Ünite 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI

Transkript

1 Ünite 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI

2 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Bilgi Köşesi YABANCI OKULLAR 1535 te Kanunî Sultan Süleyman ın Fransa Kralı I. Françoise ya verdiği kapitülasyonlar sonrasında, Fransa dan gelen Cizvitlerin 1583 te Galata daki Saint Benoît Kilisesi ne yerleşerek burada açtıkları okul Osmanlı topraklarında kurulan ilk yabancı misyoner okulu olmuştu. 17. yüzyılda İstanbul da Fransızlar tarafından Saint Benoît benzeri iki okul daha kuruldu. 19. yüzyılda Fransız okullarının sayısı hızla arttı. St. Pierre (1824), Notre Dame de Sion Kız Lisesi (1839), Saint Joseph (1864), Saint Esprit (1871) bunlardan sadece birkaçıydı. Amerikalı misyonerler de, Tanzimat tan itibaren Osmanlı topraklarında çok sayıda okul açmaya başlamışlardı te İstanbul da açılan Protestan Robert Koleji nin dışında Harput, Mardin, Beyrut, Tarsus, Kayseri, Antep, Merzifon gibi şehirlerde Amerikan kolejleri açıldı. Misyonerler, amaçları doğrultusunda açtıkları yüksek eğitim kurumları için, bilhassa İstanbul dan uzak vilâyetleri seçiyorlardı. Amerikalı misyonerlerin açtıkları Antep Tıp Mektebi, Beyrut Amerikan Üniversitesi (1867), Fransızların Beyrut ta açtıkları Saint Joseph Katolik Tıp Mektebi bunlara örnek gösterilebilir. Sayıları hızla artan misyoner okulları, Gayrimüslim ve Müslüman halkın çocuklarının bir arada eğitim görmesi için açılan Galatasaray Mekteb-i Sultânîsi nde (1868) olduğu gibi, Osmanlı mektepleriyle benzer programları takip etmiş ve böylece Müslüman talebeler için de ca- ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI A) ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKA- SININ ESASLARI : J Ulusal dış politikamızın ilkeleri, kurtuluş savaşımızın devam ettiği yıllarda belirmeye başlamıştır. Bağımsızlığımızı, toprak bütünlüğümüzü ve egemenlik haklarımızı tanıyan devletlerle barış antlaşmaları yapılırken bunları tanımak istemeyen devletlerle savaşa devam edilmiştir. Atatürk ün Yurtta Barış, Dünya da Barış veciz sözü milli siyasetimizin temelini oluşturmuştur. Hiç kimsenin toprağında ve egemenlik haklarında gözü olmayan, diğer devletlerden de bunlara uymalarını bekleyen bir politikadır. Lozan görüşmeleri sırasında İsmet İnönü Misak-ı Milli kararlarından ödün verilemeyeceğini, Türkiye nin, tam bağımsızlığını sağlamakta kararlı olduğunu belirttikten sonra, bütün medeni milletler gibi hürriyet ve bağımsızlık istiyoruz sözleri ile milli siyasetimizi kısaca ortaya koymuştu. Atatürk ise; İnsan ait olduğu milletin varlığını ve mutluluğunu düşündüğü kadar, bütün dünya milletlerinin huzur ve refahını düşünmeli ve kendi milletinin mutluluğuna ne kadar kıymet veriyorsa bütün dünya milletlerinin mutluluğu için de elinden geldiği kadar çalışmalıdır Çünkü dünya milletlerinin saadetine çalışmak, diğer bir yoldan kendi huzur ve saadetini temine çalışmak demektir. Dünyada ve dünya milletleri arasında sükûn, huzur ve iyi geçim olmazsa, bir millet kendi kendisi için ne yaparsa yapsın huzurdan mahrumdur En uzakta zannettiğimiz bir olayın, bizi bir gün etkilemeyeceğini bilemeyiz. Bunun için insanlığın hepsini bir vücut ve her milleti bunun bir organı saymak gerekir. Bir vücudun parmağının ucundaki acıdan J diğer organlarda etkilenir. sözleriyle Yurtta ve Dünya da Barışa verdiği önemi açıkça ortaya koymuştur. Atatürk seçkin devlet adamlarıyla Dış politikada güçlü olmak için, başta siyasi, askeri, ekonomik ve kültürel alanlar olmak üzere her alanda güçlü olmak gerekmektedir. Bir devletin milli güç unsurları ne kadar güçlü ise dış politikası da o kadar güçlü olur. Atatürk, çeşitli konuşmalarında, dış politikada açık ve dürüst olan siyasetimizin barış esasına dayandığını, Türkiye Cumhuriyeti nin barışı korumak için her çabayı göstereceğini belirtmiştir. Atatürk tarafından belirlenen ulusal dış politikamız; a) Gerçekçidir : Maceradan uzak boş hayaller peşinde koşmayan (Pantürkizm, Panislamizm vb) ulusal çıkarlarımızı esas alan bir politikadır. b) Bağımsızlık : Ulusal mücadeleye Ya İstiklal (bağımsızlık) Ya ölüm parolası ile girilmiş, her alanda tam bağımsız olma hem ulusal mücadelemizin hem de Türkiye Cumhuriyeti nin asla vazgeçmeyeceği temel ilkedir. Atatürk ün Türkiye halkı yüzyıllardan beri özgür ve bağımsız yaşamış ve bağımsızlığı yaşama gereği saymış bir milletin kahraman evlatlarıdır. Bu millet, bağımsızlıktan uzak yaşamamıştır, yaşayamaz ve yaşamayacaktır. (Söylev Demeçler II. Cilt ) sözleriyle bağımsızlığa ne kadar çok önem verdiğini açıklamıştır. c) Akılcıdır; Aklı ve bilimi esas alan bir politikadır. Uluslararası ilişkilerde, tarihi dostluk ve tarihi düşmanlık yerine değişen şartlar ve karşılıklı yarar ilişkileri esas alınmıştır. Atatürk bu konuda; Gözlerimizi kapayıp yalnız yaşadığımızı varsayamayız uygar bir millet olarak uygarlık alanının üzerinde yaşayacağız, bu yaşam ancak bilim ve teknikle olur Bilim ve teknik için sınır ve şart yoktur. diyerek uluslar arası ilişkilerde aklın ve bilimin esas alınması gerektiğini vurgulamıştır. 204

