TANAP Raporu. Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı HAZAR STRATEJİ ENSTİTÜSÜ ENERJİ ARAŞTIRMALARI MERKEZİ

Transkript

1 HAZAR STRATEJİ ENSTİTÜSÜ ENERJİ ARAŞTIRMALARI MERKEZİ TANAP Raporu Yazarlar: Gulmira Rzayeva Dr. Burcu Gültekin Punsmann M. Mete Göknel

2

3 HAZAR STRATEJİ ENSTİTÜSÜ ENERJİ ARAŞTIRMALARI MERKEZİ TANAP Raporu Yazarlar: Gulmira Rzayeva Burcu Gültekin Punsmann M. Mete GÖKNEL

4 Gürcistan Parlamento Seçimleri, 2012 Seçim Raporu Yayıncı: Hazar Strateji Enstitüsü Yazarlar: Gulmira Rzayeva Dr. Burcu Gültekin Punsmann M. Mete Göknel Editör: Hande Yaşar - Ünsal Grafik Tasarım: Yazışma Adresi: Veko Giz Plaza, Maslak Meydan Sok., No:3 Kat:4 Daire:11-12 Maslak, Şişli-İstanbul-TÜRKİYE Telefon: Fax:

5 Biyografi: Gulmira Rzayeva Gulmira Rzayeva, Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Stratejik Araştırmalar Merkezi nde (SAM) araştırma görevlisidir. Uzmanlık alanları arasında, enerji güvenliği kapsamında Azerbaycan ve Karadeniz / Hazar Bölgesi nin enerji güvenliği politikası yer almaktadır. Enerji güvenliği alanındaki çalışmaları çerçevesinde Moskova Carnegie Merkezi nde misafir araştırma görevlisi olarak çalışmıştır. Bu alandaki diğer faaliyetleri; Orta Asya-Kafkasya Enstitüsü İpekyolu Araştırma Programı tarafından ödüllendirilmiş üyeliği, A.B.D. Johns Hopkins Üniversitesi Paul H. Nitze İleri Uluslararası Araştırmalar Okulu ve A.B.D. Rumsfeld Vakfı tarafından finanse edilen Stockholm merkezli İsveç Güvenlik ve Gelişim Enstitüsü ortak programıdır. Bu zaman zarfında Azerbaycan başta olmak üzere, Avrupa, A.B.D.ve Singapur da gerçekleştirilen, enerji güvenliği konusu ile ilgili uluslararası konferanslara davetli konuşmacı olarak katılmıştır. Bakü Slav Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler bölümünden lisans derecesini ve İngiltere Buckingham Üniversitesi nden Küresel Meseleler yüksek lisans derecesini alan Rzayeva nın, uzmanlık sahasına ilişkin çeşitli bilimsel yayınları vardır. Burcu Gültekin Punsmann Burcu Gültekin Punsmann, yüksek lisans derecesini Paris Siyaset Bilimi Enstitüsü (Institutd'Etudes Politiques de Paris) Arap ve Müslüman Dünyası Çalışmaları Programı ndan Siyasi Çalışmalar alanında aldı. Uluslararası Politik İktisat dalındaki doktora derecesini ise yine aynı kurumda hazırladığı Avrupa, Orta Doğu ve Kafkasya Kapılarında: Türkiye, Orta Doğu ve Kafkaslar arasında Sınır Ötesi İşbirliği başlıklı teziyle 2004 yılında aldı. Gültekin, pek çok kuruluşta politika danışmanlığı yapmış olup, çeşitli sivil toplum kuruluşlarında bölgesel işbirliği ve Türkiye, Güney Kafkasya, Rusya ve Orta Doğu da barış inşa etme ve yönetişim reformları ile ilgili konularda çalıştı. Bu kuruluşlar arasında Londra merkezli barış tesis edici bir STK olan International Alert ( ), Avrupa Parlamentosu Dış Politika Genel Müdürlüğü ( ), ve NATO Manfred Wörner Araştırma Bursu ile katıldığı NATO-Diplomasi Birimi bulunmaktadır ( ). Gültekin, doktora sonrası araştırmaları için Ankara'da Ortadoğu Teknik Üniversitesi Avrupa Çalışmaları Merkezi'nde Avrupa nın Komşuluk Politikası üzerine çalıştı ( ). Ayrıca İstanbul merkezli Fransız Anadolu Araştırmaları Enstitüsü'nün Çağdaş Türkiye, Karadeniz ve Kafkasya araştırma programlarında görev aldı ( ). Gültekin, Ekim 2009 dan bu yana TEPAV da Güney Kafkasya ve Orta Doğu ile güven tesis etme ve çift taraflı diplomasi girişimleri üzerine çalışmaktadır. M. Mete GÖKNEL Aydın-Bozdoğan 1945 yılı doğumlu M. Mete Göknel, 1968 yılında Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) Kimya Mühendisliği Bölümünden mezun olmuş, aynı Fakültede 1970 yılında yüksek lisans (MS. ChE) derecesini almıştır. İngilizce bilmektedir. Çalışma hayatına mezun olduğu Fakülte de Otomasyon ve Proses Kontrol Asistan olarak başlayan Göknel, kamu ve özel sektörde sırasıyla aşağıdaki görevleri üstlenmiştir. TPAO Proje ve Montaj Mühendisi. ÇUKUROVA ÇİMENTO ( Halen ADANA ÇİMENTO) ve ÇİMSA A.Ş., Üretim Şefi, İmalat Şefi, Fabrika Müdürü. DESİYAB Devlet Sanayi ve İşçi Yatırım Bankası ( Halen TKB), Uzman, Baş Uzman, Genel Müdür Yardımcısı ve Yönetim Kurulu Üyesi, Genel Müdür ve Yönetim Kurulu Başkan Vekili. BAŞTAŞ ÇİMENTO A.Ş., Genel Müdür. ÇAMSAN A.Ş., Genel Müdür. BOTAŞ, Boru Hatları Taşımacılık A.Ş. Genel Müdür ve Yönetim Kur. Başkanı. ÇAMSAN A.Ş Genel Koordinatörü. Çeşitli firmalara Yatırım ve Yönetim Danışmanlık Hizmetleri 2004 yılından bu yana, enerji ve Türkiye nin içinde bulunduğu bölge politikaları hakkında yazı, konuşma ve katıldığı TV programları ile görüşlerini kamuya aktarmaktadır. Eşi Aliye Göknel ile 1970 yılında evlenmiş olan Mete Göknel in, Melda (39) ve Kerim (34) adlı iki çocukları vardır.

