.467. D.E. ü ilahiyatfakültesi Dergisi. ERNST TR OEL TSCH'un DİN SOSYOLOJİSİ * Çev.: Nuri TINAZ

Transkript

1 D.E. ü ilahiyatfakültesi Dergisi Sayı IX, /zmir 1995, ss ERNST TR OEL TSCH'un DİN SOSYOLOJİSİ * I-Troeltsch 'ı.ım eğitimi, ilgi ahmhun ve çahşmalaırıı: J,Mnton YlNGER Çev.: Nuri TINAZ E.Troeltsch, 1865 yılmda hekim ve gayretli bir fencirıin oğlu olarak, Almanya'nın Ausburg kentinde doğdu. Babası Troeltsch'un büyüyünce tııb tahsil etmesini istiyordu. Bu amaçla küçük yaşlarda Troeltsch'u tabii bilimler le tamştudı. Buna rağmen Troeltsch'un ilgileri tarih, felsefe ve din alanianna yöneldi. Bir felsefe öğrencisi olarak, kendisini Kant geleneği, Hegel, Fichte ve Schleiermacher'le tanıştıran hocası Gustav Class'ın etkisi altmda kaldı, Bundan başka, Troeltsch, Lotze'den ve Hamack, Ritschl ve Lagarde gibi hocalarının da eserlerinden etkilenmiştir. Öğretim hayatma okutınarı olarak 189l'de Göttingen'de başladı; bir yıl sonra ilahiyat profesörü olarak Bonn'a ( ) ve daha sonra yirmi yıl öğretim üyeliği yapacağı Heidelberg'e geçti.l915 yılında Berlin Üniversitesi'nde felsefe profesörü oldu.. Bu arada sadece akademik çalışmayla değil aynı zamanda politika ile de ilgilendi ve 1919'da Prnsya Millet Meclisine seçildi. Bu adı geçen eyaletin Eğitim 'Bakanhğında müste;şar olarak görev yaptıı ve 1923 yılmda hayata gözlerini yumdu.ı Troeltsch'un uzun yıllar süren önemli çalışmaları üç cilt halinde Gesammelte Schriften2 adlı eserinde basılmıştır; özellikle I. ve III.ciltler onun birinci sınıf bir * Bu makale, Harry E. Bames tarafından yayınlanan, An Introduction to the History of Sociology (University of Chicago Press, Chicago, USA, 8 th impressioıı 1970) adlı eserin 14. Bölümü olan " The Sociölogy of Religion of Emst Troeltsh"un çevirisidir. l) Krş.Albert Dietrich, "Ernst Troeltsch", Deııtsches Biographisches Jahrbuch, cilt V; Das Jahr, 1923 (Berlin, l 930). sh ) Tübingen,

2 NuriTINAZ bilim adamı olduğunu kamtlamıştır. İngilizceye The Social Teaching of the Chiristian Churches3 olarak tercüme edilen I.cilt ilk defa 1912'yılmda Almanca olarak yayımlanmıştır. Bu eser, uzun yıllar süren araştırmalannın ve Troeltsch'un ana ilgisinin ilahiyattan felsefe ve din sosyolqjisine değişmesi ve yöneimesjnde kısmen de olsa etkili olan Max W eber'le Heidelberg'deki paha biçilmez arkadaşlığmm ürünlerini temsil eder. Toplu eserlerin III. cildi olan Der Historismus und se ine Propleme ilk defa 1922 yılmda yayımlandı. K.Mamıheim'ın ifadesiyle, bu çalışma, Alman felsefesi düşünce tarihi'ne katkıda bulıman çalışmalarm en önemlileri arasmdadır.4 Bu makalenin konusunun dışmda olmasma rağmen, bu eserde Troeltsch' un tarih felsefesinin en iyi anlatımını bulmak mümkündür; özetle şöyle ifade edilebilir: Troeltsch'ım tarih felsefesi Dilthey'den çok etkilenmiştir. Troeltsch, pozitif bilim metodlanyla insan ruhumm doğasının aniaşılamayacağını savunuyordu, çünkü ona göre tabii bilim herhangi bir olayın ferdi ve unique karakterini ifşa etme gücüne sahip değildi. Tarihçinin bir olayı kavrayışı, pozitif bilimcininkinden tamamen farklıdır; çünkü -tarihçi, özel bir olayın niteliği ve bireyselliğini ortaya koymaya çalışır, insan davranışının genel kııra1l.anru geliştirmeye değil. S Troeltsch'un önemli çalışmalan arasında şu eserler sayılabilir; Zur religiösen Lage, Religionsphilosophie und Ethik ( 1913 ), Aufsiitze zur Geistesgeschicte und Religionssoziologie (1925)- ki bu eserler toplu çalışmalan olan (Gesammelte Schriften)'in II. ve IV.. ciltleriyle hemen hemen aynıdır. ve Die Bedeutung des Protestantismusfür die Entstehung der modemen Welt (1906) 6 3) Olive Wyon tarafındım tercüme edilmiştir, (1931, New York). 