Yrd. Doç. Dr. Ali Y lmaz, Prof. Dr. Recep Mesut. *Bu makale Morfoloji Dergisi Cilt 13: 22-25, den izin al narak yay nlanm flt r.

Transkript

1 .Ü. Cerrahpafla T p Fakültesi Sürekli T p E itimi Etkinlikleri GÜNÜMÜZDE TIBB RES M May s 2008; s Artistik Anatomi - Bilim ve Sanat n Ortak Ürünü* Yrd. Doç. Dr. Ali Y lmaz, Prof. Dr. Recep Mesut Ça lar boyu görsel sanatlar n mihenk tafl n insan figürleri oluflturmufltur. Günümüze kadar varolmufl bütün uygarl klar, bu figürler ile kendi kültürel ve sosyal anlay fl n ifade etmifllerdir. Antik ça lardan günümüze kadar insan vücudu, sanatç lar ve bilim adamlar taraf ndan sürekli incelenmifltir. nsan bedenini bir anlat arac olarak kullanan sanatç lar insan anatomisini artistik aç dan irdelemifllerdir(1). Ayn zamanlarda âlimler ve hekimler insan bedeninin iç yap s n merak ederek disseksiyonlara bafllam fllard r (M.Ö.300). Fakat tek tanr l dinlerin (Musevilik, H ristiyanl k, slam) insan bedenini kutsal ve dokunulmaz ilan etmesiyle sanatsal tasvir de, bilimsel dissseksiyon da sekteye u ram flt r. Ancak 13.yüzy l n bafllar nda, Papa n n itiraz na ra men, II. Frederik in verdi i izinle insan kadavras nda yeniden disseksiyon çal flmalar na bafllanm flt r. lk t p okulunun kuruldu u Bologna da talyan Mondino de Luzzi ( ), 1316 y l nda haz rlad ilk anatomi disseksiyon kitab yla Anatomi nin Mimar ünvan n alm flt r(1,2). 14. yüzy lda disseksiyon uygulamalar talya n n di er üniversitelerine ve Fransa ya da yay lm flt r. 15. yüzy lda, Papa n n flartl izin vermesiyle, anatomistler kilisenin bask s ndan kurtulmufllard r. 16. ve 17. yüzy llarda disseksiyon tüm Avrupa da t p e itiminin rutin bir parças haline gelmifltir(2). Bilim u runa, hayatlar n tehlikeye atarak, insan vücudunun iç yap s n ö renmek için mücadele eden anatomistlere en büyük destek sanatç lardan gelmifltir. nsan bedenini gerçekçi tasvir etmek yar fl na girmifl bulunan ünlü ressam ve heykelt rafllar, kadavra disseksiyonlar na kat larak yüzeyel flekilleri *Bu makale Morfoloji Dergisi Cilt 13: 22-25, den izin al narak yay nlanm flt r. 77

2 Ali Y lmaz, Recep Mesut Resim 1. Leonarda Da Vinci ( ) Resim 2. Michelangelo Buonarroti ( ) meydana getiren alttaki yap lara ilgi duymufllard r. Onlar n üstün yetenekleri sayesinde disseke edilmifl anatomik preparatlar n gerçekçi resimleri yap lm flt r. Sanatsal de erleri yüksek anatomik tablolar ortaya ç km flt r. Anatomistlerin haz rlad klar kitaplar için harika illüstrasyonlar sa lanm flt r. Rönesans n en önemli özelliklerinden olan ak lc düflünceyi temsil eden bilim ile insani duygular yans tan sanat aras ndaki uyum ve iflbirli i gerçekleflmifltir. Bunun en güzel örne ini de anatomi ile görsel sanatlar oluflturmufltur. Sonuç olarak insan bedeninin muhteflem fleklini ve mükemmel yap s n bütüncül yorumlayan Artistik Anatomi kavram do mufltur. Bu süreçte Leonardo da Vinci ve Michelangelo gibi dâhi sanatç lar ile Vesalius ve Albinus gibi öncü bilim adamlar bilfiil görev alm fllard r (1,3). Biz bu çal flmada, ayn zaman diliminde yaflay p birbirleriyle iflbirli i yapm fl olan anatomistlerin ve sanatç lar n hayat hikâyelerinden kesitler sunmay amaçlad k. Literatürlerden tespit edebildiklerimiz flunlard r (3): Leonardo da Vinci Michelangelo Tizziano Cellini Rembrandt Vandelaar Marcantonio della Torre Matteo Realdo Colombo Andreas Vesalius Vidis Vidius Nicolaes Tulpius Bernhard Ziegfried Albinus 78

