ÇUKUROVA BÖLGESİ KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN ARI OTU (Phacelia tanacetifolia Bentham) BİTKİSİNİN BAL ARILARI (Apis mellifera L.

Transkript

1 ÇUKUROVA BÖLGESİ KOŞULLARINDA YETİŞTİRİLEN ARI OTU (Phacelia tanacetifolia Bentham) BİTKİSİNİN BAL ARILARI (Apis mellifera L.) İÇİN ÖNEMİ Ulviye KUMOVA Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü ADANA Ali KORKMAZ Alata Bahçe Kültürleri Araştırma Enstitüsü ERDEMLİ/İÇEL Giriş Ülkemiz geniş bitki florasına sahip olan ender ülkelerden birisidir. Tarımsal üretimin her geçen gün arttığı ve öneminin hissedildiği günümüz dünyasında, bu çeşitlilik sanayileşmiş ülkeler karşısında ülkemize büyük bir olanak sağlamaktadır. Anadolu nun birçok bitkinin gen merkezi olması ve e yakın bitki türünün bulunması bu zenginliğin en güzel göstergesidir. Ülkemizin varolan bu bitki potansiyelinin yanında adet arı kolonisi sahip olması ve yılda ton bal üretimini gerçekleştirmesi arı-bitki ilişkisinin dengeli kurulması açısından büyük bir önem taşımaktadır (Anonymous, 1995).Arıcılıkta verimlilik bir çok etkene bağlı olarak değişmekle birlikte ilkbahardan sonra yoğun nektar akımına kadar arı kolonilerinin istenilen populasyon gücüne ulaşması verimliliği en fazla etkileyen faktördür. Bu nedenle arı yetiştiricilerinin kolonilerini erken ilkbaharda çok iyi beslemeleri veya zengin bir nektar ve polen kaynağı sağlayan alanlara taşımaları gerekmektedir. Çukurova Bölgesinde arı kolonileri yoğun nektar akımı öncesinde çeşitli turunçgil bahçe bitkisi ve baklagil yem bitkilerinden yararlanarak koloni gereksinimlerini sağlamaktadırlar. Ancak bu bitkilerin bölgede genellikle monokültür şeklinde yetiştirilmesi ve çiçekli dönemlerinin oldukça sınırlı olması nedeniyle, arı kolonileri bu bitkilerin çiçeklerinden ancak belli bir süre yararlanabilmektedir. Bu açıdan, Çukurova Bölgesinde Mart ve Haziran aylarında bitki kaynaklarının kısıtlı olması veya erken sona ermesi nedeniyle arıların koloni populasyon gelişmesine uygun bir kaynağın sağlanamadığı bir döneme girilmektedir.

