelmiştir. Tasavvufi eğitimini Ahî Ferec Zencânî ve amcası Muhammed Dineveri den almış, devrinin önemli şeyhlerinden biri olmuştur. Şeyh Ebu n-necib Abdülkahir Sühreverdi nin tasavvufta mürşidi olmuştur. 442/1050 veya 452/1060 tarihinde Bağdat ta vefat etmiştir (23, 252). 3. XII. Asırda Azerbaycan da Yaşayan Sufiler Tasavvufi devirin sonu olan XII. Asırda Azerbaycan da yetişen büyük sufilerden ilki, Ebu n-necib Ziyaeddin Abdülkahir Sühreverdi dir. Onun nesebi, on iki batında Hz. Ebu Bekir e dayanır. Şafii fukahasının ve sufi meşayihinin büyüklerindendir (7, 481; 15, 220; 8, VII, 66-69). 488/1096 da Sühreverd de doğan şeyh, Sühreverdiyye tarikatının kurucusu meşhur Şihabuddin Ebu Hafs Ömer Sühreverdi nin amcası, muallimi ve mürşididir. Şeyh Abdülkahir ilim tahsili için Bağdat a gelmiş, Nizamiye medresesinde hadis ve fıkıh öğrendikten sonra Isfahana giderek hadis tahsil etmiştir. Ahmed Gazzali, Ali ibn-i Pinhan, Esad el-miheni ve Ebu Ali el- Haddad dan ilim öğrenmiştir. Kadı Ömer Vecihüddin den de tasavvufi eğitimini tamamladı. Onun tasavvufi hayata grimesinde babası Abdullah ibn-i Muhammed ve Ahmed Gazzali müessir olmuştur (30, 31). Bir ara maişetini temin için Bağdat ta suculuk da yapmış, fakat ilim ve tasavvufla ilgisini kesmemiştir. Bağdat ta, Dicle nehrinin batısında yaptırdığı hankahında ders okutmuş ve burada sufi davranışlarını systemleştiren, Adabu l-müridin adlı eserini yazmıştır. 545/1148 de Nizamiye medresesine müderris tayin edilmiş, bu vazifede on iki yıl çalışmıştır. Devrin siyasi hadiselerinin etkisiyle bir ara Nizamiye medresesini ve Bağdad ı terk ederek Kudüs ve Şam a gitmiş, oralarda bir müddet ders okutmuştur (15, 220). Sonra tekrar Bağdad a gelerek kendi tekkesinde tedris ve irşad faaliyetlerini sürdürmüştür. Bitlisli Şeyh Ammar Yasir, Şeyh Rükneddin Kebir, Şeyh İsmail Kasri, Şeyh Şihabüddin Sühreverdi, Kutbüddin Ebheri, Cemaleddin Abdüssamed Zencani, Abdullah er-rumi gibi sufiler onun yetiştirdiği meşhur şeyhlerdendir (6, 48a; 20, 190; 23, 261). Hayatının sonuna kadar büyük istidada sahip olan yeğeni Sühreverdiyye tarikatının kurucusu, Şeyh Şihabüddin in eğitimi ile meşgul olmuştur. 563 / tarihinde vefat etmiştir. Kabri Bağdat ta, Dicle kenarında Cisr-i Atik yanında, kendi medresesinin avlusundadır (20, 192). Birçok eser yazmış lakin, bunlardan sadece Adabü l-müridin adlı eseri mevcut olup Türkçe, Arapça ve Farsça olarak yayınlanmıştır (1, ; 54, XIII). Tarihi Azerbaycan şehirlerinden biri olan Hemedan, İslam tasavvufu sahasında çok sayıda şahsiyetin yetiştiği merkezlerden biri olmuştur. Bu devir sufileri arasında; büyük mütefekkir, fakih ve şair Aynu l-kudat Hemedani, Türk tasavvufu için büyük öneme sahip Hace Yusuf Hemedani, şair sufilerden Fahreddin Iraki ve Baba Tahir Üryani gibi sufiler Hemedan asıllıdırlar (63, 185). Aynu l-kudat Аbdullаh ibn-i Muhammed Hemedani, Hemedanda doğmuş iken Aslen Azerbaycan ın Miyanec beldesinden olduğu için Miyaneci diye de tanınmıştır. Kadi, Aynu l-kudat ve Hemedan kadısı ünvanlarını kullanmışdır (61, VII, 46-49). Miyaneciler XI-XII. asırlarda birçok alim ve edip Number 29,