6 4 TANAP Raporu TANAP RAPORU TRANS ANADOLU DOĞALGAZ BORU HATTI (TANAP) : ENERJİ İŞBİRLİĞİNDE ÖNEMLİ BİR ATILIM İstanbul, 26 Haziran 2012 tarihinde, Türkiye-Azerbaycan ilişkilerinin tarihi anlarından birine tanık oldu. Türkiye ve Azerbaycan, Azeri doğal gazını Türkiye üzerinden Avrupa'ya ulaştırmayı planlayan 7 milyar dolarlık hükümetler arası Trans Anadolu Doğal Gaz Boru Hattı Projesi (TANAP) anlaşmasını imzaladı. İmza töreninde yaptığı konuşmada, "Bugünkü imza bu proje için yasal çerçevenin tamamlanmasındaki en önemli adımdır." diyen Başbakan Erdoğan sözlerine şöyle devam etti: "Bu proje sadece ülkelerimiz arasındaki bağları derinleştirmeyecek, Türkiye üzerinden Azerbaycan ve Avrupa arasında organik bir bağ oluşturacaktır." Aliyev ise "Bu bölgede Türkiye ile Azerbaycan olmadan sağlıklı bir enerji koridoru hayal etmek mümkün değildir. TANAP sadece bu iki devletin ait bir projedir ve biz bu alanda işbirliğimizi sıkılaştırmaya kararlıyız." dedi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Hazar sürdürülebilir enerji erişiminin önemini vurguladı ve projenin enerji ikmal yollarının çeşitlendirilmesi amacıyla Avrupa için kilit rol oynadığını belirtti. Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi (SOCAR), Türk Devlet Boru Hattı ve Gaz Şirketi (BOTAŞ) ve Türk Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) temsilcileri de törende hazır bulundu. SOCAR`ın yapmış olduğu bu yatırım Türkiye ekonomisindeki en büyük uluslararası doğrudan yatırımdır yılı sonuna kadar Petkim edinimi ve TANAP dâhil olmak üzere, SOCAR'ın Türk ekonomisine yatırımlarının 17 Milyar ABD Dolarına ulaşması bekleniyor. Azerbaycan'ın Şahdeniz II alanından bir yılda 16 milyar metreküp gazı ulaştırarak, altı yıl içinde tamamlanması öngörülen TANAP ın %20 payı BOTAŞ'a ve %80 i SOCAR a aittir. Mart ayında, bir Türk Enerji Bakanlığı yetkilisi, Türkiye'nin projedeki %20 olan hissesini artırabileceğini söyledi. Boru hattının başlangıç kapasitesinin yıllık 16 milyar metreküpe ulaşması bekleniyor. Yaklaşık 6 milyar metreküp Türkiye'ye, geri kalanı ise Avrupa'ya teslim edilecek olan proje, Hazar Denizi'nin Azerbaycan bölümünde çıkarılan büyük gaz rezervlerini Türkiye üzerinden Avrupa'ya sağlamak üzere tasarlanmıştır. Proje aynı zamanda sırasıyla ilk elden gaz satışını ve bu satış kârının Azerbaycan ve Türkiye'yi geliştirmek için yönetilmesini de içerir. İnşaatının 2014 sonu veya 2015 yılı başlarında başlaması beklenen projenin ilk aşamasının 2018 yılında hazır olması öngörülüyor.

7 TANAP Raporu 5 TANAP PROJESİ Ön Mutabakat Tarihi 26 Aralık 2011 İmzalanma Tarihi 26 Haziran 2012 Taraflar Yatırım Miktarı Yatırımcılar Hisse Payı Türkiye Cumhuriyeti-Azerbaycan Cumhuriyeti 7 Milyar ABD Doları SOCAR (Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi) BOTAŞ (Boru Hatları İle Petrol Taşıma A.Ş.) TPAO (Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı) %20 BOTAŞ ve TPAO %80 SOCAR Doğal Gaz Hattı Güzergâhı Başlangıç Noktası Transit Ülke Türkiye Giriş Noktası Avrupa Çıkış Noktası İnşaat Başlangıç Tarihi Dizayn Azerbaycan Şah Deniz II sahası Gürcistan Türkgözü (Ardahan) Bulgaristan ve/veya Yunanistan 014 sonu veya 2015 başı 31 milyar metreküpe kadar genişletilebilir. Aşamalar 1.Aşama Aşama 3.Aşama 4.Aşama 2020 yılında - 16 milyar metre küp 2023 yılında - 23 milyar metre küp 2026 yılında - 31 milyar metreküp Türkiye nin gaz alış fiyatları: İran: 585 (1000m/c) Rusya: 400 (1000m/c) Azerbaycan: 330 (1000m/c) (şu anki TANAP dan gelicek gazın fiyatı henüz belli değil)

8 6 TANAP Raporu Gulmira Rzayeva MAKALE Enerji Uzmanı TANAP HAZAR GAZINI AVRUPA YA TAŞIYAN ATILIM PROJESİ Giriş Petrol stratejisinin başarıyla hayata geçirilmesinin ardından Azerbaycan, gaz ihracat politikası ile ilgili stratejik amaçlar belirlemeye başlamıştır. Azerbaycan, hâlihazırda uluslararası piyasalara (Türkiye, Rusya, Gürcistan) gaz ihraç eden, bölge genelindeki tek ülkedir. Bu nedenle de AB tarafından, Güney Gaz Koridoru nun sağlayıcı ve iştirakçi si olarak görülmektedir. Bu strateji doğrultusunda Azerbaycan, uzun vadede AB için önemli ve stratejik bir doğal gaz ihracatçısı ülke olmayı hedefliyor. Şah Deniz Sahası (SD) alanından Avrupalı son kullanıcılara, değer zincirinin her halkasında yer edinmeyi amaçlıyor. Proje Destek Anlaşması (PDA) üzerine gelişen SD II, 2036 yılına kadar geçerli olup, projenin ömrü bugünden itibaren 24 yıldır 1. O zamana kadar SOCAR ın (Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi) sözleşme koşullarını veya hisse değerlerini değiştirmesi mümkün olmayacaktır. Ancak bugün, hızla gelişen maddi gücü ve projedeki stratejik konumu ile değer zincirinde daha fazla hisse satın alması mümkündür. Bu durum, pay sahibi olduğu piyasaya gaz ulaştırarak altyapıyı kontrol etmesi adına SOCAR a imkân sağlar. Bu aşamada Azerbaycan, net hammadde ihracatçısı olarak Türk-Avrupa sınırında sadece satıcı rolüyle yetinmek istemiyor. Gaz stratejik bir üründür ve bu ürün akıllıca kullanıldığı zaman SOCAR ile Azerbaycan önemli bir jeostratejik ve finansal konuma erişebilir. Gelecekteki muhtemel bağlantıları yönetmek gün geçtikçe daha da önemli hal almaktadır. Bu durum SOCAR ı gelecek 20 yıl için gaz firmaları ve Avrupa nın temel yapısına bağlanmaktan; bu sayede de ekonomik ve politik manipülasyona maruz kalmaktan korumaktadır. Güney Kafkasya Boru Hattı (SCP) projesinin büyümesiyle, Azerbaycan potansiyel gaz hacmini kaynağından son kullanıcıya kadar kontrol ederek çıkarlarını korumuş olacaktır. Ancak bu düzenleme gaz ihracını yaygınlaştırma hedefinde olan bir ülkeyi tatmin etmeyecektir. Azerbaycan, gaz kaynakları olan bir hükümet olarak, tüketici ülkelere ait bir konsorsiyumun sahip olduğu ve gaz üretici ülkelerin çıkarlarının korunmadığı bir boru hattı aracılığıyla gaz satışı yapmayı istemeyecektir. Aynı şekilde, SD konsorsiyumunun ortakları da ileride Türkiye topraklarında Doğu Nabucco olarak değişecek ve yine gelecekte Orta Asya ile birlikte yüksek miktarda Azerbaycan gazını taşıyacak bir boru hattı inşasına ilişkin Bakü stratejisini destekleyeceklerdir. 1 BP in Azerbaijan: Sustainability Report