3 d) Barışçıdır : Yurtta Barış, Dünya da Barış ilkesi ulusal politikamızın en açık ifadesidir. e) Bunlardan başka, ulusal çıkarlarımız doğrultusunda, uluslararası ilişkilerde eşitlik esasına dayalı dürüst, açık ve tutarlı ilişkiler kurma, başka devletlerin içişlerine karışmama ve onlardan etkilenmeme ve dünyadaki gelişmeleri yakından takip etmek temel ilkeleridir. Atatürk; Lozan Antlaşması ndan beri dünya durumu ve bazı şartlar değişmiştir. sözleriyle dünyadaki gelişmeleri yakından takip etmek ve politikamızı değişen şartlara göre biçimlendirmek gerektiğini belirtmiştir. B) LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI NIN ÖNEMİ: Atatürk; Bu antlaşma, Türk milletine karşı yüzyıllardan beri hazırlanmış ve Sevr Antlaşması ile tamamlandığı sanılmış büyük bir suikastın sonuçsuz kaldığını bildirir bir belgedir. Osmanlı tarihinde benzeri görülmemiş bir siyasi zafer eseridir sözleriyle Lozan Antlaşması nın önemini açıkça ortaya koymuştur. Sevr Antlaşması ile yok edilmek istenen Türk ulusu, Mustafa Kemal in önderliğinde giriştiği milli mücadeleyi zaferle sonuçlandırmış, bir tarihsel hesaplaşma olarak nitelendirilen Lozan da, yüzyılların birikmiş sorunları çözüme kavuşmuş ve her alanda tam bağımsız olduğumuz tüm dünya devletlerine onaylatılmıştır. Osmanlı Devleti nin son bulduğunu, yeni Türk Devleti nin, bağımsız, bütün devletlerle eşit haklara sahip ve egemen bir devlet olduğunu tüm dünya devletlerine kabul ettiren Lozan Antlaşması, Türk ulusunu yok etmeyi amaçlayan Mondros ve Sevr i de ortadan kaldırmış, bu özellikleriyle Türk Tarihi nde yeni bir dönemin başlangıcı sayılmıştır. I. Dünya Savaşı sonrasında, galip devletlerin imzalattıkları antlaşmalar II. Dünya Savaşı nın oluşumuna neden olurken, Lozan Antlaşması I. Dünya Savaşı sonrasında imzalanan antlaşmalar (Versay, Sen Jermen, Trianon ve Nöyyi) içinde bazı değişiklikleri (Boğazlar, Hatay vb) ile birlikte halen yürürlükte olan tek uluslar arası antlaşmadır. Kuşkusuz bunda izlediğimiz Yurtta Barış, Dünya da Barış ilkesi ile antlaşmanın karşılıklı görüşmeler ve uzlaşmalar sonucu imzalanmış olması önemli etkenlerdir. Lozan da, yüzyılların birikmiş sorunlarının başında yer alan; a) Kapitülasyonların kaldırılması ile her alanda tam bağımsızlığımızın tanınması, b) Osmanlı borçlarının ödenmesi konusunda anlaşmanın sağlanması, c) Bütün azınlıklar Türk uyrukludur kararı ile Türk Devleti ne vatandaşlık bağı ile bağlı herkesin eşit ve aynı haklara sahip Türk vatandaşı sayılmaları ile Avrupalıların, azınlıkların haklarını koruma bahanesi ile içişlerimize karışmalarının önlenmiş olması, d) Türk-Yunan ilişkilerinin kalıcı şekilde çözümlenmiş olması yanında Misak-ı Milli hedeflerimizin büyük ölçüde gerçekleşmiş olması bakımından Lozan Antlaşması bazı çevrelerin (Batı Trakya, Ege Adaları ve Musul alınamadığı, Patrikliğin İstanbul dışına çıkarılamadığı için) eleştirmelerine rağmen oldukça önemlidir. Bilgi Köşesi zip hâle getirilmek istenmiştir de Osmanlı topraklarında yabancılara ait 10 yüksekokul, 46 idadî (lise) ve ilkokulda öğrenci okuyordu. Ayrıca Rumların 3.500, Ermenilerin sayısına ulaşan farklı seviyelerdeki okulları bulunmaktaydı. Padişahların bir lütfu olarak açılmaya başlayan yabancı ve Gayri-Müslim okulların İmparatorluğun gerileme döneminde özellikle Tanzimat tan itibaren hızla yaygınlaştığı, Fransa dışında ABD ve İngiltere, İtalya, Almanya, Avusturya, Rusya vb. Avrupa ülkelerinin kendi dil ve dinlerini yayma amaçlı bir çok misyoner okulu açtıkları görülmüştür. Yabancı devletlerden Fransa ve İtalya, Katolik Hıristiyanların; Almanya hem Katolik hem de Protestanların; Rusya Ortodoksların; İngiltere ve Amerika Protestanların himaye haklarını elde etmişlerdi. İşte bu himaye haklarından yararlanan Hıristiyan misyonerleri, Osmanlı ülkesine yayılmışlar, çeşitli eğitim ve kültür kurumları açmışlardır.. Üstelik bu okulların Osmanlı topraklarındaki dağılımlarının stratejik açıdan önemli olan yerlerde yoğunlaşması, Yakındoğu, Ortadoğu gibi dünya siyasetinin kilit noktalarını barındıran bölgelerde toplanmış olması da siyasi amaçlı olduklarını destekler niteliktedir yılında Elazığ da 83 Protestan Okulu nun bulunması, vilayetin o günkü nüfus yoğunluğu ve önemi düşünüldüğünde, yoğunluk ve yer seçimi konusunda siyasi amaç güdüldüğüne açıkça örnek oluşturmaktadır. Uzun süre devlet denetiminden ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI 205

4 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Bilgi Köşesi uzak olan bu okullar için I. Dünya Savaşı öncesi ve sırasında daha sıkı denetlenmesi yolunda bir çok karar alınmıştı. I. Dünya Savaşı ve Kurtuluş Savaşı yıllarında nasıl yıkıcı ve bölücü faaliyet yuvaları haline geldiğini çok iyi bilen Mustafa Kemal ve ona inanmış arkadaşları, daha Lozan da bu okulların ancak Türk kanun ve yönetmeliklerine uydukları takdirde varlıklarını sürdürebilecekleri kararını aldırtabilmişlerdir. Cumhuriyetin ilk yıllarında eğitim alanındaki yeniliklere Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile önce kendi okullarından başlayan yeni Türkiye Devleti, izlediği bu millî ve lâik eğitim politikasını çoğu misyonerler tarafından açılmış olan yabancı okullar üzerinde de uygulamaya başlamıştır. Yabancı okullardan, mabetler dışında dershane ve salonlarda bulunan dini sembollerin kaldırılması, Müslümanların ve başka mezhepten öğrencilerin okullardaki dini ayinlere katılmalarını yasaklamaları istenmiştir. Başlangıçta pek çok yabancı okulun bu kurallara uymadığı görülmüştür ve söz konusu kararları uygulamayan bu okullar kapatılmıştır. Cumhuriyet döneminde çıkartılan yeni kanun ve yönetmeliklerle ve uygulanan sıkı denetimlerle yabancı okulların büyük çoğunluğunun Türk okulları gibi yalnız eğitim amaçlı faaliyetlerde bulunmaları sağlanmıştır. Ancak çıkartılan kanun ve yönetmeliklere uymama konusunda direnen yabancı okullar da çok kısa bir sürede, artık Osmanlı İmpara- C) DÖNEMİ TÜRKİYE NİN DIŞ POLİTİKASI : Bu dönemde, dış politikamızın; Lozan Antlaşması nda kararlaştırıldığı halde uygulanmasında sorun çıkarılan; a) Nüfus Mübadelesi, b) Yabancı Okullar, c) Osmanlı Devleti nden kalan Borçlar ile Lozan da kararlaştırılamayarak ertelenen, d) Irak sınırı (Musul) konuları üzerinde yoğunlaştığı görülmüştür. 1. Türk-Yunan İlişkileri ve Nüfus Mübadelesi: Lozan Antlaşması, yıllarca süren Türk-Yunan savaşına, Rumların Pontus Devleti kurma ve Yunanların Anadolu yu ele geçirme hayallerine son vermişti. Lozan da, Türk-Yunan sınırı, Ege Adaları ve Savaş tazminatı gibi konular kararlaştırıldığı gibi Nüfus Mübadelesi adı ile anılan konu da 30 Ocak 1923 tarihli Protokol ile çözümlenmişti. Buna göre; a) 30 Ekim 1918 de imzalanan Mondros Ateşkes Antlaşmasından önce İstanbul Belediye sınırları içinde yerleşmiş (Etabli) İstanbul Rumları ile 1913 Bükreş Antlaşması ile çizilen Batı Trakya sınırları içinde kalan Batı Trakya Türkleri mübadele (değişim) dışında tutulacaklar, b) Yunanistan daki Türkler ile Anadolu daki Rumlar karşılıklı olarak yer değiştirecekler, c) Mübadele zorunlu olacaktır. Nüfus Mübadelesi Nüfus Mübadelesi konusu, 30 Ocak 1923 tarihli Protokol ile çözümlenmiş olmasına karşın Yunanların siyasi ve ekonomik nedenlerle İstanbul da daha fazla Rum nüfus bırakmak amacı ile İstanbul Rumları deyimini kendilerine göre yorumlayarak Mondros Ateşkes Antlaşmasından önce İstanbul da bulunan tüm Rumların sabit yerleşik (Etabli) sayılmaları gerektiğini ileri sürerken Türk Hükümeti, İstanbul Rumları deyiminin burada sürekli oturanlar için geçerli olduğunu, Mondros tan önce geçici olarak gelen Rumların İstanbul Rum u sayılamayacağını ileri sürmüştür. Bu yorum farklılıkları yüzünden çıkan anlaşmazlığın çözümü için Milletler Cemiyeti, Milletlerarası Adalet Divanı na başvurulmuş ise de bir sonuç alınamamıştır. Yunanlar isteklerini zor kullanarak kabul ettirmek düşüncesiyle Batı Trakya Türkleri nin mallarına el koyunca Türk Hükümeti de karşılık olarak İstanbul Rumları nın mallarına el koymuştur. Tarafların savaştan kaçınmaları ile gerginlik giderilmiş 10 Haziran 1930 tarihinde Ankara da yapılan antlaşma ile Nüfus Mübadelesi (Değiş-tokuş) sorunu tamamen çözüme kavuşmuştur. Bu antlaşmaya göre; a) Doğum yerlerine ve yerleşme tarihlerine bakılmaksızın İstanbul Rumları ile Batı Trakya Türkleri etabli (sürekli yerleşmiş) sayılacak ve mübadele ( değişim ) dışında kalacaklar, b) Mübadele kapsamına giren Türkiye ye gelen Türklerin, Yunanistan da kalan tüm mallarının mülkiyeti Yunanlara, Türkiye den Yunanistan a giden Rumların da tüm mallarının mülkiyeti Türk Hükümeti ne ait olacak, taşınabilir mallar da hiçbir kısıtlama olmadan yanlarında götürebileceklerdir. c) Mübadele ile gidenler bulundukları ülkenin vatandaşlığını yitirecekler ve gittikleri ülkenin vatandaşı sayılacaklardır. Nüfus Mübadele sorunun çözümlenmesi ve iki ülke yöneticilerinin karşılık- 206