7 Mehmet Rıhtım yetiştirmiş büyük bir nesildir. Büyük dedesi Ali ibn-i Hasan (471/1079) Hemedаn da kadılık yaparken suikast neticesi öldürülmüştür (41, 116). Aynü l-kudat Ömer Hayyam dan ve Şeyh Hamuyeh den kelam matematik, astronomi, felsefe ve edebiyat dersleri aldı. Genç yaşında döneminin аlimlerinden оlаrаk, deha ve bilgide büyük bir şahsiyet olmuştu. Daha 21 yaşında kelama dair Gayetu l-bahs eserini yazdı. Fetva verecek kadar fakiһ ve аlim оlmаklа beraber aynı zamanda ince manаlı şiirler yazan bir şаir idi. Hemedan kadılığı ve müderrisliği vazifesi yaptı. Okumaya ve hakikati araştırmaya doyumsuz derecede düşkün idi. Bir zaman zihninde şüpheler oluştu. Bunları gidermek için çokça kelam kitapları okudu, ancak tatmin olmadı. Bunun üzerine tasavvufa rağbet gösterdi. Şeyhlerin ince ve vasfı mümkün оlmаyаn sözlerini, fikirlerini benimsedi. Gazzali nin kitaplarını okuyarak büyük huzur buldu, ancak bunun ötesinde hakikatların olduğunu düşünerek yeniden bunalımlara girdi. Bir yıl süren bu sıkıntılı dönemi, o sırada Hemedan a gelen Ahmed Gazzali ile tanışması ve onunla sohbetleri sayesinde aştı. Arapça eserlerinde İmam Gazzali yi, Farsça eserlerinde Ahmed Gazzali yi örnek aldı. Hemedanlı Şeyh Bereke de onun üstadlarındandı. Her sahada kemаle ulaştığı için kelami ve itikadi konularda fikirlerini korkusuzca ifade etmiştir. Bunun neticesinde birçok taraftarı olmuş, ama aynı zamanda bir çok kimsenin şüphe ve һesedi sebebinden muhalefetine maruz kalmıştır. Bazı kelamcılar Aynu l-kudat ı, Аllаһ ı Vаcibü l-vücud diye isimlendirdiğine ve Аllаһ ın isimleri tevkifidir dediğine göre felsefe yapmakla suçlamışlardır. Aynu l-kudat onlara, Аllаһ benim maşukumdur, hangi аdlа istersem öyle çağırırım diye cevap verir (57, 85). Hallac a olan bağlılığı, onu savunmasına, Hallac gibi şathiyeler söylemesine sebep olur ve bunlara şeriate uygun teviller yapar. Hallac ın şathiyelerini tevil ve tefsir etmesi, aleyhinde faaliyet gösteren bir zümrenin oluşmasına sebep olur. Olağanüstü tesirli hitabeti sayesinde Azizüddin Müstevfi gibi devlet adamla-rının da içinde olduğu birçok müridi olur. Halife Müsterşid döneminde Sultan Sencer - in veziri ve Müstevfi nin rakibi Ebü l-kаsım Dergezinli, kıskançlık ve intikam maksadı ile Aynu l-kudat ın eserlerinden, manаsını аncаk müellifin anlayacağı sözleri tоplаttırıp bir kağıda yаzаrаk, kadılara mürаcaat еtmiş ve öldürülmesine fetva vermelerini istemiştir. Ulema bu yönde fetva verince, vezirin telebi ile Aynu l-kudat tutuklanıp zencirle Bаğdаd а getirildi ve оrаdаn da Hemedаn а gönderilerek 525/1130 senesinde, otuzüç yaşında iken öldürüldü. Cesedi