9 TANAP Raporu 7 Güney Kafkasya Boru Hattı ndaki (SCP) %10 luk hissesinden memnun olmayan SOCAR, SCP yi geliştirmek için ilk adımı atmıştır. Önerilen sistem Azerbaycan gazının 30 milyar metreküpe kadar ölçeklenebilir olmasını sağlayacak ve hatta bu sistem ileride Orta Asya gazını da kapsayacaktır. SOCAR ın böyle bir adım atmasının iki sebebi vardır. İlki, ölçeklenebilir altyapının 2017 den sonra SD gazını taşıyabilmesi ve 2025 ten sonra yeni keşiflerden çıkan gazla birlikte Azerbaycan gaz üretiminin her yıl 50 milyar metreküpe çıkması hedefidir 2. Bu tasarıların gerçekleşmesi halinde, oldukça yüksek hacimde gaz nakli yapılacaktır. Ayrıca Trans-Hazar Boru Hattı nın inşası da yeni ölçeklenebilir boru hattının faaliyete geçirilmesinde rol oynayan başka bir sebeptir. Projedeki hissesini artırmak ve hatta hisselerin çoğunluğuna sahip olmak adına ikinci SCP yi faaliyete geçirmek, SOCAR için mükemmel bir fırsat olacaktır. Değer zincirinin Kafkasya halkasındaki çoğunluk hissesiyle Azerbaycan, bu stratejik projenin bir kısmını işletme ve denetleme imkânına sahip olacaktır. Bakü nün elinde efektif para, gaz kaynakları, TANAP ve SCP gibi para kaynağı olan boru hatları vardır. BP ve diğer Şah Deniz (SD) ortakları SCP nin geliştirilmesi hakkında bir görüş birliğine varmış durumdalardır. SOCAR ın Türk topraklarında, değerler zincirinin alt sıralarındaki çıkarlarını ileride muhafaza edebilmesi için yukarıda bahsedilen stratejinin geliştirilmesi ciddi bir gereklilik halini almıştır. 17 Kasım 2011 de Trans Anadolu Boru Hattı nın ilanıyla gelen çözüm, Güney Gaz Koridoru nda kaçınılmaz bir oyun değiştirici olmuştur. Beklenildiği üzere, Azerbaycan ve Gürcistan topraklarındaki yer değişiminin ardından boru hattı, SCP nin geliştirilmesi yoluyla Türk topraklarındaki Doğu Nabucco yu değiştirecektir. 2

10 8 TANAP Raporu Trans Anadolu Boru Hattı (TANAP) ilk olarak Ekim 2011 de Türkiye-Azerbaycan transit müzakereleri esnasında aniden gündeme gelmiş ve 25 Ekim 2011 tarihinde IGA daki (Hükümetlerarası Anlaşma) ilave bir madde ile güvence altına alınmıştır. Sonrasında 24 Aralık 2011 de TANAP için Mutabakat Zaptı (MOU) ve 26 Haziran 2012 de özel IGA imzalanmıştır. Birçok uzmanın öngördüğünün aksine, TANAP müzakerelerinde boru hattının yasal düzenlemeleri tartışmalı bir konu değildi. Oysaki iki yıl süren müzakerelerin ardından 25 Ekim 2011 tarihinde imzalanan BOTAŞ-SOCAR transit anlaşmasında hukuki altyapı temel sorunu oluşturmaktaydı. TANAP ın IGA/HGA 3 sının İsviçre hukukuna göre düzenleneceği kabul edilmişti. Her iki tarafın da kabul ettiği üzere, TANAP aracılığıyla Türk piyasasına 6 milyar metreküp gaz ihraç edilmesi şartının metne eklenmesi SOCAR açısından önemliydi. 6 milyar metreküp gaz olmaksızın TANAP ın hayata geçirilmesi mümkün değildir. Çünkü 56 inç ve 31 milyar metreküp kapasiteli boru hattı, yalnızca 10 milyar metreküplük bir başlangıç hacmi ile ekonomik açıdan uygun olmayacaktır. Bu sebeple Türk Meclisi tarafından onaylanmış olan 25 Ekim 2011 tarihli IGA nın transit başlıklı kısmı ve aynı tarihte imzalanan BOTAŞ-SOCAR Transit Gaz Anlaşması (GTA) gayri resmi manada TANAP projesi için uygulanamaz hükmündedir. Azerbaycan ve Türk hükümetlerince TANAP ciddi manada desteklenmektedir. Ayrıca TANAP İngiltere, A.B.D., AB ve hatta Trans Adriyatik Boru Hattı (TAP) ile Nabucco konsorsiyumları tarafından da desteklenmektedir. BP ise farklı yaklaşımlardan ötürü hem TANAP hem de BOTAŞ şebekesini desteklemektedir. TANAP bir Proje Bilgi İlanı yayınlamış, TANAP Konsorsiyumu ise bir Niyet Mektubu yayınlamak suretiyle potansiyel yeni ortaklarla müzakere sürecini başlatmıştır ve yine TOTAL, STATOIL ve BP ortaklığı için bir teknik bilgi belgesi yayınlamıştır. TOTAL, petrol üretimini bizzat yapan bir şirkettir ve bu zamana kadar SCP (Güney Kafkasya Boru Hattı) dışında hiçbir aracı projeye yatırım yapmamıştır. Ancak Azerbaycan ın Absheron gaz sahasında %40 lık hisseye sahip olduğundan ötürü TANAP gibi aracı projelere ortak olmak TOTAL için anlam ifade edebilir. Aynı durum BP için de geçerlidir. BP de SCP ve BTC hariç, hiçbir aracı projede hisse sahibi değildir. Fakat Şafak-Asiman sahasına yatırım yapması, BP nin nakliye alanından para kazanması için teşvik unsuru oluşturmaktadır. Üstelik kaynakta doğal gazı olan bu firmaları davet etmek, finansal alanda destek oluşturacaktır. Türk firmalarının projedeki hisseleri henüz belirlenmemiştir. BOTAŞ ın %5 ila 20, TPAO nun ise %0 ila 20 arasında hissesinin olması beklenmektedir. Hisse yüzdelerine, kurumsal yapının oluşturulması sırasında konsorsiyum karar verecektir. BOTAŞ şu an TANAP ın %15 ila 20 hissesine sahiptir. Şirket, bu boru hattı aracılığıyla Türkiye ye 6 milyar 3 IGA: Hükümetlerarası Anlaşma, HGA: Ev Sahibi Hükümet Anlaşması