5 lı dostluk ziyaretleri 1934 de Balkan Antantı nın oluşmasına katkı sağlamış, dostluk ilişkileri 1954 Kıbrıs sorununun ortaya çıkışına kadar sürmüştür. Göçlerden bir estante J Patriklik Sorunu : Nüfus Mübadelesi konusu görüşülürken İstanbul daki Rum Ortodoks Patrikliği konusu da ele alınmıştı. J Nüfus Mübadelesi ile yaklaşık Rum un Türkiye den Yunanistan a, Türk-Müslüman ında Yunanistan dan Türkiye ye göç ettiklerini, değişimin çok büyük bölümünün yıllarında kalan az bir miktarında 1930 da gerçekleştiğini Biliyor muydunuz? Aziz Andreas tarafından 38 tarihinde kurulan Byzantin Piskoposluğu, 337 tarihinde Konstantinapolis Başpiskoposluğu, 451 den itibaren Patriklik adını aldığını günümüze kadar Kilisenin başına 271 Piskopos, Başpiskopos ve Patrik geçtiğini Biliyor muydunuz? Türk Fransız İlişkileri; Suriye Sınırı, Yabancı Okullar ve Borçlar Sorunu: Bilgi Köşesi torluğu nun son döneminde olduğu gibi istedikleri şekilde faaliyetlerde bulunamayacaklarını ve varlıklarını sürdürebilmeleri için çıkartılan kanun ve yönetmeliklere uymaları gerektiklerini kavramışlardır. 23 Mart 1931 tarihli kanun ile Türk çocuklarının ilkokula sadece Türk okullarında başlayabilmelerine izin verilmesiyle de önemli bir adım atılmış ve tüm bu gelişmelerin sonucunda azınlık ve yabancı okullara devam eden çocukların çoğunun Türk okullarını tercih etmesiyle sayıları 300 e ulaşan yabancı ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Yunanistan ve müttefikleri Patrikliğin İstanbul da kalması gerektiğini savunurlarken, Türk temsilcileri Patrikliğin İstanbul dışına çıkarılmasında ısrar etmişlerdi. İngiltere temsilcisi Curzon, bu sorunun çözümü için, Türkiye nin egemenlik haklarına müdahale olarak gördüğü Patrikliğin siyasal alanlarla, yönetim alanlarındaki bütün yetkilerinin elinden alınarak sadece, ruhani (dini) konularla ve kilise işleriyle ilgili olarak sorumluluğunun devam etmesi şartıyla İstanbul da kalmasını önermişti. Yunanların bu görüşe katıldıklarını bildirmesi üzerine İsmet İnönü de bu görüşü kabul ettiğini belirtmiş, böylece önemli bir sorun da çözümlenmiştir. Lozan da Bütün azınlıklar Türk uyrukludur kararı ile ülkemizdeki tüm azınlıkların Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı sayıldığı böylece Avrupa devletlerinin azınlıkların haklarını koruma bahanesi ile içişlerimize karışmalarının önlenmiş olduğunu Biliyor muydunuz? a) Suriye Sınırı: Sakarya zaferimiz sonrasında Fransa ile 20 Ekim 1921 de imzalanan Ankara Antlaşması ile savaş durumu sona ermiş Türkiye Suriye sınırının belirlenmesi kararlaştırılmıştı. Sınırın çizilmesi konusunda çıkan anlaşmazlıkların barış yolu ile çözümlenmesi amacı ile 1926 da Dostluk ve İyi Komşuluk sözleşmesi imzalanmış ve 1930 da Hatay hariç bugünkü Türkiye Suriye sınırı çizilmişti. b) Yabancı Okullar: Lozan Antlaşması nda Yabancı Okulların Türk kanunlarına ve Türk Okullarının uydukları kurallara uyacakları kararlaştırılmıştı. Türk Hükümeti Tevhid-i Tedrisat Kanunu nun (Eğitim ve Öğretimin Birleştirilmesi Yasası) kabulünden sonra 1925 de hazırladığı yönetmelikte Yabancı Okullarda (Türkçe dışında eğitim yapan okullar) Türk Dili, Tarih ve Coğrafya derslerinin Türkçe ve Türk Öğretmenleri tarafından okutulması ve bu okulların Türk Müfettişlerince denetlenmesini kararlaştırmıştı. ve azınlık okullarının büyük bir bölümü kendiliğinden kapanmıştır Talimatnamesi ile Türk Dili, Tarih ve Coğrafya derslerinin Türkçe ve Türk Öğretmenleri tarafından okutulması ve bu okulların Türk Müfettişlerince denetlenmesi ilgili karara, daha sıkı kurallar getiren 1935 tarihli Yabancı Okullar Yönergesi nde yabancıların yeniden okul açmaları, okullarını genişletmeleri kesinlikle yasaklanırken, okul yönetimi konusunda da bazı düzenlemeler getirilmiştir. Yönerge de 1915 tarihli talimatname de olduğu gibi Türkçe ile Türkçe kültür dersleri yani, tarih, coğrafya, yurt bilgisi ve sosyoloji derslerinin nasıl okutulacağı, öğretmen kurullarına Türk öğretmenlerin de girmeleri, tatil günleri ve okutulacak kitapların tabi olacağı esaslar ele alınmıştır. 207

6 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Bilgi Köşesi MUSUL UN TARİHÇESİ Mezopotamya toprakları içinde yer alan Musul, Asur ve Babil uygarlıklarının yaşadığı önemli bir kültür ve medeniyet bölgesidir. 2 ci yüzyıldan sonra Hıristiyanlığın önemli bir merkezi haline gelen Musul 642 yılında Hz. Ömer tarafından alınmış, bu tarihten itibaren Arap nüfusunun göçüne uğramıştır. Musul Emevîlerden sonra 751 yılında Abbasilere geçmiştir li yıllarda Selçuklu hükümdarı Tuğrul Bey tarafından alınan Musul, 1099 yılında Haçlıların eline geçmiş ise de, iki yıl sonra yine Selçuklular tarafından geri alınmıştır de Irak Selçuklu Sultanı Mahmud, 1127 yılında Musul un yönetimini Zengi lere vermiştir. Zengi ve ailesi, Musul u 1231 yılına kadar yönetmiştir yılında Moğol istilasıyla Moğolların egemenliğine girmiştir te Karakoyunlular tarafından geri alınan Musul a, 1409 da Akkoyunlular egemen olmuşlardır Akkoyunluların egemenliği, Safeviler tarafından sona erdirilmiş, 1517 yılında da bölge tamamen Osmanlı yönetimine geçmiştir. Yavuz Sultan Selim tarafından 1517 de alınan Musul, Kanuni Sultan Süleyman zamanında 1534 de bir Osmanlı vilayeti haline getirilmiştir. Musul un yönetimi tam 401 yıl Osmanlı Devleti nde kalmıştır. Musul, 19. yüzyıldan itibaren petrol yataklarıyla batılı ülkelerin dikkatini çekmeye başlamıştır. Ülkemizdeki ABD, Fransa, İngiltere, Almanya ve Avusturya ya ait tüm yabancı okulların haklarını savunmayı üstlenen Fransa ile Papalık bu karara karşı çıkmışlardı. Fransa Hükümeti nin elçiliği aracılığı ile görüşme isteğini Türk Hükümeti Bu konuyu iç sorun saydığından kabul etmemişti. Karara uyan okullar eğitimlerini sürdürürken kabul etmeyen okullar kapatılmış, böylece Yabancı Okullar Sorunu çözümlenmişti. Ülkemizdeki bazı yabancı okullar 1535 te Kanunî Sultan Süleyman ın Fransa Kralı I. Françoise ya verdiği kapitülasyonlar sonrasında, Fransa dan gelen Cizvitlerin 1583 te Galata daki Saint Benoît Kilisesi ne yerleşerek burada açtıkları okulun, Osmanlı topraklarında kurulan ilk yabancı misyoner okulu olduğunu Biliyor muydunuz? c) Borçlar Sorunu: Lozan da tartışılan en önemli konulardan biri de Osmanlı Devleti nden kalan borçlar sorunu olmuştur. En fazla alacaklı (borçların %49) devlet olan Fransa ile yapılan görüşmeler sonunda borçların miktarı ve eşit taksitlerle ödenmesi konusunda 1928 yılında anlaşma sağlanmıştı. Ancak 1929 Dünya Ekonomik Krizi nedeniyle ödemede sorun çıkması sonucu borçların ertelenmesi yolunda yeniden görüşmeler yapılmış nihayet 1933 de Paris te yapılan antlaşma ile borçlar sorunu da tamamen çözümlenmiştir de alınmaya başlayan borçlar yüzyıl sonra 1954 de Türkiye Cumhuriyeti Hükümetleri tarafından tamamen ödenerek Lozan Barış Antlaşması ile Osmanlı Devleti nin liralık dış borcundan Türkiye nin payına lira düştüğünü Biliyor muydunuz? I. Dünya Savaşı sırasında Almanya dan alınan yaklaşık milyon lira ve Avusturya dan alınan 2.2 milyon liranın Lozan Antlaşması ile silindiğini Biliyor muydunuz? Bunlardan başka Fransa ile Türkiye arasında; Türkiye nin Adana-Mersin Demiryolu nu satın almak istemesi (millileştirme ), Türk Bayrağı taşıyan Bozkurt isimli gemi ile Lotus isimli Fransız gemisinin çarpışmasından doğan hukuki sorunlar gerginliklere neden olmuş, bu sorunlar Türkiye nin lehine sonuçlanmıştı. J Türk İngiliz İlişkileri, Irak Sınırı ve Musul Sorunu: Milli Mücadelemiz sürecinde Yunanları Anadolu ya göndermekle, yerli Rumları ve Ermenileri desteklemekle hatta Ankara nın başkent olmasına bile karşı çıkıp büyükelçiliğini İstanbul da tutarak düşmanlık politikası güden İngiltere, Lozan görüşmelerinde de Fransa ve İtalya ile birlikte Türk temsilcilerini en çok uğraştıran devlet olmuştu. Sykes-Picot adlı gizli antlaşma ile Fransızların payına ayrılan Musul bölgesini, Fransızlar 1920 San Remo Konferansı nda İngilizlere bırakmışlardı. Misak-ı Milli de 30 Ekim 1918 de Mondros Ateşkes Antlaşması imzalandığı sırada işgal edilmemiş, ordularımızın kontrolü altındaki sınırlar milli sınırlarımızdır kararı yer almıştı. İngilizler, Mondros Ateşkes Antlaşması imzalandığı sırada ordumuzun kontrolünde olan zengin petrol kaynaklarına sahip olan Musul u Mondros un 7. maddesini gerekçe göstererek 15 Kasım 1918 de işgal etmişler- bu sorun kapanmıştır. di. 208