4) The Encyclopedia of the Social Sciences, XV, 106. (Ansildopedideki bu makalenin Troetsch'un,. özet denemeleri olan Des Historismus und se ine Überwindung'e atıfta bulunduğuna dikkat edilmelidir. Bu eser!ı:igilizceye değişik yazarlarcıı Christianity:!ts History and Application (London, 1923) olarak çevrilmiştir. Belki Troeltsch'un daha önemli çalışması olan "Der Historismus und seine Probleme'nin zikredilmediği için yanlış bir değerlendirme olabilir.) Dietrich, bu önemli çalışma hakkında şöyle der: "c Troeltsch'un hayatının en usta ve nihai çalışması,.. Troeltsch, Der Historismus und se,ine Probleme de, tarih felsefesi, entellektüel gelişme ve diyalektik açısından Alman İdealizm ve Romantiımine, her şeyden önce Hegel'in çalışmasına önemli bir ışık tutmuştur:" (a.g.e., sh ) 5) Troeltsh'un tıuih felsefesi hakkında krş. Eugene Lyrnan, "Emst Troeltsch's Philosophy of History", Philosophical Review, XU (September, 1932), sh ; H.E. Bıımes and Howard Becker, Social Thought from Lore to Science, (Bosıon, 1938), I, ; ve F.A. Christie, "Spiritual Vııılues in the Work of Eriisı Trooltsch", in Methodsin Social Science, ed. Stuart A.R:ice (Chicago, 1931), sh )!ı:igilizceye W.Montgomery tarafından Proteslantism and Progress olarak çevrilmiştir. 468

3 ERNST TR OEL TSCH'ı:.m DİN SOSYOLOJİSİ II DiırıJer ve Ge~işimlerine Sosyolojik Baknş: Bir din sosyologu olarak, Troehsch sürekli şu soruyu sorar: Ne dereceye kadar bir toplumun f::ı..ırkh öğeleri dini inançlar ve kunımlarca yönlendirilir; ne dereceye kadar sözkonusu öğeler bu tür etkiden tamarnenbağılmsızdırlar? Diğer yönden de, dini inançlar ne dereceye kadar sıırf dini olmayan faktörlerin bir sonucudur ve bu din1 inançlarm ne derecede tamamen kendi bağımsız iç diyalektiği vardır? Troehsch, ol~ dukça zor ve karmaşık bu pmbleme bir cevap bulma arayışmda kendisine sorun bütün çıplakhğı ile gönnesine imkan sağlayan çok miktarda tarihi malzemeyi bir araya getirdi..çok sayıda empirik ınateryale sahip olmakla birlikte yine de zihinsel faaliyet yoluyla özellikle tanımlanmış bazı problemler üzerinde yoğunlaşmak için belirli birtakım karşılıklı etkileşen faktörleri kontrol altmdatutmaya teşebbüs eden Weber'den farklı olarak, Tıroeltsch, çoğunlukla dini gruplann topyekün sistem içerisinde, kesin yerini tesbit etmek için karşılıklı olarak birbirini etkileyen faktörlerin her türlü boyutlanrn bulmaya çalışmıştır. Önemli eseri, The Social Teachilig of the Chiristian Churches'da Troeltsch Mannheim'm dediği gibi, "Hristiyanhğm kökeni, gelişimi, Hıristiyanlığın uğradığı değişimler sorununun ve bu gelişimin modem çağlarda ne derece sosyolojik olarak belirlendiği ptopleminin çözümüne çalışmıştır. "7 Troeltsch, aynı zamanda, kiliselerin toplumsal organizasyonun diğer yönleri üzerindeki