3 Artistik Anatomi - Bilim ve Sanat n Ortak Ürünü Kronolojik bak mdan Leonardo da Vinci ( ) (Resim 1) hem bu ak - m n ilk temsilcisi olmufl, hem de anatomi bilgini denebilecek düzeyde çal flmalar yapm flt r. Anatomiye karfl ilgisi daha Floransa daki ç rakl k döneminde bafllam flt r. Burada Antonio Pollaiuolo nun anatomi incelemelerini takip etmifltir. kinci Floransa döneminde ( ) Santa Maria Nuova Hastanesinde bizzat kadavralar üzerinde çal flm flt r. Daha sonra, aras nda, ikinci Milano döneminde Pavia l anatomist Marcantonio della Torre ile iflbirli i yaparak genel bir anatomi kitab n n çat s n kurmufltur y llar ndan kalan Anatomi notlar ola anüstü eskizler ( Vitruvian Man dahil) içermektedir, fakat della Torre nin 1511 y l nda vebadan ölmesi bu kitab n yay nlanmas n engellemifltir. Söz konusu çizimler ancak 300 y l sonra gün fl na ç kart labilmifltir(4,5). Leonardo nun dünya görüflünü en iyi yans tan çal flmalar anatomi alan ndad r. Anatomi bafllang çta onun için daha iyi resim yapma amac na yönelik bir u rafl iken, k sa zamanda kendi bafl na bir araflt rma konusu olmufltur. Kalbin sa kar nc ndaki crista supraventricularis halen baz kitaplarda Leonardo s cord diye geçmektedir(6). Resim 3. Mateo Realdo Colombo ( ) Resim 4. De re Anatomica; Mateo Realdo Colombo

4 Ali Y lmaz, Recep Mesut Resim 5. Andreas Vesalius ( ) Resim 6. De humani corporis fabrica libri septem; Andreas Vesalius, 1543 Michelangelo Buonarroti ( )(Resim 2) daha yaflad dönemde ça- n n en büyük sanatç s olarak benimsenmifltir. Floransa da do up yetiflen Michelangelo hayat n n son otuz y l n Roma da geçirmifltir. Ressam ve heykelt rafl olarak ola anüstü yap tlar b rakm flt r. Böbrek hastas oldu u için Mateo Realdo Colombo ( )(Resim 3) hem dostu, hem de doktoru olmufltur. Padua da Vesalius un ö rencisi ve halefi olan Colombo da Roma ya gelmifl, fakat 1559 y l nda henüz 43 yafl nda iken vefat etmifltir. Ölümünden sonra yay nlanan De re Anatomica (1559) (Resim 4) kitab n n çizimlerini de Michelagelo yapm flt r. Vesalius un De humani corporis fabrica adl eserinden sonra talya da yay nlanan ikinci önemli yap tt r(7,8). Colombo nun hayat son y llarda best seller olan Federico Andahazi nin Anatomist roman - na konu olmufltur(9). Ayn y llarda, Venedik resim okulunun büyük ustalar ndan Tiziano Vecellio ( ) da, bu flehre yak n olan Padua T p Okulu nun genç anatomi profesörü Andreas Vesalius ( ) ile çok yak n dostluk kurmufl ve onun çal flmalar na destek vermifltir. Kendi atölyesindeki en yetenekli ö rencisi Flaman ressam Jan Stephan Calcar ( ), Vesalius un ihtiyac olan illüs- 80

5 Artistik Anatomi - Bilim ve Sanat n Ortak Ürünü Resim 7. De anatome corpis humani Vidi Vidii Florentini, Venetiis 1611 trasyon çizimleri ile görevlendirmifltir. Parlak bir portretist olan Calcar ile anatomide devrim yaratan, gene Flaman as ll Andrie van Wesel (Latince Andreas Vesalius Bruxellensis)(Resim 5) aras ndaki iflbirli inden, modern anatominin do uflunu müjdeleyen flaheser, De humani corporis fabrica libri septem atlas kitap ortaya ç km flt r(resim 6) y l nda, sviçre nin Basel kentinde bas lan bu kitap, anatomideki Galenos devrini kapatm fl, bugünkü sistematik anlat m, fonksiyonel illüstrasyonu ve yeni terminolojiyi oturtmufltur(1,3,10). Geç Rönesans n en önemli maniyerist sanatç s olan Benvenuto Cellini ( ) hayat ve hareket dolu ç plak heykellerin yan nda ince iflçilik ürünü kuyumculuk eserleri ile ünlendi. Serüvenlerle dolu hayat hikayesini Trattato della scultura ve Trattato dell oreficeria adl iki kitab nda anlatt (3,11). nsan anatomisine ilgi duyan Cellini de Pisa T p Okulundaki anatomi profesörü Vidis Vidius ( ) ile dostluk kurdu ve onun tavsiyelerinden yararland. Daha önce Guido Guidi ad alt nda Paris te saray hekimli i yapm fl olan Vidius ise, kendi ad n tafl yan kafatas kanal (canalis pterygoideus) ve bu kanaldan geçen sinir, arter ve ven sayesinde anatomi tarihine geçti(1,3) y - l nda insan anatomisini kapsaml bir flekilde anlatan De Anatome corpis humani (Resim 7) kitab n yazm flt r. 81