7 Türk temsilcilerinin, Musul un Misak-ı Milli sınırları içinde olduğu, nüfusunun çoğunluğunu Türk Müslümanların oluşturduğunda ısrar etmelerine karşın zengin petrol kaynaklarına el koymaktan vazgeçmeyen İngilizler, Musul un, mandası altında bulunan Irak a ait olduğunu ileri sürmüşlerdi. Bu nedenle Lozan da Musul üzerinde anlaşma sağlanamadığından Irak sınırı çizilememiş, bu konuda; Türkiye ile Irak arasındaki sınır bu anlaşmanın yürürlüğe girişinden başlayarak dokuz aylık bir süre içinde Türkiye ile İngiltere arasında yapılacak görüşmeler yoluyla belirlenecektir. Bu süre içinde iki Hükümet arasında bir anlaşmaya varılamazsa, anlaşmazlık Milletler Cemiyeti ne götürülecektir. kararı verilerek ertelenmişti. Atatürk 1936 da İngiltere Kralı VIII. Edward ile. Türk Heyeti, Milletler Cemiyeti nde de aynı görüşlerinde ısrar ettiği gibi Musul ile ilgili kararın Musul halkına bırakılmasını bu doğrultuda halk oylaması yapılmasını istemişlerdi. Ancak bu istekte İngilizler tarafından kabul edilmemişti. İngilizler biryandan Musul için uzlaşmaz tavırlarını sürdürürken diğer yandan halkı, Türk yönetimine karşı kışkırtmaya başlamış, 1925 yılında çıkan Şeyh Sait İsyanı nı destekleme politikası gütmüşlerdi. Bölgedeki gelişmeler üzerine, Milletler Cemiyeti nin bölgeye gönderdiği heyetin Musul un Irak ta kalması doğrultusunda görüş bildirmesi büyük tepkiye neden olmuş ise de Milletler Cemiyeti 1925 de Musul un Irak a ait olduğu hakkında karar Bilgi Köşesi Birinci Dünya Savaşı nda İngilizler Kasım 1914 tarihinde Basra yı, 11 Mart 1917 de Bağdat ı, 7 Mayıs ta Kerkük ü ele geçirmişlerdir. Osmanlı Devleti nin Birinci Dünya Savaşı ndan yenik çıkmasını fırsat bilen ve bölgenin işgali için önceden plan yapan İngiltere, 3 Kasım 1918 de başlattığı askerî harekâtla 15 Kasım 1918 de Musul u işgal etmiştir. Lozan da Musul un Misak-ı Milli sınırları içinde olduğu konusundaki ısrarımıza, İngilizler Musul un Irak a ait olduğu konusundaki direnmeleri nedeniyle anlaşma sağlanamamış Irak sınırının çizilmesi ertelenmişti de İstanbul da başlayan görüşmelerde de aynı talepler dile getirildiğinden, konu Lozan Antlaşması gereği Milletler Cemiyeti ne götürülmüş, Milletler Cemiyeti de Musul un Irak a ait olduğuna karar vermişti. ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Görüşmeler, 19 Mayıs 1924 te İstanbul da Haliç te başlamıştır. Türk temsilcileri Musul konusunda Lozan daki görüşlerinde direnirken (Bir farklılık olarak Süleymaniye, Kerkük ve Musul Türkiye ye bırakıldığı takdirde buradaki petrolden İngilizlere ortaklık verme önerilmiştir.) İngiliz temsilcisi, Türk isteklerini kabul etmediği gibi Musul dan başka Hakkari nin de Irak a ait olması gerektiğini ileri sürmüştür. İngilizler, Türkiye nin Hakkari yi vermeyeceğini bile bile sorunu çıkmaza sokarak konuyu Milletler Cemiyeti ne götürüp istedikleri sonucu burada elde etmeyi amaçlamışlardı. vermişti. Türkiye Milletler Cemiyeti nin kararına uymak zorunda kalmış 5 Haziran 1926 da İngilizler ile yapılan Ankara Antlaşması nı imzalamıştı. Buna göre; a) Musul Irak ta kalmak üzere bugünkü Irak sınırımız çizilmiştir, b) Irak Hükümeti nin Musul petrollerinden alacağı verginin %10 u 25 yıl süreyle Türkiye ye verilecektir. (Türkiye nin içinde bulunduğu ekonomik sıkıntı nedeniyle İngiliz Sterlin i karşılığında bu hakkından vazgeçtiği belirtilmiş ise de, Türkiye nin 1954 yılına kadar pay aldığı da ileri sürülmüştür.) 1932 de Irak, İngiliz manda rejiminden kurtulmuş, bağımsız devlet olmuştur. Türkiye Irak petrollerinden 1954 yılına kadar pay almış, ancak bu paydan alması gereken sterlin alacağını, 1958 de Irak yönetimini darbeyle devralan General Kasım dan sonra alamadığı için, bütçe gelir cetvelinde alacak olarak 1986 yılına kadar göstermiş ve aynı yıl Turgut Özal tarafından Arap ülkeleriyle ilişkilerin geliştirilmesi politikası doğrultusunda bu alacağın bütçeden çıkartıldığı ileri sürülmüştür. 209

8 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Bilgi Köşesi HATAY IN TARİHÇESİ Anadolu nun en eski yerleşim merkezlerinden olan Hatay ın tarihi Orta Taş Devri ne kadar uzanmaktadır. Birçok uygarlığın yaşadığı yer olmuştur. Hititlerin ve Mısırlıların egemenliği altına giren Hatay, M.Ö. 9. yy da Asurluların daha sonra da Urartuların egemenliğinde kalmıştır. Türkmen/Oğuzların ataları Sakalar M.Ö. 7. yüzyılın ortalarında hükümdarları Oğuz Han önderliğinde Batık Şehir adını verdikleri Antakya yı almış ve burada 18 yıl kaldıktan sonra M.Ö. 626 da Antakya dan ayrılmıştır. M.Ö. 6. yüzyılın ortalarından itibaren Hatay yöresi Pers İmparatorluğuna bağlanmıştır. M.Ö. 333 yılında Büyük İskender, Persleri İssos kenti civarında ağır bir yenilgiye uğratmış, Myriandros un (bugünkü İskenderun) adını değiştirerek Aleksadria adını vermiş ve bölge kısa bir süre Makedonyalıların egemenliği altına girmiştir. J Türk Sovyet İlişkileri : Rusya I. Dünya Savaşı nda Üçlü İtilaf Devletleri içinde savaşa katılmıştı, 1917 Ekim Devrimi ile Çarlık rejimini yıkan Bolşevikler, Rusya yı savaştan çektikten sonra Osmanlı Devleti ile 3 Mart 1918 de imzaladıkları Brest-Litovsk Antlaşması ile Anadolu üzerinde bir hak iddiasında bulunmayacaklarını ortaya koymuşlardı. İtilaf Devletleri ise Rusya da kurulan yeni rejime karşı Polonya ve Baltık Devletleri ni destekleyerek düşmanca bir politika izlemişlerdi. Sovyetler yönetimi ile TBMM ni bir dostluk ve yardımlaşma antlaşması imzalamaya götüren ortak çıkarlar bulunmaktaydı. Bunlar; 1. İtilaf Devletleri nin her iki devletin de ortak düşmanı olması, 2. Sovyetlerin, boğazların veya Anadolu nun İtilaf Devletleri nin eline geçmesini güvenlikleri için tehlikeli görmeleri, 1. TBMM nin, a) Doğu sınırını güvenlik altına alma, b) Siyasal alanda tanınma, c) Milli mücadele için gerekli silah ve para desteğine ihtiyaç duyması. İki Devlet arasında 16 Mart 1921 de Moskova Antlaşması nın imzalanmasında etken olmuştu. TBMM nin kurduğu yeni Türk Devleti ni ilk tanıyan Büyük Avrupa Devleti nin Sovyet Rusya olduğunu Lozan Antlaşması nın Boğazlarla ilgili bölümüne katılan Sovyetler, Boğazlar üzerinde Türk egemenliği görüşünü desteklemişlerdi. Ayrıca; a) Lozan Antlaşması sonrası İtilaf Devletleri nin Türkiye ye karşı olumsuz davranışları, b) İngiltere, Fransa ve İtalya nın Musul konusunda Türkiye ye karşı tutumları, c) İtilaf Devletleri nin Almanya yı da yanlarına alarak 1925 Locarno Antlaşması nı imzalamaları, Sovyetlerin bunu kendilerine karşı yapılmış saymaları, Türkiye ile Sovyetlerin birbirlerine yakınlaşmalarına ve Paris te Tarafsızlık ve Saldırmazlık Antlaşması imzalamalarına yol açmıştı. Bunu 1927 de Sovyetlerle Ankara da imzalanan Ticaret ve Seyrisefain Antlaşması izlemişti. Türkiye ve Sovyetler bunlara ek olarak Saldırı savaşını yasaklayan 1928 Briand-Kellogg Paktı na katılmışlardı. Türkiye nin batılı devletlerle sorunlarını çözerek iyi ilişkiler kurması Sovyetlerin endişelenmesine neden olmuş ise de Türkiye, Sovyetlerin bu endişelerini, 1929 da, 1925 antlaşmasını yenileyen ve 2 yıl uzatan dostluk antlaşması imzalayarak gidermeye çalışmıştı. Bununla birlikte Avrupa Devletleri ile iyi ilişkiler kurması uluslar arası alanda yalnızlıktan kurtulmasını sağlamıştı. Büyük İskender in M.Ö. 323 yılında ölümünden sonra Selevkoslar dönemi başlamış ve Antiacheia (Antakya) kenti kurulmuştur. M.Ö. 64 yılında Antakya serbest şehir statüsü ile Roma İmparatorluğu na katıldı. M.S. 1. yüzyılın ilk yarısında ortaya çıkan Hıristiyanlık Kudüs dışında ilk defa Antakya da yayıldı. Hz. İsa ya inananlara ilk Biliyor muydunuz? 16 Mart 1921 Moskova Antlaşması nın imzalanması SSCB den Litvinov un Türkiye yi ziyareti Türkiye, Sovyetlerle ilişki kurduğu tarihten itibaren ideolojik bir yaklaşım içine girmemişti. Ancak, Çarlık yönetiminin borçlarını tanımayan Sovyetler yönetimi, Türkiye nin Osmanlı Borçları konusunda izlediği politikayı emsal teşkil edeceği düşüncesi ile iyi karşılamamıştı. İki devlet arasında bazı görüş ayrılıklarına rağmen 1936 Montrö Sözleşmesi ne kadar iyi ilişkiler sürdürülmüştü. 210