11 TANAP Raporu 9 metreküp gazın ulaştırılmasından sorumlu olacaktır. SOCAR, Türkiye nin talebi ile %51 oranında hissenin altına düşmeyecektir. Hattın öbür ucunda, AB tarafında tüketicilere ilişkin tamamıyla farklı bir yaklaşım söz konusudur. Avrupa açısından bakıldığında serbest piyasada çeşitli alternatifler vardır. AB üçüncü kişi erişim hukuku çerçevesinde, tek bir firmaya üretim, aracılık ve dağıtım projelerinde %50 nin üzerinde hisseye sahip olma hakkı tanınmaz. Açık bir şekilde görülüyor ki, oransal tekelden ötürü AB, SD konsorsiyumu hissedarlarına üçüncü şahıs istisnası tanımayacaktır. Hangi tahliye yolu ve boru hattının, İtalya ya da Güney Doğu Avrupa (TAP ya da Batı Nabucco) seçildiğine bakılmaksızın, SOCAR, BP, STATOIL ve benzerleri de dahil olmak üzere SD konsorsiyum hissedarları değerler zinciri dahilinde %50 nin üzerinde hisse sahibi olamayacaklardır. SOCAR ve BP nin gaz alan firmalara ve Avrupalı son kullanıcılara gaz satışlarına ilişkin hisselerinin çokluğu, bu firmaların SD, SCP ve TANAP taki toplam hisselerine bağlıdır. TANAP aynı zamanda taraflar için jeopolitik sonuçlar temin etmektedir. Türkiye ile Azerbaycan arasında anlaşma imzalanmasıyla birlikte Rusya ve İran da proje ile ilgilenmeye başlamışlardır. TANAP üzerinden yıllık ekstra 6 milyar metreküp gaz ile birlikte Türkiye, gelecekte Rusya ve İran gazına bağımlı olmaktan kurtulmayı hedeflemektedir. Türkiye gaz ihtiyacının artmasından tedirgin olmaktadır. Bu sebeple enerji politikası uzun süreli enerji temininin sağlanmasına yöneliktir. Türkiye ekonomik sebeplerden ötürü İran ve Rusya dan alınan gazın artışına tahammül edebilecek durumda değildir. İran, Türkiye ye, Türkiye nin gaz faturasını yıllık 800 milyon ABD Doları artıracak şekilde, bin metreküpüne 585 dolar talep ederek gaz satmaktadır. Bin metreküplük doğal gazın uluslararası piyasadaki değeri 400 dolar civarındadır. Dahası, Tahran la Ankara arasında gaz ticaretine ilişkin sorunlardan bir tanesi de al ya da öde şartıdır. TANAP anlaşmasının imzalanmasından sonra İran gaz fiyatlarını 505 dolardan 585 dolara 4 çekmiştir ki bu rakam Türkiye nin ödediği en yüksek ücrettir. Şubat ayında Türkiye Cumhuriyeti Enerji Bakanı Taner Yıldız ın açıkladığı üzere, Türk topraklarında aynı istikameti takip eden Nabucco ve TANAP projelerinin olası birleşmelerini Türkiye destekleyecektir. Yukarıda da bahsedildiği üzere, Azerbaycan, Türkmenistan ve Avrupa Komisyonu arasında kurulan Trans-Hazar Gaz Hattı na ilişkin birkaç ay önceki üç taraflı yoğun müzakere gibi, bu iki projenin birleştirilmesiyle birlikte Şah Deniz projesi de yoğun bir değerlendirmeye tabi tutulmaktadır. Her ne kadar eski Türkmen yönetimi tarafından Azerbaycan a ilişkin Kapaz/Serdar sahası ile alakalı ihtilafta uluslararası mahkemeye gitme iddiaları öne sürülse de, konu ile ilgili müzakereler askıya alınmıştır. Rusya ise iki kardeş ülke arasında anlaşma sağlanması için tavrını belirlemiş durumdadır ve Ankara yı Azerbaycan dan daha fazla gaz alması durumunda kışın ihtiyaç duyulabilen ekstra 4

12 10 TANAP Raporu gazı sağlamamakla tehdit etmiştir. Türkiye, yakın zamanda Rus gazına ilişkin bir indirim sağlayıp gazın fiyatını 400 dolara 4 çekmiştir. Bu rakam aslında Avrupa piyasalarındaki ortalama fiyattır. Türkiye nin ekonomik olarak en uygun aldığı gaz 330 dolarla Azerbaycan gazıdır. Netice itibarıyla, Türkiye Şah Deniz gaz ihracını artırmayı hedeflemektedir. Rusya politik alanda da tepkisini göstermiştir Haziran ında Aşkabat tan yapılan açıklamalara göre, Kapaz/Serdar sahasına ilişkin uyuşmazlık, Uluslararası Adalet Divanı na taşınacak ve daha da önemlisi Azerbaycanlı yetkililer sahaya ilişkin ifadelerinden dolayı dava edilecektir. Rusya nın tıpkı İran gibi Aşkabat üzerinde politik ve ekonomik baskısı söz konusudur. Unutmamak gerekir ki Türkmenistan; Rusya yahut İran ın gizli onayı dahilinde hareket etmektedir. Sonuç TANAP konsorsiyumunun şirket olarak Hollanda merkezli işleri ise Türkiye'de kuracağı şube üzerinden gerçekleştirilecektir. Bilerek ya da bilmeyerek, Güney Akım AG firması da yeniden Hollanda ya taşınacaktır. Rusya ve Gazpromagresif bir şekilde büyük Güney Koridor Projesi nin bir parçası olan Batı Nabucco Projesi yle hemen hemen aynı piyasa ve istikamete sahip Güney Akım Projesi nin gerçekleşmesi için uğraşmaktadır. Güney Koridor la rekabet içerisinde olan Güney Akım konsorsiyumu, Orta ve Güney Doğu Avrupa piyasasında irtibat halinde olduğu ülkelerle Transit Gaz, IGA ve alım satım anlaşmaları imzalamak için acele etmektedir. Güney Akım ve bazı Orta Avrupa ülkeleri arasında anlaşmalar söz konusudur. Bu ülkeler ya Güney Akım la birlikte Rusya ya bağımlılıklarını artırmak istememekte, ya da anlaşmaları olsa bile fizibilite çalışmaları aracılığıyla başlangıç tarihini ertelemekte ve Başlangıç Aşaması Mühendislik Dizaynı (FEED) sayesinde yeşil ışık yakmak için Rusya dan ciddi teşvik primleri almaktadırlar. Bulgaristan Nisan ayından Aralık 2012 ye kadar Gazprom dan %11 gaz indirimi elde etmiştir. Açıkça görülüyor ki bunun karşılığında Rusya, Bulgaristan dan Başlangıç Aşaması Mühendislik Dizaynı için onay alacaktır. Sırbistan 5 milyar metreküp gaz için 10 yıllığına Gazprom la bir alım satım anlaşması imzalamıştır. Sonuç olarak Avrupa piyasası gayri resmi biçimde Gazprom ve SD konsorsiyumu arasında bölünmüş durumdadır: Orta Avrupa Gazprom a ait, Batı Balkanlar ve İtalya ise SD konsorsiyum öncülüğünde BP ve SOCAR a aittir. Türkiye açısından, hızla büyüyen gaz talebini karşılamak için 6 milyar metreküplük SD II gazı net biçimde yeterli olmayacaktır. Türkiye bu durumdan endişe etmekte ve İran la Rusya dan sağlanan gaz teminini çeşitlendirmeyi amaçlamaktadır. Kuzey Irak bu durumda Türk gaz piyasası için anahtar rolü görmektedir. Her ne kadar Irak gazı TANAP la Türkiye ye yahut ileride Batı istikametlere ulaştırılmayacak olsa da, Türkiye şu anda bütünüyle Kuzey Irak gaz sahasına ilişkin gelişmelere odaklanmış durumdadır ve Türk enerji firmaları bu alanlarda devasa yatırımlar yapmaktadırlar. 5