karşılıklı etkileşimini bulmaya da çalışmıştır. Bu nedenle, örneğin, ortaçağ kilisesinin biçimlernesinde etkili olan çok sayıda tesirierin önemini belirttikten soma şu soruyu sormarnız gerektiğini söyler: "... toplumsal felsefe gelişimi döneminde o günkü mevcut şartlarm kesin ve derin tesiri altmda kaldıktan soma acaba Hıristiyan ideali, Ortaçağlardaki toplumsal gelişmeleri ne derecede belirlemiştir. "8. Troeltsch, ilk Hıristiyan akımının elbette dönemin sosyal krizleri ile belirlenmiş tamarnendini bir dalgalanma olduğunu, ama bunun bu dünyada reform ve adalet isteme üzerine değil, biiakis Tann önünde eşitlik üzerinde yoğmılaştığmı ifade eder. Tabii ki bu, Seküler düzenin Hıristiyanlığın zulmmndarı etkilerımediği anlamına gelmez. Çünkü, :Hıristiyan ahlaki çift yönlü bir etkiye sahiptir: Hristiyan ahl1iln sadece sevginin evrenselliğini vurgulayan dini asketizmi değil, aynı zamanda radikal bir, bireyselcilikle ahlaki-peygamberi bir çabayı da kapsar.önceki unsur hakim olmasma rağmen, sonraki unsur hiçbir zaman ortadan kaldınlmamış ve kriz dönemlerinde ön plana geçerek mevcut düzene meydan okuyan gizli bir muariz güç olarak varlığım sürdiinnüştür. Birleşik Kilise Medeniyeti döneminde, her iki unsur da kilise örgütüne dahildi; ama bu radikal güç, büyük oranda manastırlarda tiiketilmiştir.bu sözkonusu birliğin bozulmasıyla birlikte,iki farklı dini grup ortaya çıktı; biri Churches-Kiliseler (dinsel dünya birliğine halef olarak),diğeri ise Seets-Mezhepler (ki ayrı ıkçı ve boz- 7) a.g.e., sh ) Tmeltsch, The Social Teaching of ı he Christicm Chruches, sh

4 NuriTINAZ guncu unsurlar içerir.).kendine ilk defa W eber tarafından önerilen metodolajik önemi haiz bu aynmı,troeltsch,tarihsel süreçte dini grupların yerini tahlil etmede önemli bir avantaj olarak kullamr.dini kurumlarm sosyolojik tipler şeklinde analizi, gerçekte bu kqrumlarm değişik rollerinin anlaşılması _için çok önemlidir. Troeltsch'ım.çalışmasında bu yaklaşım,hatta W eber'in eserlerindekinden daha fazla önemi haizdir.9 Blı:er ideal tip olarak kilise (Church)ve mezhep (Sect),Troeltsch tarafından şu şekilde tasvir edilmiştir:io Church daha çok gelişme ve uzlaşma üzerine kuruludur;seküler düzeni kabul etmekle birlikte sekiller düzen üzerinde evrensel egemenliği olduğunu iddia eder,kilise değişken ve uyum sağlayıcı bir özelliğe sahiptir. Kilise, eğitici bir kurumdur: "Dünyaya hükmettiği gibi ve dolayısıyla dünya tarafından da etkilenir." Diğer yandan Sect ise,çoğunlukla alt sınıftarla aynileştirilir;radikalizme ve Synoptik İnciHere (Matta,Markos ve Luka'ya) harfi harfine uymaya önem verir. Mezhep gönüllü üyeliğe sah;p,küçük ve süreklilikten mahrumdur.sect,dünya ile uzlaşmayı ve Church'un izafi tabii hukuk anlayışını kabu1 etmez.sect,daha çok dünyevi otoriteden uzak olan lay sınıfının dinidir.ve bu nedenle,sect'in bir yandan zühd (asceticism)içinde dünyayı unutup elini-eteğini çekmesi veya diğer yönden ise radikal bir şekilde dünya ile mücadele etmesi mümkündür.! ı ' The Social Teaching adlı eseri,church ve Sects'lerin tarihini başlangıçtan 18. yüzyıla kadar inceler,ki Troeltsch'a göre,işte bu dönernden itibaren seküler dü-zen nihayet kilise medeniyetinin yerine geçmeye