6 Ali Y lmaz, Recep Mesut Resim 8. The Anatomy lesson of dr. Tulpius; Harmernszoon van Rijn Rembrandt, yüzy lda anatomik araflt rmalar n merkezi Kuzey Avrupa ülkelerine kayd. Ba ms zl k savafl veren ve dini fanatizimden s yr lan Flaman topraklar nda, yeni burjuva s n f, üniversitelere maddi destek sa lad. Ticari canlanma ise farkl resim tekniklerinin geliflmesini mümkün k ld. Portre ve kompozisyon alan nda Harmenszoon van Rijn Rembrandt ( ) son derece baflar l tablolar yaratt (12). Hayat n n büyük bir k sm n Amsterdam da geçiren Rembrandt burada anatomist Nicolaes Tulpius ( ) ile tan flt. Ve onun disseksiyon çal flmalar ndan etkilendi. Mekân n gizeminden ve izleyicilerin heyecan ndan ilham alan sanatç 1632 y l nda dünyaca ünlü Anatomi Dersi tablosunu tamamlad (Resim 8). Renklerin ve fl k gölge oyununun emsalsiz örne i say lan bu kompozisyon, konusu itibariyle de sanat ile anatomi biliminin birlikteli ini en üst seviyede dile getirdi. Tulpius ise anatomi literatüründe valvula coli tarifi ile an ld (13,14). Flaman Rönesans nda anatomist-ressam iflbirli inin en verimli örne ini Bernard Siegfried Albinus ( ) ile Jan Vandelaar ( ) oluflturdu. Alman as ll Albinus, Leiden Üniversitesinde kariyer yapt. Anne ile dölütün dolafl m sistemlerinin birbirine ba l oldu unu kan tlad. Hermann Boerhaave ile birlikte Vesalius ve Harvey in çal flmalar n yay na haz rlad. Jan 82

7 Artistik Anatomi - Bilim ve Sanat n Ortak Ürünü Resim 9. Tubulae scleti et musculorum corporis humani Bernard Siegfried Albinus, 1747 Vandelaar n kendine özgü çizim yetenekleri sayesinde, 1747 y l nda Latince olarak Leiden de Tabulae sceleti et musculorum corporis humani bas ld (Resim 9). Albinus anatomisi olarak ünlenen bu yap t 1769 da ngilizce, 1783 te Hollanda dilinde de yay nland. Buradaki anatomi çizimlerinin yetkinli i ve titizli i sonraki kuflaklar etkiledi. Kuzeyin Vesalius u diye bilinen Albinus un bu atlas-kitab, 200 y l aradan sonra, De humani corporis fabrica dan üstün ve kusursuz bulundu. Burada da yazar olarak bilim adam daha büyük ün kazand. fiekilleri çizen Vandelaar da, t pk Calcar gibi ikinci planda kald. Ancak her tablonun alt nda ressam olarak ad n n yaz lmas unutulmad (1,15,16). Gerek sanat tarihinde, gerekse anatomi tarihinde çok önemli yerler iflgal eden bu ünlü flahsiyetler, yaflad klar dönemin ruhuna uygun hareket ettiler. Disseksiyonlar n serbestleflti i ve anatomi biliminin flekillendi i bu yüzy llarda, mikrokosmos (âlem-i sagîr) olarak alg lad klar insan bedeni ni keflfetmenin heyecan n birlikte paylaflt lar. Fotografi tekni inin olmad ça larda yetenekli ressamlar n çizimleriyle matbaa teknolojisi, t p bilimine ve t p e iti- 83

8 Ali Y lmaz, Recep Mesut mine paha biçilmez hizmetler sundular. Bugünkü bilgisayarl illüstrasyonlar hayranl kla izlerken, yüzy llar öncesinde bilimin ve sanat n el ele baflard klar n milletle yâd etmeliyiz. KAYNAKLAR 1. Paul Lewis MB. (Çev: Güdücü N). T p tarihi. Roche Yay nlar. S: DiDio LJA. Synopsis of Anatomy, Mosby Co, Saint Louis, Serper G. Leonardo ve Anatomi Çizimleri. Morfoloji Dergisi, 11-12:1-2, : Dunn MP. Leonardo Da Vinci ( ) and reproductive anatomy. Arch. Dis. Child- Fetal Neonatal Ed.;77: Mesut R. Kalp Damar Cerrahisi. Cilt I. In: Kardiyovasküler anatomi. (ed. Duran E) Çapa T p Kitabevi. stanbul. s: Eknoyan G. Michelangelo: Art, anatomy and the kidney. Kidney nternational.; 57(3): March Eknoyan G, De Santo NG. Realdo Colombo ( ). A reappraisal. Am J Nephrol.1997;17(3,4): Andahazi F. The Anatomist. Doubleday (New York) Hazard J. Jan Stephan Van Calcar, a valuable and unrecognized collaborator of Vesalius. Hist Sci Med. 1996;30(4): Kruger L. The Scientific Impact of Dr. N. Tulp, Portrayed in Rembrandt s Anatomy Lesson. Journal of the History of the Neurosciences. 14(2); June Hillowala R,Renahan J. XVIII century anatomical models at La Specola, Florence. Anat Anz. 1985;159(1-5):