13 TANAP Raporu 11 Dr. Burcu Gültekin Punsmann MAKALE AZERBAYCAN-TÜRKİYE İLİŞKİLERİNDE BİR ADIM: TRANS ANADOLU BORU HATTI (TANAP) Türkiye üzerinden Avrupa ya Şah Deniz sahasından gaz sağlayacak Trans Anadolu Boru Hattı nı (TANAP) inşa edecek konsorsiyumun kurulması için 26 Aralık 2011 tarihinde Azerbaycan ve Türkiye arasında mutabakat zaptı imzalandı. TANAP boru hattının uygulanmasına ilişkin Azerbaycan-Türkiye hükümetler arası anlaşma ise taraflarca 26 Haziran 2012 tarihinde imzalandı. Her iki ülke de TANAP ı yeni bir çağa doğru ortaklık adımı olarak görmektedir. Azerbaycan-Türkiye Boru Hattı Projesi, ikili ilişkilerin duygusallık aşamasını geçmesini sağlayarak her iki tarafın çıkarlarının belirlenmesine imkân verecek ve böylece iki devlet arasındaki işbirliği, kazan-kazan temelli pragmatik anlaşmalara dayalı daha sağlıklı bir zemine taşınmış olacaktır. TANAP, Türkiye-Azerbaycan enerji ilişkilerini Türk-Rus ilişkileri düzeyine yükseltme potansiyeli taşımaktadır. Rusya son 15 yıldır enerji alanında Türkiye nin başlıca ortağı olmuştur. Ayrıca, ana hedefi enerji alanında transit ve hub ülke olmayı hedefleyen Türkiye, Rusya yı siyasi iradesiyle sahada mevcut durumu değiştirebilme potansiyeline sahip bir ülke olarak görmektedir. İlginçtir, Türkiye ve Rusya arasında Güney Akım anlaşması, TANAP tan birkaç gün ve BOTAŞ ın 1986 gaz anlaşmasını yenilememe kararından iki aydan az bir süre sonra, beklenmedik bir hareket olarak geldi. 28 Aralık 2011 tarihinde, GAZPROM ve BOTAŞ Güney Akım ın hayata geçmesine izin verecek gerekli sözleşmeleri imzaladı. TANAP, Nabucco sonrası boru hattı projesidir. Türkiye ile iş birliğinde Azerbaycan girişimiyle gerçekleştirilen uluslararası bir gaz ihraç projesi olarak, bir oyun değiştirici konumuna sahiptir. SOCAR ın (Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi) en stratejik yatırımları arasında yer alan bu proje, Türkiye nin dünya coğrafyasındaki gelecek konumuna avantaj sağlayarak, Hazar gazının Avrupa ya taşınmasında temel bir değişiklik yaratacaktır. Süreç Türkiye üzerinden Azerbaycan gazının transit ve alımıyla ilgilenen Şah Deniz II Anlaşması uzun transit şartları ve fiyat konularında uzun bir müzakere sürecini geride bırakarak, 25 Ekim 2011 tarihinde İzmir de imzalandı. Azerbaycan daki Şah Deniz gaz üreticileri konsorsiyumu, projenin ikinci fazı için gerekli yatırım kararını daha fazla erteleyemeyeceklerinden ötürü gazın nasıl taşınacağı konusunun belirlenmesi hususu, 2012 yılının başından beri zaruri oldu. Azerbaycan gaz üretiminin 2025 yılına kadar yıllık 50 milyar metreküpe (mevcut yıllık üretimin iki katı)

14 12 TANAP Raporu ulaşması bekleniyor. Şah Deniz dışında, bu artışın Azerbaycan la ortaklıklar oluşturmuş tüm uluslararası şirketleri dahil eden, Apsheron, Umid, Babek, derin su ACG ve muhtemel Şafak-Asiman projelerinden gelmesi beklenmektedir. Gaz transiti ile ilgili olan hükümetler arası ve çerçeve anlaşmaları, Azerbaycan gazının Türkiye üzerinden batıya transiti için iki olası seçenek öngörmüştür. Birinci seçenek, Türkiye nin çalışan BOTAŞ boru hattı sisteminin transit için geliştirilmesi şartıyla kullanımı idi. Diğer seçenek ise, Türkiye genelinde ortaklaşa inşa edilecek olan Trans-Anadolu gaz boru hattı olarak tespit edildi. Bu anlaşmaların imza töreninde, Azerbaycan tarafı sıfırdan bir Trans-Anadolu boru hattı kurulması tercihini açıkça belirtmiştir. Anlaşma TANAP projesine Azerbaycan, gaz temin edeceğini ve mali kaynak aktaracağını belirtmiştir. TANAP ın maliyeti 7 Milyar ABD Doları olarak tahmin edilmektedir. Proje ortakları, kendi mülkiyet paylarıyla orantılı olarak boru hattının inşaatını finanse edecektir. (SOCAR: % 80, BOTAŞ: %5, TPAO: %15). Üçüncü taraf olarak gaz üreten şirketlerinin yani Şah Deniz Konsorsiyum ortaklarının, azınlık hissedarları olarak, daha sonra konsorsiyuma katılmalarına izin verilebilir. Transit hattı kapasitesi, ilk aşamada yılda 16 milyar metreküp (bcm) olarak tasarlanmış, ikinci aşamada ise 23 milyar metreküpe artırılması öngörülmüştür. Bu miktarlar kapsamında Türkiye, Azerbaycan ile arasındaki uzun vadeli anlaşma uyarınca, ikinci aşama üretimi döneminde (2017 itibarıyla) Şah Deniz den yılda 6 milyar metreküp satın alma hakkına sahip olacaktır. Yeni imzalanan mutabakat zaptı kapsamında, Azerbaycan ve Türkiye, 2012 başlarında Trans Anadolu Boru Hattı için fizibilite çalışması sonrası yıllarında inşaat çalışmalarını başlatacak ve 2018 yılında hattı tamamlayacaktır tarihi, yıllık 16 metreküp olacak Şah Deniz üretiminin başlayacağı yıla tekabül etmektedir. Avrupa pazarlarına ulaşım yolları TANAP boru hattı, Avrupa ya Rus gazına alternatif gaz taşımak üzere tasarlanan güney koridoru kavramını canlı tutmaktadır. Yeni boru hattı hem Türkiye hem de AB nin tedarik güvenliğine katkıda bulunacaktır. AB Enerji Komiseri Sayın Oettinger, Avrupa nın artık Azerbaycan ve Hazar Bölgesi ndeki diğer ülkelerden doğrudan gaz alma amacına bir adım daha yakın olduğunu vurgulayarak, girişimi memnuniyetle karşıladı. Ancak TANAP, AB dışında tasarlanmıştır ve Azerbaycan gazının her zaman Avrupa pazarına gönderileceğine dair teminat içermemektedir. Şah Deniz Konsorsiyumu (BP ve Norveç STATOIL her biri % 25,5 ile SOCAR, TOTAL, LUKOIL, İran NICO %10 ile ve TPAO %9 ile) Azerbaycan gazının Avrupa ya taşınmasını sağlayacak boru hattı güzergâhının seçimini 2012 ortalarından 2013 yılı ortalarına erteledi. Halen alternatif güzergâhların gündemde tutulmasına rağmen, TANAP ın Güney Gaz