önce ders verdiği medresenin önünde asıldı, sonra da hasıra sarılıp üzerine neft dökülüp yakıldı (59, IV, ). Cami onun hakkında; Arap ve Fars dünyasında onun kadar hakikatleri keşfeden ve incelikleri şerh eden kimse olmamıştır demiştir (7, 477; 57, 586). İmam Gazzali ile aralarında birçok mektuplaşmalar olmuştur. Gazzali, Risale-i Gaybiyye eserini onun için yazmıştır. Hemedani Arapça ve farsça bir çоk eser yazmıştır. Zübdetü l-hakаik fi Keşfi d- Dekаik en önemli eseri olup оn bölümden ibаrettir. 22 yaşında iken kısa bir müddet içinde yazdığı bu eser, Temһidаt ismi ile meşһur оlmuştur (16, 3-7). Mektubat ; hayatının sonlarında dostlarına ve müridlerine yazdığı felsefe, kelam ve tasavvuf hakkındaki 127 mektuptan oluşmuştur. Şekva l-garaib ; ölümünden önce hapisde iken yazdığı, onun suçlamalar karşısındaki müdafaanamesidir. Günümüze ulaşamayan başka eserleri de vardır (59, IV, ). Bereke-i Hemedani, aynu l-kudat Hemedani nin feyz aldığı üstadlarındandır. Hemedani, eserinin birinde ondan hikaye ile şöy- 108 JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY History, law and political sciences

8 Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asırlar) le der: Bereke nin hafızasında, Kur an dan Fatiha ve ancak birkaç sure var idi. Onu da mükemmel okuyamazdı. Kale-yekulü nedir bilmezdi, vezinli söz söyleyemezdi. Lakin iyi bilirim ki Kur an ı o biliyor ben bilmiyorum. Kur anın ne biliyorsam, tefsirlerden falan değil ancak ona hizmet edişimden öğrenmişimdir (7, 479). Hace Ebu Yakub Yusuf b. Eyyub el- Hemedani, 440/ 1048 yılında Hemedan'ın Bûzencird köyünde doğdu. On sekiz yaşında iken memleketinden çıkıp Bağdat'a geldi. Ebu İshak-ı Şirazî den fıkıh, ilm-i kelâm ve usûl dersleri aldı. Hatib el-bağdadi, Kadı Ebû'l-Huseyn Muhammed, Ebû'l-ganâim Abdussamed, Ebû Cafer Muhammed gibi muhaddislerden hadis aldı. Bağdad, Semerkant ve Isfahan gibi ilim merkezlerine seyahatler yaptı. Şeyh Abdullah Cüveynî ve Hasan Simnânî'nin sohbetlerine katıldı. Dinlediği hadislerin çoğunu yazdı. Daha sonra zühd ve tasavvuf yoluna yönelerek bir süre riyazat ve mücahedeyle meşgul oldu. Bu arada Gazzali'nin de mürşidi olan Ebû Ali Farmedî'yi tanıyarak onun müridi oldu. 477/1084 yılında şeyhinin vefatından sonra Herat, Merv ve Rey şehirlerini dolaştı. Bu şehirlerden her birinde zikir ve sohbet halkaları kurdu. Özellikle Rey şehrindeki Horasan ın Kabesi denilen hankahı, büyük itibara mazhar oldu. Hakim Senai de bu hankahın müdavimlerinden idi (12,107). 