9 Locarno Antlaşması : Almanya nın, Fransa ya batı sınırı konusunda güvence vermesini sağlayan, Fransa, İngiltere, İtalya, Belçika, Polonya, Çekoslovakya ve Almanya arasında 1925 de imzalanan antlaşmadır. Briand-Kellogg Paktı: Devletlerin, kendilerine yönelik saldırılara karşı yapacakları savunma savaşı dışındaki savaşları kanun dışı sayan bir antlaşmadır. ABD, İngiltere, Fransa, Almanya, İtalya, Japonya, Belçika, Polonya ve Çekoslovakya tarafından1928 de imzalanmış, Türkiye ve Sovyetlerde bu pakta sonradan katılmışlardır. J Türkiye nin Milletler Cemiyeti ne Girmesi (1932) : ABD Başkanı Wilson I. Dünya Savaşı sürerken bu savaşın sonunda kalıcı bir barışın sağlanabilmesi için 14 maddelik bildirge yayımlamıştı. Wilson Prensipleri denilen bu bildirgenin maddelerinden biri de sorunların görüşmeler yolu ile çözümünü sağlamak amacı ile milletler arası bir kurul oluşturulmalıdır. şeklinde düzenlenmişti. Galip devletler bu öneri doğrultusunda 1920 de Milletler Cemiyeti nin (Cemiyet-i Akvam) kurulmasını kararlaştırmışlardı. Türkiye Cumhuriyeti nin Lozan dan gelen sorunlarını barış yolu ile çözmeye öncelik ve önem vermesi, batılı devletlerle sorunlarını barışçı yollarla çözmesi ile uluslar arası politikada ağırlığını hissettirmişti. Bu gelişmeler üzerine Türkiye Cumhuriyeti, İspanya temsilcisinin teklifi ile Milletler Cemiyeti ne katılmaya davet edilmişti. Bilgi Köşesi defa Antakya da Hıristiyan adı verildi. M.S. II. yüzyılda Antakya; Roma ve İskenderiye den sonra nüfusu ile imparatorluğun üçüncü büyük metropolisi durumunda idi. 395 yılında Doğu Roma (Bizans) sınırları içinde kalan Antakya 638 de İslam orduları kumandanı Ebu Ubeyde tarafından fethedildi. Emeviler döneminde ( ) Antakya Halep e bağlandı. Emevilerden sonra Hatay, Abbasiler, Tolunoğulları ve İhşitlerin eline geçti. 9. ve 10. yüzyıllarda Antakya ve civarına çok sayıda Türk nü- ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI fusu gelerek yerleşmeye başla- D) DÖNEMİ TÜRKİYE NİN DIŞ PO- LİTİKASI : Türkiye Cumhuriyeti, Atatürk ün çizdiği Yurtta Barış, Dünya da Barış milli politikası doğrultusunda sorunlarını büyük ölçüde çözdüğü gibi dünya barışına katkı yolunda da önemli girişimlerde bulunmuştu. Ancak, bir yandan tüm dünyayı etkileyen 1929 Ekonomik Krizi, diğer yandan I. Dünya Savaşı sonrasında kazanan İngiltere, Fransa ve Sovyetlerin, umduklarını bulamayan İtalya ve Japonya ile bu savaşta en fazla kayba uğrayan Almanya nın izledikleri politikalar çeşitli bloklaşmalara ve bloklar arasında sertleşmelere neden olmuştu. Türkiye Cumhuriyeti dünyada görülen bu gelişmeler karşısında bir yandan milli mücadele sonucu elde ettiklerini koruma politikası izlerken aynı zamanda Uluslar arası alanda kazandığı saygınlığını sürdürme ve sorunların barışçı yollarla çözülmesi doğrultusunda bir politika izlemişti. Türkiye Cumhuriyeti, Cemiyet in gerek Musul konusundaki tutumunu ve gerekse büyük devletlerin çıkarlarına hizmet ettiğini görmekle birlikte dünya barışına katkı sağlamak, dünyanın güçlü devletleri arasında yer alarak uluslar arası alanda karşılaştığı sorunlarını çözmede daha etkili olacağı düşüncesiyle 18 Temmuz 1932 de Milletler Cemiyeti ne üye olmuştu. J Balkan Antantı (1934) : Silahsızlanma görüşmelerinin olumlu sonuçlanmaması ve hızla silahlanma yarışı ile, Nazi Almanya sının Doğu Avrupa da, Faşist İtalya nın Balkanlar ve Doğu Akdeniz de izledikleri saldırgan politikalar dünya barışı- dı. Bunda doğudaki Selçuklu varlığının büyük etkisi vardı. Önce Anadolu fatihi Kutalmışoğlu Süleyman Bey 1084 te Antakya ya girdi ise de Süleyman Bey Melikşah ın kardeşi Sultan Tutuş a yenilip ölünce, Antakya Selçuklu Meliki Sultan Tutuş un egemenliğine girdi. Büyük Selçuklu Sultanı Melikşah,Antakya yı doğrudan doğruya Büyük Selçuklu Devleti ne bağladı de Antakya Haçlılar tarafından zaptedildi. 1. ve 2. Haçlı seferleri sırasında Suriye Bizanslıların elinden çıktı. Antakya da Kudüs e bağlı olan Dükalık (Antakya Prensliği veya Antakya Kontluğu) kuruldu. Memlukluların Antakya yı 1268 de almalarıyla 171 yıl süren Antakya Haçlı Prensliği sona erdi. 211