15 TANAP Raporu 13 Koridoru nun temelini oluşturarak, Türkiye bölümünde de Nabucco dan beklenen işlevi üstlenecek olması kuvvetle muhtemeldir. Şimdi ise ana sorun, boru hattının en iyi şekilde nasıl Avrupa pazarlarına bağlanacak oluşudur. Merkezi Avrupa ya Doğru: Nabucco Batı diye adlandırılan Nabucco nun kısaltılmış versiyonu, tasarım kapasitesinin yarısı oranında (yani, yıllık yaklaşık 31 milyar metreküpten 23 milyar metreküpe) küçültülmüş ve Türk-Bulgar sınırından (Türkiye nin doğusundan başlayan sınır yerine) başlayan bir yol olarak, Avusturyalı proje yöneticileri tarafından bir seçenek olarak sunulmaktadır. Bu öneri Nabucco fikrini, planlanan Trans-Anadolu Boru Hattı ndan AB topraklarındaki Nabucco ülkelerine bir devam boru hattı olarak canlı tutabilir. Her iki projenin de Şah Deniz Konsorsiyumu nun üyeleri tarafından desteklenen diğer iki seçenek ile yarışması beklenmektedir. British Petroleum (BP), Nabucco Konsorsiyumu na katılma niyetini ilan eden Şah Deniz üreticileri arasında ilk şirket olmuştur. Konsorsiyum, Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ne Nabucco Batı Projesi ne girmesini teklif etmiştir. Mantıken aynı doğrultuda, Nabucco Projesi Şirketi, TANAP ile Nabucco Batı yı birbirine bağlanması konusunda Bakü de müzakerelere başlamayı önermiştir. BP daha önce, Türkiye devlet boru hatlarından yararlanılmasını öngören bir kavram öne sürmüştü. Güney-Doğu Avrupa Boru Hattı (SEEP) fikrinin altında yatan mantık inşa maliyetlerinden tasarruf etmekti. SEEP Türkiye nin doğusundan OrtaAvrupa ya tüm güzergâh boyunca mevcut ulusal boru hatlarını, boru hattı bölümlerini ve ara bağlantıları kullanabilecekti. Yani, özel bir boru hattı inşa etmek yerine, yarım düzine ülkede bazı yeni bölümler eklenmesiyle mevcut bağlantıları geliştirecekti. Güney Avrupa ya Doğru: Orta Avrupa yerine Güney Avrupa ya yılda 20 milyar metreküp gaz ulaşması için TAP*, Türkiye nin boru hatlarını kullanacak ve Yunanistan daki yolun bir bölümü için yeni bir boru hattı inşa edecek. Böylece Yunanistan, Arnavutluk ve Adriyatik deniz yatağı üzerinden İtalya ya ulaşmış olacak. Azerbaycan için neticeleri Kendisine ait bir boru hattı ya da Türkiye de Azerbaycan ın kontrolü altındaki bir boru hattı, Azerbaycan açısından en uygun çözümdür. Nabucco Konsorsiyumu, bu boru hattı projesinde Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi nin dahil edilmesi konusuna açıklık getirememiştir. Şah Deniz II nin TANAP Boru Hattı ile gaz ihracatındaki kontrolün önemli bölümü, bir Avrupa boru hattı konsorsiyumuna değil, neredeyse tamamen Azerbaycan ın kendisine aittir. * Trans-Adriyatik Boru Hattı (TAP): STATOIL (Şah Deniz Konsorsiyumu ticari operatörü) tarafından yürütülen, Azerbaycan gazının Batı Balkanlar üzerinden İtalya ya olası ulaşımı.

16 14 TANAP Raporu Bu proje Azerbaycan için, yeni ihracat olanakları açar ve dış ilişkilerin çeşitlendirilmesini sağlayarak Hazar ı Batı ya açarak istikrarlı bir gelir kaynağı sağlar. TANAP, Azerbaycan ın ilk kez kendi boru hattı ile kendi gazını Türkiye nin AB ile batı sınırında Avrupa müşterilerine doğrudan satmasını sağlayacaktır. Azerbaycan ın kendisine ait boru hattını transit hizmeti için ücret ödemek zorunda kalmadan kullanması, Avrupa da Azerbaycan gaz fiyatını rekabetçi hale getirecektir. Bakü bu projeyi Azerbaycan dan Avrupa ya doğrudan bir yol ve Azerbaycan ın geleceğe yolu olarak tanımlamaktadır. Azerbaycan; enerji tedarikçisi ülke, transit ülke (Trans-Hazar boyutu), kendi sınırları dışındaki yatırımcı ülke olarak üçlü rol üstlenecektir. Türkiye için neticeleri Türkiye kendi iç pazarının tedariki için, Azerbaycan ile daha önce imzalamış olduğu uzun vadeli anlaşma doğrultusunda, Şah Deniz II den yıllık 6 milyar metreküp satın alma hakkına sahip olacaktır. Türkiye nin en önemli önceliği arz güvenliği ihtiyacını karşılamaktır. BOTAŞ a göre, Türkiye nin doğal gaz talebinin 2020 yılında yaklaşık 66 milyar metreküpe ulaşması beklenmektedir. Ancak, ek ithalat sözleşmeleri olmaksızın, Türkiye ye 2020 yılında yaklaşık 41 milyar metreküp tedarik edilecektir. Uzun dönem ikili gaz alım anlaşmasının varlığı, Nabucco Boru Hattı Projesi görüşmeleri sırasında unutulmuştu. Bu görüşmelerde, Türk tarafının iç piyasasına sunmak üzere Nabucco dan iletilecek gazın %15 i veya Azerbaycan gazından yıllık 4-8 milyar metreküplük isteği kabul edilemez olarak değerlendirilmişti. Ankara, iç pazarı için bir miktar gaz temin etmeden topraklarından bu kadar önemli gaz hacimlerinin geçişine izin veremezdi. Türkiye ilk defa bir boru hattı projesinin ana ortağı olacak ve doğal gaz alanında Avrupa nın dördüncü ana arteri olma amacını gerçekleştirecektir. Trans-Anadolu Projesi nin aynı zamanda Türkiye de gaz depolamasını içerip içermediği cevap arayan bir soru olarak kalmıştır. Azerbaycan ın imza töreninde sarf ettiği gazı Avrupa da birlikte pazarlama ile ilgili bazı sözleri, Türkiye de bir miktar depolama olacağına bir ima olarak okunabilir. Gürcistan için neticeleri Gürcistan, Azerbaycan dan Türkiye ye olan transit yol üzerinde kazan-kazan konumuna sahiptir. Trans-Anadolu Projesi, yılda 16 milyar metreküpten 23 milyar metreküpe çıkarak, Gürcistan üzerinden boru hattı kapasitesinin en azından iki katına çıkması ve gaz akışının da minimum mevcut düzeyinden üç kat artması öngörülmektedir. Önümüzdeki çetin müzakere süreci Yakın gelecekte, Türkiye-Azerbaycan arasındaki ikili düzeydeki çabalar; müzakerelere, anlaşmaların ayrıntılarına ve mekanizmaların oluşturulmasına odaklanacaktır. Bu da uzun müzakerelere yol açacak bile olsa sonuçta ticari konular ve pragmatik anlaşmalar üstün gelecektir. Bu süreçte kardeş söyleminin devamının taraflar arasında çıkar ve yetkileri belirleyen genel resmin netleşmesine engel olarak her iki ülkede rahatsızlık yaratma riski taşıdığı göz ardı edilmemelidir.