2 2 Bölge arıcılarının bal üretimi için yer değiştirmek zorunda kaldıkları Haziran ayına kadar bal arılarının yararlanabileceği nektar ve polen kaynağı sağlayan bitkilerin bölgede yetiştirilmesi ve geliştirilmesi önem taşımaktadır. Bu açıdan bir yem bitkisi olarak Çukurova Bölgesinde adaptasyonu sağlanan arı otunun (Sağlamtimur ve ark., 1986; Tansı, 1994; Uçar, 1995), bal arısı kolonileri için de önemli bir besin kaynağı olması (Tansı ve ark, 1996) bölge için geliştirilebilecek diğer bitki türlerinin de arıcılık açısından kullanıma girmesi konusunda bir örnek olma niteliği taşımaktadır. Ülkemizde arı otunun adaptasyonu ve yaygınlaşması konusunda Çukurova Üniversitesi Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü ve Zootekni Bölümü öncülük yapmaktadır. Bu konuda en son yapılan çalışma arı otunun, bal arısı kolonilerinin populasyon gelişimine, nektar ve polen toplama davranışlarına olan etkilerinin belirlenmesi ve bitkinin arı kolonileri açısından öneminin bölge ve ülke arıcılarına tanıtılması, yaygınlaştırılması amacıyla yapılmıştır (Korkmaz ve Kumova, 1998). Arı Otunun Özellikleri Arı otu, Hydrophyllaceae familyasından tek yıllık bir bitkidir. Dik olarak gelişmekte ve cm boylanmaktadır. Sapın üzeri dikenimsi tüylerle kaplıdır. Yapraklar sap üzerinde almaşıklı olarak dizilmişlerdir. Çiçek rengi genellikle eflatun olup mavimsi-pembe, açık mavi ve beyaz da olabilir. Çiçekler sap üzerinde tek taraflı olarak dizilmiş, uzun, kıvrık, salkım şeklindedir. Çiçeklenme sapın alt tarafından başlamakta, uca doğru ilerlemekte ve bir haftada salkımın tümü çiçeklenmektedir. Çiçeklerinin bol miktarda polen ve nektar içermesi nedeniyle arı otu, arılar tarafından yoğun olarak ziyaret edilen, bal arılarını ve bombus arılarını kendine çeken bir bitkidir. Bal arılarının % 22 si arı otunu nektarı için bombus işçi arılarının ise % 3 ünün poleni için ziyaret etmekte; arıların % 78 i nektar toplarken % 1 i yalnızca polen taşımakta % 22 si ise sürtünme yolu ile polen toplamaktadır. Buna karşın bombus işçi arılarının % 97 si nektar toplamakta % 3 ünün ise sürtünme yoluyla bu bitkiden polen topladıkları bildirilmektedir (Williams ve Christian, 1991). Ancak bal arılarının arı otu üzerindeki davranışı ve bu bitkiden yararlanma etkinliği konusunda da diğer ülkelerde çok az çalışma yapılmıştır. Diğer polinatör arıların arı otundan yararlanma etkinliği konusunda Kanada ve İtalya da yapılan bazı çalışmalar bulunmaktadır.

3 3 Arı otunun, anavatanı Kaliforniya dır. Avrupa ülkelerinde nektarı için yetiştirilen ve gerçekten gün boyunca arıların üzerinden ayrılmadığı çekici bir bitkidir yılında Amerika dan Avrupa ya getirilerek ve tahıllardan sonra yeşil gübre ve örtü bitkisi olarak yetiştirilmektedir. Ayrıca bazı ülkelerde toprağı erozyona karşı korumak ve toprağa azot bağlayıcı bir bitki olarak da yetiştiriciliği yapılmaktadır (Jensen, 1991). Arıcılar tarafından tüm dünyada çok iyi bir nektar kaynağı olarak bilinen arı otu, dünyadaki nektar bitkisi sıralamasında ilk 20 bitki içerisine girmektedir (Crane, 1975). Birçok Avrupa ülkesinde arı otunun arılıklar önünde özellikle arılar için yetiştirildiği veya arıcıların arı kolonilerini arı otunun yoğun olarak bulunduğu bölgelere götürdükleri bildirilmektedir (Goltz, 1988; Williams ve Christian, 1991). Son yıllarda çeşitli çiçekli bitkilerle karışım haline getirilerek arı merası yapılması konusunda pek çok çalışma yürütülmüş ve olumlu sonuçlar elde edilmiştir (Engels ve ark., 1994; Becker ve Hedtke, 1995). Önemli bir nektar kaynağı olan arı otunun nektar salgısı mg/çiçek/gün, bal potansiyeli kg/ha, polen verimi ise 0.5 mg/çiçek düzeyindedir (Crane, 1984). Arı otunun değişik iklim bölgelerinde adaptasyonu konusunda çalışmalar yapılmıştır. İngiltere, Almanya başta olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde erken ve geç Mayıs ile Temmuz aylarında ekimi yapılarak çiçekleri ziyaret eden arı ve çiçek yoğunluğu konusunda çalışmalar bulunmaktadır. Arı otu, İngiltere ikliminden çok farklı olan Çukurova Bölgesinde az miktarda yetiştirilen kolza (Brassica napus) ile aynı dönemde (Mart ve Nisan aylarında) çiçeklenmekte ve yaklaşık olarak 2 ay süreyle çiçekli kalmaktadır. Çiçeklerinin bol miktarda polen ve nektar içermesi nedeniyle arılar tarafından yoğun olarak ziyaret edilmektedir. Bu nedenle, arı otu Kuzey Amerika ve çoğu Avrupa ülkelerinde arı merası olarak kullanılmaktadır (Sağlamtimur ve Baytekin, 1993). Yapılan çalışmalar arı otunun poleninin özellikle yabani arılar tarafından tercih edildiğini göstermektedir (Cripps ve ark., 1989). Arılar için bir besin kaynağı olan arı otunun ayrıca Williams ve Christian (1991), İngiltere koşullarında çiçeklenme süresinin ekim zamanına bağlı olarak 1-2 ay arasında değişmekte olduğunu ve çiçek sıklığının ise çiçek/m 2 olarak değiştiğini bildirmektedirler. Tansı ve ark, (1996).Çukurova Bölgesi koşullarında arı otunun pamuk ekiminden önce 7-8 aylık boş periyodu değerlendirdiği ve çiçeklenme yoğunluğunun 15 Eylül, 30 Eylül, 15 Ekim, 30 Ekim, 15 Kasım'da ekilen parsellerde metrekareye