515/1121 yılında tekrar Bağdat'a geldi. Bir yandan halka hadis naklederken, bir yandan da Nizamiye medresesinde fıkıh dersleri okuttu. Devrin pek çok âlim ve şeyhi onun ders ve sohbetlerine katıldı. Bağdad'- da bulunduğu sırada hacc farizasını ifâ için Haremeyn'e giden Hemedânî, Medine'de bir süre mücavir olarak kaldı. Hac dönüşü Bağdad'a, oradan da eski hizmet bölgesi olan Herat, Merv ve Rey şehirlerine geldi. Vefatına kadar buralardaki irşad hizmetine devam etti. Herat'tan Merv'e giderken Bamyeyn denilen yerde vefat etti (535/ 1141). Ancak kabri daha sonra Merv'e nakledilip adına bir türbe yaptırıldı (51; 37, 29). Tasavvufa dair eserler telif etti. Bunlardan bilinenleri: Rütbetü l-hayat, Zinetü l- Hayat, Menazilü s-sairin ve Menazilü s-salikin (31, 279). Hemedani nin tasavvuf anlayışı, Kur an ve sünnete sufi uygulamasının temel kaynağı olarak vurgu yapması ve şeriate riayet etmekte mutlak ısrarda bulunması ile esasta Gazzali ye benzer. Yusuf Hemedanî, Buhara ve Semerkant ta kaldığı müddette birçok mürid yetiştirdi. Hace Abdullah Berkî, Hace Hasan Endakî, Hace Ahmed Yesevî ve Hace Abdulhalık Gücduvanî en önemli müridleridir. Nakşıbendiyye tarikatı silsilesi Hace Abdulhalık ile Yusuf Hemedani ye bağlanır. Yeseviyye tarikatı Hace Ahmet Yesevî tarafından kuruldu ve müridleri tarafından Türkistan, Azerbaycan, Anadolu İran gibi yerlerde yayıldı. XIII. Asırda Türk dünyasında yayılma imkânı bulan Yeseviliği, Azerbaycan a ilk defa Afşar Baba nın getirdiği söylenmiştir. Evliya Çelebi onun Niyazabad şehrinde türbesi ve tekkesi olduğunu ve her gün yüzlerce insan tarafından ziyaret edildiğini söyler (9, ). Osmanlı devletinin kuruluş yıllarında Azerbaycan dan Anadoluya gelen ve Orhan Bey ile birlikte Bursa nın fethine (727/1326) katılan Geyikli Baba nın, Ahmet Yesevi müridlerinden olduğu söylenir (35, 46). Geyiklere hükmettiği ve biçok kerameti anlatılır (46, 309). Bursa da, Keşiş dağı eteklerindeki kabri üzerine Orhan Gazi tarafından türbe, zaviye ve mescid yaptırılmıştır. Orhan Gazi nin beylerinden Turgut Alp, emirlikten ferağat ederek Geyikli Babanın müridi olmuş ve kendisini tamamen onun hizmetine adamıştır (39, 31; 29, 36-54; 9, 17; 50, 470). Emir-i Kebir Ali ibn Şihabüddin ibn Muhammed Hemedani, 714/1314 te Hemedan - da doğdu. Mir seyyid Ali, Emir-i Kebir, Number 29,

9 Mehmet Rıhtım Ali-i sani, Şah Hemedani gibi unvanlarla anılır. Seyyid olup babası Hemedan valisi idi. Tasavvufi eğitimini Kübrevi şeyi Alaeddin Simnasinin halifeleri Mahmud Mezdekani ve Takıyyüddin Ali Dosti den aldı. Şeyhinin tavsiyesi ile çıktığı ve yirmi yıl süren seyahatlerinde Türkistan, Hindistan, Maveraü n-nehr, Irak, Suriye ve Anadoluda bulundu. Keşmir sultanı tarafından izzetle ağırlandı. Buradaki faaliyetleri neticesinde Keşmir de İslamın yayılmasına ve birçok gayri müslimin müslüman olmasına vesile oldu. Kendisine mahsus görüşleri olan şeyhin, tasavvufa dair yazdığı birçok eseri ve müridlerinin faaliyetleri neticesinde onun adına izafeten; Hemedaniyye adlı bir tarikatın doğmasına sebep olmuştur (63, ). Kübreviyyenin bir kolu olan Hemedaniyye tarikatı, Hindistan, Keşmir ve Türkistan da yayılmıştır. Halifesi Hace İshak Huttalani - nin Şahruh tarafından idam edilmesi üzerine daha sonraki