17 TANAP Raporu 15 Düşük maliyetli gaz ithalatı, BOTAŞ ın Türkiye nin enerji güvenliği için hazırladığı öncelik listesinde üst sıralarda yer almaktadır. Türkiye nin coğrafi konumunu dikkate alan BOTAŞ, Hazar ve Körfez bölgesi ile Orta Doğu da üretilen gaz için Orta Avrupalılarla aynı fiyatı ödemeye karşı çıkmaktadır. Türk yetkililer, doğu sınırlarındaki gazı daha düşük bir fiyata satın almak için ısrar etmektedir. Diğer yandan Azerbaycan, kendi doğal gazını en yüksek fiyata satmak arzusundadır. Azerbaycan ın gaz üretimi büyük olasılıkla 2015 yılında 30 milyar metreküp ve 2025 yılında 50 milyar metreküpe ulaşacaktır. Azerbaycan gazının, yüksek değerdeki Avrupa pazarlarına transit koşulları netlik kazanmak zorundadır. Türkiye nin resmi bir gaz transit rejimi oluşturması zaruri olmuştur. Uzun vadede, Türkiye nin, sadece fiziki açıdan enerji ticaret merkezi olma hedefi, beraberinde gaz satma hakkının saklı tutulmasını gerektirmektedir. Önümüzdeki müzakereler, SOCAR ın Türkiye ortamında önemli bir oyuncu olacağı döneme denk gelecektir. SOCAR Türkiye ekonomisinde en büyük uluslararası doğrudan yatırımcı haline gelmeye adaydır yılı sonlarında, SOCAR ın PETKİM in alımı ve TANAP dahil olmak üzere Türk ekonomisindeki yatırımlarının 17 Milyar ABD Dolarına ulaşması bekleniyor. SOCAR son zamanlarda, vergi ve yatırım rejimi ile ilgili konular dolayısıyla uzlaşmada gecikme yaşandığını ve medyada iddia edilenin aksine bu sürecin Azerbaycanlı ve Türk ortaklarının hisse paylarının tartışılmasıyla bağlantılı olmadığını açıkladı. Türklerin, TANAP projesinde SOCAR ile eşit söz hakkına sahip olma peşinde olduğu haberleri, hükümetler arası anlaşmanın imzalanmasından önce gündemdeydi. Bu bağlamda SOCAR, aslında kendisini kısıtlamıştır. Çünkü TANAP, kendilerine ait %80 hissenin bir kısmını Azerbaycan da gaz sondaj hakkına sahip şirketlere dağıtmayı planlamaktadır. Bu şirketler öncelikle, boru hattına dahil olmak için teklifte bulunmuş olan BP ve STATOIL dir. SOCAR, TANAP taki nihai ortaklık yapısı ne olursa olsun, boru hattı yönetiminin kontrolünü elinde tutmakta ısrarcı olacaktır. Ayrıca, SOCAR ın BP tarafından yapılan, orijinal Nabucco Hattının Şah Deniz II Gaz Projesi söz konusu olduğunda, artık müzakere masasında bulunmadığı doğrultusunda yaptığı açıklamaya katılmadığını vurgulaması da eşit derecede önemlidir.

18 16 TANAP Raporu Giriş M. Mete Göknel MAKALE Enerji Analisti TANAP- TRANS ANATOLIAN PIPELINE TÜRKİYE AZERBAYCAN EKONOMİK VE SİYASİ İŞBİRLİĞİNDE BEKLENEN GELİŞMELER TANAP Projesi nin teknik, mali ve siyasi yapılabilirliğini incelerken, öncelikle AB nin Güney Gaz Koridoru (SouthernGasCorridor) olarak adlandırdığı, genellikle Anadolu toprakları ve Karadeniz den geçen planlanmış benzer yapıdaki boru hattı yatırımlarını gözden geçirmekte fayda vardır. Bu güzergâhta planlanmış/projelendirilmiş uluslararası basın ve yayın organlarında yeralan başlıca projeler Nabucco, Güney Akım ve TANAP tır. Bunların yanında AGRI-Azerbaijan/ Georgia/Romania Interconnector- (Azerbaycan/Gürcistan/Romanya Bağlantı Hattı), White Stream (Beyaz Akım) ve ITE-Iran/Turkey/Europe Pipeline-(İran/Türkiye/Avrupa Boru Hattı) sayılabilir. Projeleri tamamlanmış ve/veya üzerinde çalışmaların devam ettiği Güney Gaz Koridoru ndaki tüm projeler aynı harita üzerine yerleştirildiğinde Avrupa pazarında Hazar Havzası, İran ve Irak kaynaklarına erişim için seçilen iki ana rotanın olduğu görülmektedir. Bunlar Resim 1 de görüleceği gibi Türkiye Anadolu toprakları ve Karadeniz dir 6. Resim 1: Güney Gaz Koridoru Boru hattı Projeleri Talebin olduğu herhangi bir pazarı beslemek için yapılacak doğal gaz boru hatları projeleri konusunda projenin yapılabilirliğini ortaya çıkaran en önemli faktör, gazın kaynağı; yani gaz sağlayıcının belirlenmesi ve sağlayıcı ile tüketici arasında gerekli siyasi ve ticari bağlantının kurulmasıdır. İkinci önemli faktör ise, tüketim merkezlerine gazın ulaştırılması/iletilmesi için gerekli teknik, mali inceleme ve çözüm üretilmesidir. 6 EURACTIV, Europe'ssoutherngascorridor: Thegreatpipelinerace, 19 October 2010,