başiadı.protestantism and Progresi de dini grupların sosyolojik analizi modem zamanlan içine alacak şekilde genişletilmiş, ki 9) Howard Becker, church-sect aynmmı (the dichotomy of church-sect) dört-katlı bir sınıflamayla genişletti -Ecclesia,.Sect, Denomination, Cult-. Bu dıı 'dini gruplar.hakkında kullanılan tip kavramına önemli bir ilavedir (krş. Leopold von Wiese, Systematic Sociology, sözkonusu bu ilave tipler Howard Becker tarafından uyarlamp genişletildi (New York, 1932) sh ). Bu problemi Yinger'de Religion i1ı the Struggle for Power (Durham, U.S.A., 1946) adlı eserinde detaylı bir tip sınıflaması geliştirdi.( Önce Yinger zikredilen eserinde dini gruplarm bir tipolojisini Universal Church, Ecclesia, Sect, Established Sect olarak belirler. Daha sonraki çalışmalannda ise Yinger, önce Religion, Society and the lndividual, (New York, Macmillan, 1957) ve sonra The Scientific Study of Religion (New York, Macmillan, 1970)da dini grup ve organizasyonlann ileri bir tipolojisini birincide, Universal Church, Class Church veya Denomination, Established Sect, Sect ve Cult, ikincide ise, Universal Institutionalized Church, Universal Diffused Church, Ecclesia, Denominaıion veya Class Church, Established Sect, Sect re Cult olarak geliştirir. Buna benzer bir tipoloji denemeleri Bryan R. Wilson'ın eserlerinde de (Sect and Society, Heimıınn, Londan, 1961; Religious Sects; A Sociological Study, Heinemann, Londan, 1970) yapılmıştır. Her iki din sosyoloğunun, geleneksel church-sect a)'ırınu probleminin anlaşılmasında ve uygulanmasında katkılan çok olmuştur. Bkz. Nuri Tınaz, The Canceptual Analysis of Church, Sect, Cıdtand New Religious Movements and Their Typdogies, basılmamış mihil raporu, University of Warwick, England. Çevirenin notu.) 10) "İdeal Tlpı''le "arzu edilir bir tip" kasdedilmediği, bununla empirik realiteye karşılık olmayacak durumda sadece ideal olan kavramsal bir amacın denmek istendiğini söylemeye gerek yoktur. 11) Krş. The Social Teaching, sh

5 ER."l'ST TROELTSCH'mı DİN SOSYOLOJİSİ The Social Teaching'rleı:ı önce yayımlaımuş olmasma k:brrşm, aym temel problemleri ele alan ve onu ~amamlayıcı bir çahşmadu,bu denemesinde Troelt.sdıı,"Modern gerçekten Protestanhğa ne kad.ar borçlu olduğurm" ortaya çıkarmııjc için çağdaş medeniyette birbirini etkileyen nıevcut kompleks faktörlerin fonksiyonel olduğunu tahlil etmeye çahşır.ve Troeltsch şöyle bir sonuca v.arır: "Protestanhğm doğrudan modem dünyamn yolunu açmış olduğu farzedilemez.önemli yeni düşüncelerine,özgür ve zorlu çabalarla kumlan sekiher uygarhğm başlangıcını ortadan silip süpiiren ortaçağ düşüncesine tamamen reaj:siyon olarak görünmesine rağmen, Protestaııhk, otoriterya bir şekilde empose edilen Kilise Medeniyeti idealini ihya ve takviye eden bir harekettir."l2 Protestanlığın modern dünya üzerindeki etkisi "... çoğunlulda dolayh ve bilinç dışı olarak ortaya çıkan tesirler şeklinde olmuştur.protestaııhğm bu etkisi sıradan yan elkiler veya Protestanhğm hedeflediğinin aksine ortaya çıkan etkiler ş~klinde kendini göstermiştir) :ı Çok dikkati çeken dolaysız etkiise,protestanhğm modern ekonomik: sistem için önemi ile ilgilidir.