halifeleri tarafından Nurbahşiyye ve Zehebiyye adlarında iki kol kurulmuştur. Sünni olan Hemedaniyye ve kolları, Safeviler zamanında şiiliği kabul ederek İran ın şiileşmesi sürecinde faaliyet göstermişlerdir (63, ). Tarikatler öncesi dönem olarak kabul edilen ve beş asırlık bir zaman dilimini ihata eden zühd ve tasavvuf dönemlerinde sufiliğin Azerbaycan da ciddi bir varlığından bahsedebiliriz. Tarikatlar dönemi sayılan XII. Asırdan itibaren ise Azerbaycan sufiliği yeni bir merhaleye girmiştir. Bu dönemde Azerbaycan da teşekkül ederek Türk ve İslam dünyasında yayılan birçok önemli tarikatin ve sufi şahsiyet hakkında ayrıntılı bilgilere sahip bulunmaktayız. KAYNAKLAR 1. Aşkar Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatürü, KB, Ankara, Azmi Bilgin, Tasavvuf ve Tekke Edebiyatı, Tasavvuf Kitabı, (Bertels, Tasavvuf ve Edebiyat-ı Tasavvuf; Tahran 1975, s den alıntı), İstanbul, Bakihanov Abbasgulu Ağa, Gülistan-ı İrem, İlim neşriyatı, Baku, Barlas Cafer, Kafkasya Özgürlük Mücadelesi, İnsan, İstanbul Belazuri, Futuh el-buldan, (terc. M.Fayda), KB yay. Ankara Belgradi Muniri, Silisletü l Mukarrabin ve Menakibü l Muttakin (elyazma), Süleymaniye, Şehid Ali Paşa, nr. 2819/3. 7. Cami Abdurrahman, Nefahatü l Uns Min Hadaratü l-kuds Tercümesi, Bedr, İstanbul Cebecioğlu Ethem, Abdülkahir ebu n-necib Sühreverdi, Sahabeden Günümüze Allah dostları, Şule, İstanbul Çelebi Evliya, Seyahatname, Üçdal, I-X, İstanbul Çelebi Lamii, Tercüme-i Nefehatü l-üns (haz. S.Uludağ-M.Kara) Marifet, İstanbul Çemenzeminli Yusuf Vezir, Tarihi Coğrafi ve İktisadi Azerbaycan, Bakı, Devletşah Semerkandi, Tezkiretu ş-şuara, Tahran, Ebu Sa d el-malini, Kitabu l-erbain fi Şuyuhi s- Sufiyye - Muhaddis Sufiler, (çev: S.Erdoğmuş), İnsan yay. İstanbul El-Hatib Es ad, Sufiler ve Aksiyon, İnsan, İstanbul En-Nebhani Kadı Ebü l-mehasin Yusuf b. İsmail b. Yusuf Şafii, Camiu Keramati l-evliya, c.ii (thk. İ.A. İvaz). Beyrut, Dârü'l-Fikr, Göyüşov Nesip, Temhidat, Adiloğlu Neşr. Bakı, Guluzade Zümrüd, Azerbaycan Tarihi, c.iii, fasıl V,(Felsefi Fikir), Bakı, Herevi Hace Abdullah Ensari, Tabakatus-Sufiyye, Tahran, Hemedani Aynü l-kudat, Temhidat (çev.n. Göyüşov), Adiloğlu Neşr. Bakı, Hocazade Ahmet Hilmi, Hadikatu l- Evliya, İstanbul., Hocazade Ahmet Hilmi, Ziyaret-i Evliya, İstanbul, Hucviri, Keşfu l-mahcub, (terc. S.Uludağ), Dergah, İstanbul Hulvi Cemalettin, Lemezat-ı Hulviyye ez Lemeat-ı Ulviyye, ( Haz. Mehmet Serkan Tayşi) MÜİF, İstanbul El-Askalânî İbn Hacer (852/1448), Enbâu l-gumr bi-enbâi l-umr, Kâhire 1389/ İbni Asam Ahmed el-kufi, Kitabu l-futuh, (haz. Z. Bünyatov); Bakı. 26. İbni Hanbel Ahmed, kitabü z-zühd-ii, (çev: M. E. İhsanoğlu), İstanbul, İz Yayıncılık, JOURNAL OF QAFQAZ UNIVERSITY History, law and political sciences