10 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Bilgi Köşesi Antakya ve çevresi 1516 yılında Yavuz Sultan Selim in Mısır seferi sırasında Osmanlı egemenliğine girdi. I. Dünya Savaşı nda Osmanlı Devleti ne karşı isyan eden Araplar, İngilizler ve müttefikler ile iş birliği yaparak Osmanlı Devleti aleyhine çalıştılar. 30 Ekim 1918 de Mondros Ateşkes Anlaşması üzerine bölgede ki Türk askerinin çekilmesi üzerine 12 Kasım 1918 de Fransızlar İskenderun a Asker çıkardılar. 7 Aralık 1918 günü Antakya nı tehlikeye düşürmüştü. Türkiye Cumhuriyeti, uzun süredir Balkan Devletleri ile iyi ilişkiler kurma politikası gütmüş bu doğrultuda 1923 de Arnavutluk, 1925 de Bulgaristan ve I. Dünya Savaşı ndan sonra kurulan Yugoslavya ile dostluk antlaşmaları imzalamıştı. Türkiye Cumhuriyeti nin Yunanistan ile sorunlarını barış yolu ile çözmesi iki devletin yakınlaşmasını sağladığı gibi diğer Balkan Devletleri üzerinde de olumlu etki yaratmıştı. Bu olumlu gelişmeler Türkiye Cumhuriyeti, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya arasında 9 Şubat 1934 de Atina da Balkan Antantı nın yapılmasını sağlamıştı. Bu antlaşmaya Balkanlarda yayılmak isteyen Bulgaristan ile İtalya nın etkisinde kalan Arnavutluk katılmamışlardı. Ancak Bulgaristan 1938 de Balkan Antantı ile iyi komşuluk ilişkisi kurmaya yönelik antlaşma imzalamıştı. J Montreux ( Montrö ) Boğazlar Sözleşmesi (1936) Lozan Barış Antlaşması nda Boğazlar ile ilgili alınan karar, Boğazlar (Çanakkale ve İstanbul Boğazları), Başkanı Türk olan Uluslar arası bir komisyon tarafından yönetilecek ve boğazların her iki yakası (15-20 km) askersiz bölge olacaktır. Egemenlik haklarımıza gölge düşürdüğü gibi, Milletler Cemiyeti nin güvencesine bırakılmakla birlikte başta İstanbul ve Marmara Denizi olmak üzere Boğazlar bölgesinin güvenliğini tehlikeye düşürücü nitelikteydi. 11 Aralık 1918 günü de 400 Ermeni den oluşan bir Fransız taburu Dörtyol u işgal etti. 19 Aralık 1918 günü Dörtyol a Boğazda savaş gemileri bağlı Karakese Köyü nde Fransızlara karşı direnişte bulu lu yıllarda; nulmuş ve müfreze köye giremeyerek 15 ölü bırakarak geri çekilmiştir. 19 Aralık 1918 tarihinde meydana gelen çatışma milli mücadele tarihimizdeki ilk kurşun dur. Bu tarihten itibaren Kuvay-i Milliye ye katılan çeteler ile bölgedeki işgal birlikleri arasında mücadele ve çatışmalar başladı. Sakarya zaferimiz üzerine 20 Ekim 1921 günü Türkiye ile Fransa arasında Ankara Antlaşması imzalandı. İskenderun sancağı sınırlarımız Antlaşmayı imzalayan devletler birbirlerinin varlığına saygı yanında, karşılıklı olarak sınırlarını güvence altına aldıkları gibi birbirlerinin haberi olmadan diğer Balkan Devletleri ile siyasi ilişki kurmamayı, herhangi bir tehlikeye karşı birbirlerine yardım etmeyi kabullenmişlerdi. Balkan Antantı II. Dünya Savaşı nın çıkması ile geçerliliğini yitirmişti. a) İtalya nın Habeşistan ı işgali ve Akdeniz de saldırgan politika izlemesi, b) Almanların askersiz bölge haline getirilen Ren Bölgesi ni silahlandırması, c) Japonya nın Milletler Cemiyeti nden ayrılması, d) Avusturya nın askerliği zorunlu hale getirmesi gibi nedenler dünya barışını tehlikeye düşürdüğü gibi boğazların güvenliği konusunun da gündeme gelmesine neden olmuştu. dışında kaldı. Fakat antlaşmaya göre; İskenderun bölgesindeki Türklerin kültürlerini geliştirmek için her türlü kolaylık sağlanacak Türk dili resmi dil kabul edilmişti. Ankara Antlaşması ndan sonra Türkiye ile Fransa arasındaki savaş hali sona erdi. Türkiye ile Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya 212

11 Türkiye Cumhuriyeti, değişen koşullar nedeniyle 1933 de Milletler Cemiyeti ne başvurarak boğazların durumunun yeniden ele alınmasını istemiş ancak dikkate alınmamıştı. Türkiye nin 1936 da ki girişimi İngiltere ve Balkan Antantı Devletleri tarafından olumlu karşılanmış ve 20 Temmuz 1936 da halen yürürlükte olan Montrö Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştır. Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile; 1. Boğazlar Komisyonu kaldırılmış, boğazların yönetimi Türkiye Cumhuriyeti ne bırakılmıştır, 2. Boğazların, her iki yakasının askersiz bölge olması kararı kaldırılmış, boğazların savunulması (asker bulundurma ve silahlandırma) hakkı Türkiye Cumhuriyeti ne verilmiştir. 3. Ticaret gemilerinin, boğazlardan geçişi tamamen serbest bırakılırken, barış zamanında savaş ve uçak gemilerinin geçişinde Karadeniz e kıyısı bulunan devletlerinde güvenlikleri dikkate alınarak sınırlamalar getirilmiştir. (15 gün önce Türkiye den izin alması vb) 4. Türkiye savaşa girerse veya savaş tehlikesi ile karşı karşıya kalırsa boğazları istediği gibi açacak veya kapatabilecektir. J Sadabat Paktı (1937): Balkan Antantı (1934) ile batı sınırlarını güvence altına alan Türkiye, İtalya nın, Habeşistan ı işgali, Orta Doğuya yönelik politikası ve Doğu Akdeniz deki saldırgan tutumu nedeniyle doğu sınırlarını da güvence altına alma ihtiyacını duymuştu. İtalya nın politikasından tedirgin olan Türkiye, İran ve Afganistan, İran ile Irak arasındaki sınır anlaşmazlıklarının çözümüne katkı sağladıktan sonra Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında 8 Temmuz 1937 de Sadabat Paktı imzalanmıştı. Bu pakta katılan devletler; a) Birbirlerinin içişlerine karışmayacaklar, b) Birbirlerine saldırmayacak ve sınır ihlallerinde bulunmayacaklar, c) Birbirleri ile görüş alış-verişinde bulunacaklar ve Milletler Cemiyeti nin kararlarına uyacaklardır. Sadabat Paktı üye devletleri, Türkiye-İran-Irak-Afganistan Karşılıklı saygı esasına dayanan bu antlaşma ile Türkiye Doğu Sınırları nın da güvenliğini sağlamış oldu.pakt 2. Dünya savaşından sonra önemini yitirmeye başladığı gibi 1980 İran-Irak Savaşı ile tamamen ortadan kalkmıştır. Bilgi Köşesi Suriye arasında sınır çizildi. Gazi Mustafa Kemal Paşa 15 Mart 1923 te Adana ya geldiğinde Antakyalılar kendisini karşıladılar. Antakyalı kız (Ayşe Fıtnat Hanım) Ey Ulu Gazi bizi kurtar diye talepte bulundu. M. Kemal Paşa kıza Kırk Asırlık Türk Yurdu Düşman elinde esir kalamaz! diyerek kurtuluş vaadinde bulundu. Bundan sonra 24 Temmuz 1923 te imzalanan Lozan Antlaşması nda Ankara Antlaşması ile çizilmiş olan sınır aynen kabul edildi. Atatürk sancağa Hatay adını verdi. Aralık 1936 da şeklini belirlediği Hatay Bayrağı nı Hataylılara armağan etti. Milletler Cemiyeti Konseyi 27 Ocak 1937 de İskenderun Sancağı na bağımsızlık verilmesini kabul etti. Sancak içişlerinde tam bağımsız dışişleri maliye ve gümrük konularında Suriye ye bağlı olacaktı. Yapılan seçimler sonunda 31 i Türk 2 si Arap 5 i Ermeni 2 si Ortodoks 40 milletvekili seçilmiştir. 2 Eylül 1938 günü Hatay Devleti kuruldu. Hatay Devleti Meclisi ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Sözleşmenin önemi: Sözleşme ile Boğazlarda egemenlik haklarımıza gölge düşüren uluslar arası komisyon ve boğazların güvenliğini tehlikeye sokan askersiz bölge kararları kaldırılmış olmakla, Türkiye Cumhuriyeti nin uluslar arası alanda saygınlığı daha da artmıştır. Atatürk, İran Şahı Rıza Pehlevi ile (1934) Tayfur Sökmen i Cumhurbaşkanı seçti. Devletin adı Hatay olarak kabul edildi. Hatay Millet Meclisi, 29 Haziran 1939 tarihinde olağanüstü toplanarak Hatay ın Anavatana katılmasını oybirliği ile kabul etti. 213