19 TANAP Raporu 17 Avrupa Komisyonu (EC) Güney Gaz Koridoru hatlarını beslemesi için kaynak ülke olarak öncelikle Azerbaycan, Türkmenistan, Irak ve Kuzey Afrika ülkeleriniişaret etmektedir. Ancak büyük rezerve sahip İran ve Irak kaynakları da -siyasi koşullarizin verdiği ölçüdebunlara ilave edilmelidir. Bununla birlikte, Güney Koridoru başlığı altında önerilen tüm AB projelerinde, boru hatlarının doldurmasının ilk aşamasında, Azerbaycan gazı güvenilir kaynak olarak gösterilmektedir. Bu nedenle Azerbaycan gazı olmadan bu koridorda hiçbir proje başlayamaz, arkasından İran ve/veya Irak gazı gelmez ise proje ölü doğar demek fazla iddialı olmayacaktır. Her ne kadar Türkmenistan ın bu projelerde ve TANAP projesinde adı kaynak ülke olarak geçmekteyse de, mevcut şartlarda kaynak sorunu olmadığı kabul edilse dahi, bunun doğru bir varsayım olmayacağı düşüncesi mevcuttur. Türkmenistan Devlet Başkanı Gurbanguli Berdimuhammedov 30 Eylül 2010 tarihinde yaptığı basın toplantısında, sadece Güney Yoloten-Osman sahalarının toplam 18,0 trilyon metreküp gaz rezervine sahip olduğunu, toplam ülke rezervinin 24,6 trilyona ulaştığını açıklamasına rağmen, bahse konu kaynakların rezerv rakamlarında net bir görüş yoktur ve sahalar henüz üretime açılmamıştır. Öte yandan, Türkmenistan şu anda üretiminin önemli bir miktarını boru hatlarıyla Rusya, İran ve Çin e ihraç etmektedir. Afganistan ve Pakistan üzerinden Hindistan a ulaşacak TAPI-Turkmenistan, Afghanistan, Pakistan, IndiaPipeline- (Türkmenistan, Afganistan, Pakistan, Hindistan Boru Hattı) yapımı için proje çalışmaları ve ilgili hükümetler arası toplantılar süregelmektedir. Gündemde olan diğer bir husus da, Türkmenistan gazının Avrupa ülkelerine sevkine imkan verecek Hazar Denizi geçişi, Trans Hazar Boru Hattı nın yapımı konusudur. Hazar Denizi ne kıyıdaş olan ülkelerin Hazar ın statüsü belirlemediği bir durumda bu hattın yapımı mümkün görülmemektedir. Diğer bir rota olan İran üzerinden Türkiye ve Avrupa ya gaz sevki ise, batılı ülkelerin İran politikalarıyla doğrudan ilintilidir. Bu nedenlerle Türkmenistan gazının batıya sevki konusunun orta vadede çözümünün olamayacağı kanısı mevcuttur. AB NİN NABUCCO MACERASI AB nin Hazar havzası ve Orta Doğu gaz kaynaklarını AB ye taşıyacak ilk boru hattı projesi olan NABUCCO görüşmeleri Şubat 2002 tarihinde başlamış ve Ekim 2002 de OMV- Avusturya, BOTAŞ-Türkiye, MOL-Macaristan, TRANSGAZ-Romanya-BULGARGAZ- Bulgaristan arasında imzalanan eşit paylı ortaklık anlaşmasıyla çalışmalar başlatılmıştır. Gelişmeler kronolojik olarak şöyle devam etmiştir 7 ; 2004; Nabucco Gas Pipeline International GmbH şirket kurulumu 2008/Şubat; RWE nin altıncı ortak olarak katılımı 2009/Temmuz-Ankara; Hükümetler Arası Anlaşma-IGA imzalanması 2010; Ulusal Nabucco Şirketlerinin kuruluşu 2010; İran gazının projeden çıkarılıp Irak gazının ilave edilmesi 7 NabuccoGasPipelineInt. Gmbh,

20 18 TANAP Raporu 2011 Eylül; Nabucco temel görüşünün Şahdeniz Konsorsiyumu na sunumu 2012 Mayıs; Şah Deniz konsorsiyumuna Nabucco West teklifinin sunulması 2012 Haziran; Şah Deniz Konsorsiyumunun Nabucco West teklifinin Orta Avrupa teslimat rotası olarak seçilmesi. Nabucco projesi 2002 yılında ortaya atıldığından bu yana, boru hattının Türkiye/Anadolu topraklarından geçmesi, öncelikle kardeş ülke Azerbaycan kaynaklarını uluslararası pazarlara eriştirmesi ve Türkiye nin de maddi manevi kazançları olacağı için destek verdim. Ancak projenin başarıya ulaşması için, eksik ve aksayan taraflarını da devamlı her platformda dile getirdim 8. Projenin ortaya atıldığı tarihten bu yana geçirdiği evrelere bakıldığında, Nabucco projesinin başarısızlığının iki ana nedeni daha önce de değişik toplantı ve yazılarda dile getirildiği gibi şunlardır; Doğal gaz kaynaklarının belirsizliği: Sadece yapımcı ve işletmeci bir şirket olarak ortaya çıkılmış, üçüncü şahısların gaz alım/satış anlaşmaları yaparak boru hattını doldurmaları planlanmıştır. Ancak, Nabucco projesi mal sahibi olarak ortak ülkelerin bilhassa koordinatör ülke Avusturya ve yetkili kuruluş OMV nin gaz ticareti yapacak üçüncü şahıslara yardımcı olma amacına dönük bu boru hattına kaynak sağlamada gerekli çalışmaları yaptığı ve kaynak sahibi ülkeler nezdinde yeterli lobi faaliyetlerini yürüttükleri söylenemez. Öte yandan, aşağıda detaylı olarak anlatıldığı gibi, gazın kaynak ülkelerden pazara taşıma maliyeti tam belirlenemediği için üçüncü şahıs firmalar gerekli gaz alım ve satış anlaşmaları yapamamış ve Nabucco Şirketi ne taşıma sözleşmesi yapmak için müracaat olmamıştır. Projenin eksikliği: Projenin göz ardı edilen en önemli eksikliği de boru hatlarının kaynak ülkelere olan bağlantısının gerek projede gerekse yapım maliyeti içinde öngörülmemiş olmasıdır. İlk projede boru hattı Azerbaycan, Türkmenistan ve İran gazını sevk etmek üzere planlanmıştır 9. Türkiye nin doğu sınırında Gürcistan ve İran dan başlayıp Horasan-Erzurum da birleşen ve tek hat 56 inç olarak Bulgaristan, Romanya, Macaristan geçişiyle Avusturya ya uzanan 3300 km uzunluğundaki boru hattıdır. İran a uygulanan ABD ambargosu nedeniyle bu kaynaktan vazgeçilince, rota Irak a dönmüş ve yapılan proje tadilatı sonucunda Gürcistan sınırından gelen hat ile Irak tan gelen hattın Sivas ta birleşmesi öngörülmüştür. Bahse konu projeler Resim 2 de verilmiştir. Her iki durumda da kaynaklara ulaşımı için aşağıda detayları verilen bağlantılara, boru hattı yapımına ihtiyaç vardır; Azerbaycan bağlantısı: Mevcut 42 inç 780 km BTE (Bakü-Tiflis-Erzurum) hattı kapasitesi yapılacak ilave kompresörler ve loop (paralel hatlar)ile azami 20,0 bcm 10 olmaktadır. Türkiye ile sözleşmeye bağlanmış 6,7 bcm, Yunanistan ve İtalya ya ITGI hattı ile beslenecek 11,8 bcm gaz bağlantısı bu hattın kapasitesini doldurmaktadır. Türkmenistan bağlantısı: Türkmenbaşı ndan başlayacak Trans-Hazar Boru Hattı sistemi için 280 km, Hazar Denizi geçişi olmak üzere toplam 1200 km boru hattına ihtiyaç vardır. Azerbaycan gazı ile müşterek sevk durumunda en az 300 km boru 9 10 NabuccoGasPipeline International Gmbh, Status Report Q2 2009, bcm; milyar metre küp