çahşmasmda Troeltsch kaçınılmaz olarak, Weber'in The Protestant Ethic and the Spirit ofcapitalism'de üzerine dikkat çektiği probleme sürüklendltrodtsch'a göre,protestanhğm kapitalizme neden olduğunda şüphe yoktıu.bu bağlamda şöyle bir soru gündeme gelir: Acaba kendi ekonomik ahlakı içinde biri (özellikle Kalvinizm'de) modern kapitalizmi simgeleyip rasyonel ekonomik aksiyonu dolayh olarak (genellikle kendi mensuplarının iradesine karşı) teşvik eden çok sıkı ve bu dünyaya yönelik asketismi keşfedebilir mi? Troeltsch; Kalvinizmin kapitalizmin ilkevrelerinde önemli bir etkisi olduğuna 14 ilişkin W eber'in tezini, bazı değişildiklerle, kabul eder: "Kanaatime göre,weber iddiasım bütünüyle kanıtlamıştır.fakat bana öyle geliyor ki,batı ülkelerindeki ekonomik durumun özel şartlannın reforme edilmiş asketismin hususi yapısım kısmen de olsa belirlediği kuvvetle vurgulanmahdu.bunun ötesinde geleneksel Lutheran görüşün Almanya'daki ekonomik gerileme sürecinde vurgulandığı gibi,özellikle fırsatlan ve sorumluluklarıyla muhaliflerin siyasal hayattan tecrit edilmesinin de yukanda zikredilen asketismin yapısım belirlediğinin altı da çizilmelidir."l5 '12) Protesıanıi.sm and Progress, sh_ 85-86; bu konnda krş. Bames aııd Becker, a.g.e., sh, ) Proıeslantism and Progress, sh ) Sık sık yanlış ımlaşılmalardım dolayı, Weber'iıı Troeltsch gibi, kapitalizmin gelişmesinde Protestımlığm yamsırıı diğer birçok önemli faktörlerin de tamamen farkında olduğu noktanın vurgulanması gerekir. Aslında Weber'in işaret ettiği spesifik nokta, ekonomik ve politik faktörlerle beraber kapitalismin gelişmesinde Kalviniırn'e de bir yerin verilmesi ile ilgiliydi. Bununla birlikte, W eber'in karşılıklı birbirini etkileyen faktörlere ilişkin tartışmasının bazı noktalımnda dikkatsiz olduğu konusunun ilave edilmesi gerekirls) Proteslantism and Progress, sh

6 NuriTINAZ Bu vurgu,weber'in tezine yöneltilen,troeltsch'un düşündüğününde ötesinde, daha sert bir eleştiridir. Çünkü W eber'in işaret ettiği nokta, tamamen dini akınılarm ekonomik sistemler için başlangıçta büyük bir öneme sahip olduğudur. Hatta l\1arx dahi, dinl doktrinlerin belli bir şekilde değişiklik yapıldıktan sonra kendilerini değiştiren sistemi güçlendireceğini kabul eder. Başka bir yerde de, Troeltsch," Weber'in, Kalvin ile Kalvinizm arasında vurguladığı farklilığa daha fazla önem vere- ceğini"söyler.l6 Yine Troeltsch, Kalvin ile Kalvinizm arasındaki farklılığın üterinde yeteri kadar durmayan W eber hakkıiıdaki eleştirisinin önemini küçümser.troeltsch tarafından yapılan söz konusu bu ifadeler W eber'in teziyle ilgili bazı değişiklikleri gerektirir,-ki bu makalenin yazarı da bunları zorunlu değişiklikler olarak görür- ancak Troeltsch, eleştirisinin sertliğinin yeterince farkmda değildir. Sekülariznı ve Kapitalizmin oluşumunda Protestanlığın doğrudan ve öncü herhangi bir etki olduğunu reddetmekle beraber,troeltschyine de Protestanlığın çağdaş dünyada etkisiz olacağını düşünmez.o şöyle der.... "Günümüzde egemen olan naturalist ve estetik panteizm tarafından Hıristiyanlık ve kiliselere yapılan husumete göz yummamamız gerekir. Günümüz dünyası mantıksal tutarlıiılda sürüp gitmiyor,bütün karşı çıkmalarına rağmen spirituel güçler etkilerini sürdürmektedir. Eğer bu bize Hinstıyanhk ve Peygamberlik