12 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI Bilgi Köşesi Notlar J Hatay Sorunu ve Hatay ın Anavatana Katılması (1939) : Antep Urfa ve Maraş ta Türk halkının büyük direnişi karşısında başarısız olan Fransızlar, Sakarya zaferimiz üzerine Anadolu ile ilgili tüm umutlarını yitirerek 20 Ekim 1921 de TBMM ile imzaladıkları Ankara Antlaşması ile Hatay hariç işgal ettikleri yerlerden çekilmişlerdi. Ankara Antlaşması na göre Hatay, Fransa nın mandası altındaki Suriye de kalmakla birlikte buradaki Türklerin milli kültürlerinin korunması için her türlü kolaylığın gösterilmesi yanında resmi dil Türkçe ve Türk parası resmi para olarak geçerli olacaktı. II. Dünya Savaşı nın yaklaştığı tarihlerde Fransa, mandasındaki Suriye ye 1936 da bağımsızlığını vermiş ve Hatay ı da Suriye ye bırakmıştı. Türkiye, bu olay üzerine Fransa ya bir nota vererek Suriye ve Lübnan a verdiği gibi Hatay a da bağımsızlık vermesini istemişti. Fransa nın olumsuz tutumu üzerine Türkiye, Hatay konusunu Milletler Cemiyeti ne götürmüş, Cemiyet de toprak bütünlüğünü Türkiye ve Fransa nın güvencesine bıraktığı Hatay ın İç işlerinde bağımsız, dış işlerinde Suriye ye bağlı olmasını kararlaştırmıştı. Almanya nın Avusturya yı işgali ile başlayan gelişmeler Fransa nın Hatay konusunda ki tutumunu değiştirmesine, daha ılımlı davranmasına ve uzun zamandır sürüncemede bıraktığı Hatay da seçimlerin yapılmasına razı olmuştu. Yapılan seçimler sonucu kurulan Hatay Meclisi, 2 Eylül 1938 de bağımsızlığını ilan etmiş, Fransa ile Türkiye arasında 23 Haziran 1939 da yapılan antlaşma ile de Hatay ın Türkiye ye katılması kabul edil- mişti. Hatay Meclisi de 30 Haziran 1939 da Hataylıların isteği doğrultusunda Türkiye ye katılma kararı almış, 7 Temmuz 1939 da ise Hatay ın sınırlarımız dışında bırakılmasını kabul edemeyen Atatürk 1923 de Kırk asırlık Türk yurdu, düşman elinde esir kalamaz diyerek tepkisini dile getirerek, bunun Hatay Türkiye Cumhuriyeti nin ili olmuş, böylece bu günkü Suriye sınırımız Misak-ı Milli kararları doğrultusunda çözüme kavuşmuştur. milli bir sorun olduğunu açıkça ifade etmiş, ayrıca Hatay için 1937 de Bu benim şahsi davamdır.türkiye Cumhurbaşkanlığı ndan ve hatta Büyük Millet Meclisi üyeliğinden çe- kileceğim ve bir fert olarak bana katılacak birkaç arkadaşla beraber Hatay a gireceğim. Oradakilerle el ele verip mücadeleye devam edeceğim diyerek bu konuya ne kadar çok önem verdiğini ve kararlı olduğunu ortaya koymuştu. Bununla da yetinmeyen Atatürk, hastalığına rağmen 20 Mayıs 1938 de Mersin e 24 Mayıs 1938 de Adana ya giderek kararlılığını göstermişti 214

13 Atatürk, 1 Kasım 1936 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi ni açış konuşmasında:... Bu sırada, milletimizi gece gündüz meşgul eden başlıca büyük bir mesele, hakiki sahibi öz Türk olan, İskenderun Antakya ve çevresinin mukadderatıdır. Bunun üzerinde ciddiyet ve kesinlikle durmaya mecburuz. Daima kendisi ile dostluğa çok ehemmiyet verdiğimiz Fransa ile aramızda, tek ve büyük mesele budur. Bu işin hakikatini bilenler ve hakkı sevenler, alâkamızın şiddetini ve samimiyetini iyi anlarlar ve tabii görürler açıklamasından başka Fransız büyükelçisi ile olan bir konuşmasında ise: Hatay benim şahsî davamdır. Şakaya gelmeyeceğini bilmelisiniz dediğini Biliyor muydunuz? Bilgi Köşesi Notlar ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI 2 Eylül 1938 de Bağımsızlığını ilan eden Hatay Cumhuriyeti nin ilk Cumhurbaşkanı nın Tayfur Sökmen, ilk Başbakanı nın ise Abdurrahman Melek olduğunu Biliyor muydunuz? 215

14 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI ETKİNLİK - 1 DOĞRU YANLIŞ Aşağıdaki cümleleri "Doğru" ve "Yanlış" olarak değerlendiriniz. 1. Türkiye dış politikada bağımsızlığa saygı ilkesini temel ilke olarak benimsemiştir. 2. Dış politikada, emperyalist ülkelere bağlı olmak bağımsızlıkla çelişir. 3. Dünyada, tüm ulusların haklarına saygılı olmak yanlıştır. 4. Yunanistan la Lozan Antlaşması ndan sonra gündeme gelen etabli anlaşmazlığının konusu kıta sahanlığı konusudur. 5. Lozan dan kalan Osmanlı Borçları 22 Nisan 1932 deki antlaşma ile kesin olarak çözülmüştür. 6. Yabancı okullar konusundaki kararlı tutumumuz Fransa yı harekete geçirdi.fransa nın konuyu görüşme isteği konunun iç sorun olması gerekçesi ile tarafımızdan reddedilmiştir. 7. Lozan Görüşmeleri nde çözümlenemeyen Musul Sorunu Birleşmiş Milletler Cemiyeti nce çözülmüştür. 8. Milletler Cemiyeti, Musul u İngiliz mandası altındaki Irak a bırakmıştır. 9. Türkiye, Fransa ile (5 Haziran 1926) da yaptığı Ankara Antlaşması ile Türk Irak sınırı çizlidi Ankara Antlaşması ile Musul petrollerinin Irak a kalan %40 ın %10 u 25 yıl süreyle Türkiye ye verilecekti. 11. Lozan Antlaşması na göre, İstanbul Rumları ile Batı Trakya Türkleri arasında nüfus değişimi yapılacaktır Haziran 1930 da Mustafa Kemal in olaylara doğrudan müdahalesi Nüfus Değişimi Sorunu nu çözümsüz hale getirmiştir. 13. Nüfus Değişimi Sorunu nun çözümü, Balkan Antantı na ortam hazırlamıştır. 14. Türk Yunan dostluğu 1954 de Kıbrıs Sorunu çıkana kadar sürmüştür. 15. Türkiye Milletler Cemiyeti kurulur kurulmaz ilk üye olan devletlerdendir. 16. Türkiye 1932 de, siyasi dengelerin değişmesi, dünya barışının olası bir tehdit altında olması İngiltere nin davet etmesi üzerine Milletler Cemiyeti ne üye olmuştur. 216

15 ETKİNLİK - 2 BOŞLUK DOLDURMA Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan yerleri uygun ifadelerle doldurunuz. 1. Yeni Türk Devleti nin dış politakısının temel ilkesi olmuştur. 2. İngiltere ile 1926 da imzalanan Ankara Antlaşması ile sınırlarımız dışında kalmıştır. 3. Yeni Türk devleti sorununu tamamen iç sorun olarak görmüş ve batılı devletler ile bu konuda görüşmeyi reddetmiştir. 4. Nüfus değişiminin gecikme nedeni öngörülenden daha fazla Rum bırakmak istemesidir. 5. Yeni Türk Devleti nin, dış politikadaki barışçı politikası tarafından benimsenmiş cemiyetin çağırısı üzerine Türkiye bu kuruma 1932 de katılmıştır. ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI 6. saldırgan ve yayılmacı politika izlemesi üzerine 1934 te Balkan Antantı gerçekleşti. 7. Türkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya katılmıştır. 8. ile Boğazlar komisyonu kaldırılarak, boğazların yönetimi Türkiye ye bırakıldı. 9. Montrö Boğazlar Sözleşmesi ile Türkiye boğazlarda bulundurma hakkına sahip olmuştur. 10. nın oluşumu doğu sınırlarının güvenliğini sağlamak amacına yöneliktir. 11. Sadabat Paktı na; katılmıştır. 12. Dış siyasette güçlü ve sözü geçer olmanın ön koşulu güçlü olmaktır. 13. Fransa den çekilirken Suriye ye bırakmak istemiş Türkiye bu duruma tepki göstermiştir. 14. Atatürk savaş zorunlu ve yaşamsal olmalı, ulus yaşamı tehlikeye uğramadıkça. demiştir. 15. Atatürk kırk asırlık Türk yurdu düşman elinde bırakılamaz. diyerek kastetmiştir. 217

16 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI ETKİNLİK - 3 KLASİK SORULAR 1. Atatürk ün Yurtta Barış Dünya da Barış veciz sözüyle ne kasdettiğini yazınız. 2. Atatürk ün Milletlerin arasındaki anlaşmazlıkların ortadan kaldırılması medeni insanlığın başlıca dileği olmalıdır. sözünü açıklayınız. 3. Nüfus Mübadelesi nin yarattığı gerginlik ne zaman, nasıl aşılmıştır, yazınız. 4. Nüfus Mübadelesi (Değiş Tokuş) sorunu nedir, kısaca yazınız da Türkiye ile Yunanistan arasındaki yakınlaşma ve iyi ilişkiler 1954 yılında hangi sorun çıkana kadar sürmüştür, yazınız. 6. Yabancı Okullar Sorunu nu gündemde tutmak isteyen Fransa nın bu konudaki itirazları nelerdir, yazınız. 7. Lozan da, Musul konusunda anlaşma sağlanamamasının hangi ülke ile sınır konusunun yaşanmasına neden olduğu söylenebilir? 218