4 4 sırasıyla 5950, 6216, 4733, 8933 ve 9250 çiçek olarak bulmuşlardır. Çiçeklenmenin maksimum düzeye ulaştığı Nisan başından sonuna kadar geçen sürede bal arısı kolonilerinin gelişmesi açısından önemli bir besin kaynağı olduğu da bildirilmektedir. Ayrıca arı otunun yaklaşık 2 ay süren çiçeklenme periyodu boyunca bal arısı kolonilerinin koloni populasyon gelişimine ve koloni ağırlık artışını önemli ölçüde artırdığı Korkmaz ve Kumova (1998) tarafından yapılan araştırmada bildirilmektedir. Yem bitkisi olarak ekilen arı otunda Çukurova Bölgesi koşullarında en yüksek yeşil ve kuru ot verimleri sırasıyla kg/da ve kg/da ile çiçeklenme döneminde yapılan biçimle elde edilmiştir (Sağlamtimur ve ark., 1988). Bölge koşullarında farklı ekim zamanı ve sıra aralığının arı otunun tane verimi ve arı merası olarak kullanılması konusunda yapılan çalışmada en yüksek çiçek salkımının adet çiçek salkımı/m 2 ile 15 Kasım tarihinde ekilen parsellerde, en düşük çiçek salkımı sayısının ise adet ile 15 Ekim tarihinde ekilen parsellerde; çiçek salkımı yoğunluğuna bağlı olarak arı sayısı ise aynı tarihlerde sırasıyla ve arı/ m 2 olarak bildirilmektedir (Uçar, 1995). Yaklaşık olarak 13 türü bulunan arı otunun yalnızca 4-5 türü arı yetiştiriciliği açısından önemlidir (Everett, 1963; Pellett, 1977). Bunlar P. distani, P. romosissima, P, hispida ve P. tanacetifolia dır. Bunlar arasında en yaygın tür Phacelia tanacetifolia dır. Arı otundan nektar bütün gün boyunca salgılanmakta ve balı amber renginde bazen açık yeşil renkte hafif aromatik kokuda bulunmaktadır. Arı otu bitkisinin değişik tarihlerde ekilmesiyle, çiçeklenme periyodunun uzatılarak arılar için polen ve nektar kaynağı olarak kullanılma potansiyeli bulunmaktadır (Tansı, 1994; Korkmaz ve Kumova, 1998). Sonuç Arı otu, geniş ve yaygın bir şekilde monokültür yapıldığı ve çiçek florasının tahrip edildiği Çukurova Bölgesinde, yaklaşık iki ay süren çiçeklenme periyodu boyunca balarılarına sürekli ve bol miktarda nektar sağlayan bir bitki konumunda olan arı otu bitkisinden arı kolonileri maksimum düzeyde yararlanabilmektedir. Arı otunun Eylül-Ekim-Kasım aylarında farklı tarihlerde ekiminin yapılabilmesi ve çiçeklenme periyodunun Mart-Nisan-Mayıs ayları içerisinde olması nedeniyle kuluçka faaliyetlerinin erken başladığı ve nektar kaynağı kısıtlı olan Mart ayı içerisinde Çukurova Bölgesinde arı kolonileri için önemli bir nektar kaynağı desteği