10 Azerbaycan tasavvuf tarihinde ilk Sufiler (VIII-XI. Asırlar) 27. İbnü l-cevzi, Sıfatu s-safve, (çev: A.Öztürk), Kahraman yay. İstanbul İsfehani Ebu Nuaym, Hılyetü l-evliya ve Tabakatü l-asfiya, I-X, Beyrut, Kara Mustafa, Bursa da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa, Kamer el-huda, Şehabeddin Ömer Sühreverdi, hayatı, Eserleri, Tarikatı, Ter. T.Uluç İnsan, İstanbul Kehhale Ömer Rıza, Mu'cemu'l-Müellifin, Matbaatü t-terakki, Dımaşk, 1959/ Kelabazi, et-taarruf, (haz. Süleyman Uludağ), Dergah, İstanbul Kitapçı Zekeriya, Azerbaycan-Harezm ve Türk Oğuz boyları arasında İslamiyet, Yedi Kubbe yay, Konya, Köçerli Firidunbey, Azerbaycan Edebiyat Tarihi Materyalleri, I-II, Bakı Köprülü Fuad, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, DİB, Ankara Köprülü M. Fuad, F. Babinger, Anadoluda İslamiyet, İnsan, İstanbul Köstendilli Süleyman Şeyhi, Bahrü l-velaye (elyazma), SK, Hasan Hüsnü Paşa, 579/1, no: Kuşeyri Abdülkerim, Kuşeyri Risalesi (haz. S. Uludağ), Dergah, İstanbul Mecdi Mehmet Efendi, eş-şakayıkı n-numaniyye ve Zeyilleri Hadikatu ş- Şakayık (nşr.a. Özcan), Çağrı, İstanbul Mehraliyev E. Ş. M. Baba Kuhi, Bakuvi və Pirhüseyn Şirvani, Bakı, Memmedov Zakir, Azerbaycan Felsefesi Tarihi, Bakı, Memmedov Zakir, Azerbaycan da XI-XIII. Esrlerde Felsefi Fikir, Bakı, Musəvi M. Bakı tarixinə dair orta əsr sənədləri, Bakı, Müneccimbaşı Derviş Ahmed, Sahaifu l-ahbar, (terc. A.Nedim) İstanbul Ne met Meşedihanım, Azerbaycan da Pirler, Bakı, Nişancızade Muhammed b. Ahmed, Mir at-ı Kainat, (çev: A.F. Meyan), Berekat yay, İstanbul, Ocak A. Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler, ( Yüzyıllar), Tarih, İstanbul Ocak, A. Yaşar. Veysel-Karani ve üveysilik, Dergâh, İstanbul Rızaquluzade S.D, Baba Kuhi Bakuvi, Bakı, Ocak, A. Yaşar, Anadolu Sufiliğinda Ahmed Yesevi ve Yesevilik Yesevilik Bilgisi, MEB, Ankara., Safi, Mevlana Ali b. Hüseyin, Reşahat, (çev: N.F.Kısakürek), Eser Kit, İstanbul Sem ani, el-ensab, Daru l-cinan, Beyrut, Şarani Abdülvehhab, et-tabakatü l-kübra (Veliler Ansiklopedisi), (çev.a.akçiçek), I-II,İstanbul Sührəverdi Ebu Hafs Şehabüddin Ömer b. Muhammed, Avarif el-maarif-tasavvufun Esasları, (çev. H.K.Yılmaz-İ.Gündüz), Vefa Yayıncılık, İstanbul, t.y. 55. Şahinoğlu M.Nazif Kuhi-i Şirazi, DİA, c.xxvi. 56. Şirazi, Ebu Abdullah Muslihuddin Sa'di, Bostan, İstanbul, Terbiyet, Muhammed Ali, Danişmendan-ı Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Neşriyatı, Baku, Toğan A.Zeki Velidi, Azerbaycan ın tarihî coğrafyası, Türk Yurdu Mecmuası, II, İstanbul, Uludağ S-Bayburtlugil N. Aynu l-kudat el- Hemedani, DİA, c.iv. 60. Useynov M-L.Bretaniski-A.Salamzade, İstoriya Arhıtekturı Azerbaycana, Moskova, Ülken Hilmi Ziya, İslam Düşüncesi Türk Düşünce Tarihine giriş. Ülken Yay. İstanbul Yazıcı Tahsin, Ebu Said Ebu l Hayr, DİA, c.x. 63. Yazıcı Tahsin, Hemedani Emir-i Kebir DİA, c.xvii. 64. Yılmaz H.Kamil, Hilye-i Hemedani, Altınoluk Dergisi, 1991, Aralik, Sayı: 70. Number 29,