17 8. 5 Haziran 1926 da İngiltere ile imzaladığımız Ankara Antlaşması ile hangi sorunlar çözümlenmiştir, yazınız. 9. Türkiye Cumhuriyeti nin 1932 de Milletler Cemiyeti ne katılmasının önemi nedir, yazınız. 10. Almanya ve İtalya nın izledikleri saldırgan politikalar 1934 te Türkiye Cumhuriyeti ni hangi devletlerle birlikte hareket etmek zorunda bırakmıştır? ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI 11. Atatürk Dönemi nde Türkiye Cumhuriyeti nin dış politikasının temel hedefleri nelerdir? yazınız. 12. Atatürk ün Dış Poliikadaki Temel ilkeleri nelerdir, sıralayınız. 13. ( yılları arası) geçici barış döneminde hangi sorunlar, ne ölçüde çözüme kavuşturulmuştur, yazınız. 14. Fransa ile; Borçlar, Yabancı Okullar ve Suriye Sınırı Sorunu gibi sorunlar ne ölçüde çözülmüştür, yazınız. 219

18 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI ETKİNLİK Siyasi istikrar 2. Veto 3. Ateşe 4. Azgelişmişlik 5. Siyasi çağdaşlaşma 6. Montrö Boğazlar Sözleşmesi 7. Sadabat Paktı 8. Venizelos 9. Balkan Antantı KAVRAM AÇIKLAMA EŞLEŞTİRME A. İç ve dış politikadaki tutarlılık sürdürebilirlik B. Yunan Başbakanı, 1930 da Türkiye yi ziyaret etmiştir. C. Alt düzeyde alınan bir kararın, daha yetkili bir üst merci tarafından reddedilmesi D. Bu antlaşma ile Musul Irak a Hakkari ise Türkiye ye verilmiştir. E. Bu sorun Türkiye ile Yunanistan arasında yaşanmış çözümü 1930 u bulmuştur. F. Hatay Parlementosu nun 1939 da kendisini feshederek Anavatana katılması ile kesinleşmiştir. G. Suriye 10. Musul un elden çıkması 11. Türkiye nin Milletler Cemiyeti ne girmesi 12. Bağımsızlık 13. Nüfus Mübadelesi Sorunu 14. Yurtta Barış Dünya da Barış 15. Fransa nın 1936 da manda yönetimine son verdiği devlet 16. Türkiye Suriye sınırının kesinleşmesi 17. Yabancı Okullar Sorunu İngiltere ile Türkiye arasında imzalanan Ankara Antlaşması 19. Türk Sovyet yakınlaşmasını düşmanlığa dönüştüren sözleşme 20. İtalya nın Habeşistanı işgali üzerine Ortadoğu ülkelerinin 1937 de oluşturduğu pakt. H. Atatürk Dönemi dış politikasının ana ekseni içeride de dışarda da barış I. İç sorun olarak görüldüğü için Cemiyet i Akvam a götürülmeyen sorun K. Yeni Türk Devleti nin dış politikasının dayandığı temel ilke L. Sadabat Paktı M. Almanya ve İtalya nın faşist ve yayılmacı politikasına karşı Türkiye,Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya nın oluşturduğu birlik. N. İtalya nın yayılmacı politikasına karşı Ortadoğu ülkelerinin, (Türkiye, İran, Irak, Afganistan) oluşturduğu savunma paktı O. Demokrasinin temel kurum ve ilkelerinin siyasal alanda egemen kılınması P. Geri kalmışlık, gelişememişlik R. Siyasal, askeri, ekonomik, kültürel ve eğitim alanlarında ilgili temsilci S. Şeyh Sait Ayaklanması nın çıkmasına bağlı olarak T. Türkiye 1932 de Dünya barışına katkıda bulunmak amacıyla aldığı davete uyarak üye olmuştur. U. Montrö Boğazlar Sözleşmesi V. Boğazlar üzerinde kesin kontrol Türklerin eline geçmiş Boğazlar Komisyonu kalkmış Boğazların her iki yakasında asker ve silah bulundurma hakkı elde edilmiştir. 220

19 ETKİNLİK - 5 YAZILI SORULARI Devletlerin dış politikasını belirleyen faktörleri sıralayınız? 2. Aşağıda verilen bilgilerin doğru olanının başına (D) yanlış olanının başına (Y) harfi koyunuz. Atatürk dış politikada barışçı ve ulusal çıkarları esas alır. Nüfus Değişimi Sorunu Türkiye ile İngiltere arasında yaşanmıştır. Yabancı okulların geleceği hakkında sorun çıkaran Fransa olmuştur. Musul Sorunu, Lozan da çözüm bulamayınca ertelenmiş daha sonra Milletler Cemiyeti tarafından adil bir çözüme kavuşturulmuştur. Musul un Irak a bırakılması karşılığında Musul petrol gelirinin %40 ına sahip olan Irak kendi payına düşen gelirin %10 unu 25 yıl Türkiye ye vermeyi kabul etmiştir. ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI 3. Montrö Boğazlar Sözleşmesi nin imzalanması ile Türkiye nın elde ettiği kazanımlar nelerdir? yazınız. 4. Aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun şekilde doldurunuz. a) Türkiye 1928 de SSCB nin katkısı ile Avrupa da na katılmıştır. b) Türkiye 18 Temmuz 1932 de nın daveti üzerine Milletler Cemiyeti ne üye oldu. c) 22 Haziran 1936 da Montrö Sözleşmesi nin imzalanması ile kaldırılmış bu görev Türkiye ye bırakılmıştır. d) 1934 te Türkiye ile Yunanistan ın başını çektiği daha sonra Yugoslavya ve Romanya nın da katılımı ile oluşturulmuştur. e) 29 Haziran 1939 da Hatay Parlamentosu kendisini feshederek ye katılmıştır. 5. Lozan Antlaşması uyarınca Batı Trakya dışıdaki Türkler ile İstanbul daki Rumlar dışında kalan Türk ve Rumlar karşılıklı yer değiştirecektir. denmesine karşın Yunanistan ın Lozan a aykırı olarak İstanbul da daha fazla Rum bırakmak istemesine bakarak; I. İstanbul da daha fazla söz sahibi olabilmek II. Megola idea dan vazgeçtiğini göstermek III. Büyük, Burgaz, Heybeli, Kınalı adalarının üzerinde de hak iddia etmek durumlarından hangilerini amaçladığı söylenebilir? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 221

20 ÜNİTE 6 ATATÜRK DÖNEMİ TÜRK DIŞ POLİTİKASI 6. Türkiye nin 10 Haziran 1930 da Yunanistan ile arasında problem olan Nüfus Değişimi Sorununu çözmesi, Türkiye ile Yunanistan arasındaki ilişkileri iyi yönde geliştirmiştir. Bu durumun hangi birlikteliğe zemin oluşturduğunu yazınız ve bu birliktelik hakkında kısaca bilgi veriniz. 7. Aşağıdaki ifadelerin uygun olan kavramlarla eşleştiriniz. 1. Dış Politika Ankara Antlaşması [Türkiye İngiltere] 3. Bağımsız dış politika Montrö Boğazlar Sözleşmesi 5. Türkiye nin 1932 de Milletler Cemiyeti ne üye olma nedeni A) Türkiye uluslararası barışa katkıda bulunmak ve yapılan davete icabet etmek amacı ile Milletler Cemiyeti ne üye olmuştur. B) Türkiye Boğazlar üzerinde egemen olmuştur. C) Musul İngiliz mandaterliğindeki Irak a bırakılmıştır. D) En geniş anlamıyla bir devletin, uluslararası ilişkilerinin düzenlenmesi ve ilişkilere yön verilmesidir. E) Yabancı bir gücün katılımı ya da müdahalesi olmadan belirlenen ve yürütülen politikalardır. 8. Cumhuriyet Dönemi nde, dış politikada ulusal çıkarların ödünsüz olarak savunulması ve korunmasında; I. Ulusal çıkarlara önem verilmesi II. Ekonomik bağımsızlığa sahip olması III. Kurucularının asker kökenli olması durumlarından hangilerinin etkili olduğu söylenemez? A) Yalnız I B) Yalnız II C) Yalnız III D) I ve II E) II ve III 9. Milletler Cemiyeti Türkiye nin bu haklı talebine olumlu cevap vermiş ve sonucunda Montrö Boğazlar sözleşmesi imzalanmıştır. Buna dayanarak; I. Boğazlar Komisyonu kaldırılmıştır. II. Boğazların çevresindeki askersiz bölge uygulamasına son verilmiştir. III. Boğazların yönetimi ve güvenliği Türkiye ye bırakılmıştır. yargılarından hangilerine ulaşılır? A) Yalnız II B) I ve II C) I ve III D) II ve III E) I, II ve III 10. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye nin Lozan Boğazlar Sözleşmesi nin değiştirilmesi için ileri sürdüğü gerekçelerden biri değildir? A) İtalya ve Almanya nın yayılmacı politikası izlemesi B) Almanya nın tarafsız Ren Bölgesi ne, asker sokması C) İtalya nın Habeşistan a saldırması D) Japonya nın Mançurya ya saldırması E) Hatay Cumhuriyet Parlementosu nun Türkiye ye katılma kararı alması 222