5 5 sağlanabilmektedir. Ayrıca bölgede hava sıcaklığının yükselmesiyle birlikte nektar kaynaklarının kurumaya yüz tuttuğu ve göçer arıcılık öncesine rastlayan Mayıs ayı ortalarına kadar artan koloni populasyonunun nektar gereksiniminin karşılanmasında destek olabilecek ideal bir bal bitkisidir. Çukurova Bölgesi koşullarında adaptasyonu sağlanan bu bitkinin arı yetiştiricilerine tanıtılması ne kadar önemli ise Türkiye nin diğer bölge koşullarına göre adaptasyonunun sağlanarak ekiminin yaygınlaştırılması arıcılık açısından değerini ve önemini bir kat daha arttıracak niteliktedir. Kaynaklar Anonymous, Tarımsal Yapı. T.C. Başbakanlık. Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları. Ankara. Becker, K., Hedtke, C., Foraging of Wild Bees on a Mixture of Entomophilous Plants on Extensification Areas. Apidologie. 26 : 4, Crane, E., Walker, P., Day, R., Directory of Important World Honey Sources. International Bee Research Association. London. Cripps, C., Rust, R. W., Pollen Preferences of Seven Osmia Species (Hymenoptera: Megachilidae). Environmental Entomology. 18(1): Engels, W., Schulz,,U., Radle, M., Matheson, A., Use of the Tubinden Mix for Bee Pasture in Germany. IBRA. Cardiff. UK. Goltz, L., Honey and Pollen Plants. Part X. Miscellaneous Honey Plants. American Bee Journal 128(2): Jensen, E. S., Nitrogen accumulation and residual effects of nitrogen catch crops. Acta-Agriculturae-Scandinavica (Sweden). V.41(4) p Korkmaz, A., Kumova, U., Çukurova Bölgesi Koşullarında Yetiştirilen Fazelya (Phacelia tanacetifolia Bentham) Bitkisinin Balarısı (Apis mellifera L.) Kolonilerinin Populasyon Gelişimine, Nektar ve Polen Toplama Etkinliğine Olan Etkilerinin Araştırılması. Ç.Ü. Ziraat Fakültesi Dergisi. 2 (13) Pellett, F. C., American Honey Plants. Dadant and Sons. Hamilton. Illinois. Sağlamtimur T., Baytekin H., Arıcılık İçin İdeal, Silaj Üretimine Uygun Bir Bitki: Arı Otu. Teknik Arıcılık Dergisi. Sayı:40. s Sağlamtimur T., Tansı, V., Baytekin H., Çukurova Koşullarında Kışlık Ara Ürün Olarak Yetiştirilen Arı Otu (Phacelia californica Cham.)'nda Biçim

6 6 Zamanının Bitki Boyu ve Ot Verimine Etkisi Üzerinde Bir Araştırma. Çukurova Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi. 4(1) Tansı, V., Arı Otunun Önemi ve Tarımı. TC. Tarım ve Köyişleri Bakanlığı. TYUAP Ziraat Mühendisliği Eğitim Semineri Tansı, V., Kızılşimşek, M., Kumova, U., Sağlamtimur, T., Çukurova Bölgesinde Yeni Bir Yem Bitkisi Olan Phacelia tanacetifolia Bentham'ın Balarıları İçin Kullanılma Olanaklarının Araştırılması. Teknik Arıcılık Dergisi. Sayı: 52. S.2-6. Uçar, H., Çukurova Bölgesi Koşullarında Farklı Ekim Zamanı ve Sıra Aralığının Arı Otunun (Phacelia tanacetifolia Bentham) Tane Verimi ve Arı Merası Olarak Kullanılması Bakımından Etkileri. Yüksek Lisans Tezi. Çukurova Üniversitesi. Fen Bilimleri Enstitüsü. Tarla Bitkileri Anabilim Dalı. Adana Williams, I., Christian, D. C., Observations on Phacelia tanacetifolia Bentham (Hydrophyllaceae) as a Food Plant for Honey Bees and Bombus Bees. Journal of Apicultural Research. 30(1):3-12. Kumova, U., Korkmaz, A., Çukurova Bölgesinde Arı Otu (Phacelia tanacetifolia B.) Bitkisinin Bal Arıları (Apis mellifera L.) İçin Önemi. TİGEM. 12:68(28-31)