geleneğince yerleştirilen dini kişiselcilik, (personalism) için olmasaydı, bireysel özerklik, sürmekte olan inanç, bütün topluluğu kapsayan zihinsel manzara,yaşama olan güvenimiz ve çalışmaya olan -şevkimizin direnç ve yıkılmaz gücü mümkün olmayacaktır."17 Bununla beraber,protestanhğın unique ve doğrudan doğruya olan başlıca etkisinin,troeltsch din alanında bulunabileceğini söyler ki bu protestanlığın temel ilgisidir.18 Bu nokta, Troeltsch'un diğer sosyolojik faktörlere indirgenemiyecek bir gerçek element olarak dinin kendi iç diyalektiğine sahip olduğu görüşüyle uyum halindedir. TROELTSCH'UN DİNE DEG~RLENDİRME İLİŞKİN SOSYOLOJiK ÇALIŞMASINI Troeltsch'un, din sosyolojisinin gelişimi için önemi, kompleks bir konumda pekçok karşılıklı birbirini etkileyen: faktörleri gözönüne alma yeteneğinden gelmekredir. Bu yetenek, aynı zamanda ona herhangi bir sosyal olayın tek yönlü.bir yoru- 16) The Social Teaching, sh l 7) Proteslantism and Progress, sh ) Bu konuda krş. A.C. Mc Giffert, Protestallt Thought Before Kam (NeW York, 191 l). 472

7 ERNST TROELTSCH'ı.ın DİN SOSYOLOJİSİ mmıu yapmaktankaçınması imkruum vermiştir. Elinde hem kendi araştırmalan hem de bu allliıda truudığı diğederinin çalışmalan sayesinde çok geniş ayrıntıh tarihi materyal vardı. Troeltsch'ım dini önyargdan hiçbir zaman reddedhmedi, çünkü bizzat kendisi bunların açık bir şekilde farkmdaydı, ama onun sözkonusu bu dini öny::ı.rgılan tarihi ve sosyolojik eserlerini etkilememiştir. Bu yönden Troehsch'ı.m çalışması, kapalı olmaktan ziyade, bijimin değer yargıları çerçevesinde ancak sözkonusu kurallara göre birinin bilinçli olatak yapabileceği mümkün akademik araştrrmarıın seçkin bir ömeğidir. Troeltch'ı.m çahşmasımn din sosyolojisi öğrencisi için en önemli değeri bunun ilcinci dere,cede bir araştırma olmam~sıdır. Aksine Troeltsch'un çalışması, dogmatik olmaytı.n ve akadeinik araştırmanın bir modeli ve Hıristiyan kiliselerinin karşdıkh birbirini ctkil~yerı faktörler alamnda önemli bir bilgi kaynağıdu. Y almz onun sorduğu sorular, sosyolojik olmaktan çok tarihidirler. Kendine şöyle bir sonı sorar: Burada ortaya çıkan karşılıkh etkileşimin nasıl anlatıbnası gerekir? Dini öğretiler ile yaşamın diğer alanlru1 arasındaki ilişkiyi karşıiıldı etkileşimin genel kurallarma göre ifşa eden sosyolojik som, Troeltsch'un ana ilgisi değildir. Ama Troeltsch'ım dııurch ed ayınınma gösterdiği ihtimam bu ifadenin dışmdadu. Zaten bu ayının, dini gruplarm davramşım tahmin etmek için önemli bir lliıalitik formül olduğunu ispat etmiştir. 19 Fakat Troeltsch çoğunlulda, W eber'in meşgul olduğu kadar, belidi hipotezlerin araştırması için bilimsel bii metodolojinüı gelişimiyle ilgilenmemiştir. Çalışmasının önemi, Troeltsch'un Hmstiyarıhğuı kompleks tarihini topyekün kültürel çerçevesine göre Church'un gelişimini tam ve nüfuzlu bir "entellektüel tarih" olarak aynntı.h bir şekilde ele alışma bağlıdır. 19) Krş. H. Richard Niebuhr, The Social Source of Denominationalism (New York, 1929). Bu eser önemli bir çalışma olmasına ilaveten, Troeltsch'un materyal ve metodunu mükemmel bir şekilde kullarunışur. Aynı zamanda krş. Yinger'in de çalışmalannda Troeltsch'un materyal ve metodundan yaradandığı görülür. 473