Ayrıntı: 970 Sinema Dizisi: 7. Popüler Sinema nın Mitolojisi Veysel Atayman & Tuncer Çetinkaya. Dizi Editörü Enis Rıza

Transkript

1 VEYSEL ATAYMAN 1968 yılında İstanbul Üniversitesi Alman Dili ve Edebiyatı Bölümü nden mezun oldu. Aynı yıl Hisar Kısa Film Yarışması nda, Birisi adlı çalışmasıyla Özel Ödül e layık görüldü yılından itibaren Sinematek le bağlantılı çeşitli dergilere çeviriler yapmaya başladı, Genç Sinema da sinema yazıları kaleme aldı ten başlayarak, aralarında Mülteci Konuşmaları (Brecht; Diyalektik ve Tarihsel Materyalizm), Marksist-Leninist Felsefe Sözlüğü, Monografiler (Sartre, Freud, Brecht), Kant Felsefesine Giriş, Schopenhauer in de bulunduğu bir dizi eserin çevirilerini gerçekleştirdi, 150 ye yakın kitabın önsözünü yazdı. Edebiyat, edebiyat kuramları, felsefe, sinema gibi dallarda bilimsel ve yazınsal içerikle pek çok çevirisi bulunan ve İ.Ü. Mütercim Tercümanlık Anabilim Dalı Almanca Bölümü nde Öğretim Görevlisi olarak çalışan Atayman, 2009 yılında, Biz Bu Evrenin Çocukları çevirisiyle Dil Derneği Ömer Asım Aksoy Ödülü nü kazandı. 25. Kare, Evrensel Kültür, Cumhuriyet ve BirGün gibi dergi ve gazetelerde sinema yazıları kaleme alan Atayman ın yedinci sanata ilişkin derlediği ve kaleme aldığı kitaplar arasında Cinayet Sineması, Ütopik Sinema (Bilim-Kurgu), Erotik Sinema, Aşk ve Duygu Filmleri, Şiddetin Mitolojisi, Postmodern Kurtarıcılar, Sinemamızın Komediyle İmtihanı ve Cinselliğin Mitolojisi de bulunmaktadır yılından bu yana Modern Zamanlar Sinema Dergisi nin Yayın Danışmanlığı nı yapan yazar, evli ve iki kız-iki erkek çocuk babasıdır. Atayman, 22 Şubat 2016 tarihinde aramızdan ayrıldı. TUNCER ÇETİNKAYA Gazi Üniversitesi ve S. Demirel Üniversitesi nde resim eğitimi aldı. İlk denemeleri Kırkmerdiven, Şehir Işıkları, Kent ve Sanat gibi dergilerde yayımlandı, 2000 lerin başında illüstrasyonlarından oluşan Sanalçağa Eskizler adlı bir dizi kişisel sergiye imza attı yılından bu yana, Antalya merkezli Modern Zamanlar Sinema Dergisi nin editörlüğünü sürdürmektedir. Yazıları; BirGün, Yurt, Cumhuriyet (Akdeniz) gibi gazetelerde, çeşitli dergi ve bloglarda yayımlanan yazar, 2013 yılında açılan Behlül Dal Sinema Müzesi nin kurucu danışmanlığını yapmış ve kurumda Film Analizi ile Dünya Sinema Tarihi atölyelerini yönetmiştir. Yayına hazırladığı kitaplar arasında, Veysel Atayman ın Kaleminden Sinemamızın Komediyle İmtihanı, Sarayın Dalkavuğu Değil Halkın Soytarısı: İlyas Salman, Mizah, Muhalefet ve Demokrasi Ekseninde Komedinin Öyküsü, Yedinci Sanat ın Şövalyesi: Rekin Teksoy ve Altın Portakal ın Öyküsü bulunmaktadır. SİYAD (Sinema Yazarları Derneği) üyesi olan Çetinkaya, Antalya Ticaret ve Sanayi Odası Güzel Sanatlar Lisesi nde Resim/Sanat Tarihi grubu dersleri vermektedir. Evli ve iki çocuk babasıdır.

2 Ayrıntı: 970 Sinema Dizisi: 7 Popüler Sinema nın Mitolojisi Veysel Atayman & Tuncer Çetinkaya Dizi Editörü Enis Rıza Yayıma Hazırlayan Zeynep Atayman Son Okuma Ozan K. Dil Veysel Atayman & Tuncer Çetinkaya, 2016 Bu kitabın tüm yayım hakları Ayrıntı Yayınları na aittir. Kapak Fotoğraf Mirjana Jokovic ve Lazar Ristovski. Emir Kusturica nın Yeraltı filminin setinde, Prag, Kaynak: Magnum Cinema.photographs from 50 years of movie-making Phaidon.1998 Kapak Tasarımı Gökçe Alper Dizgi Esin Tapan Yetiş Baskı ve Cilt Yazın Basın Yayın Mat. Tur. Tic. Ltd. Şti. Çevre Sanayi Sitesi 8. Blok No: Başakşehir - İstanbul Sertifika No: Birinci Basım: İstanbul, Mart 2016 Baskı Adedi 1000 ISBN Sertifika No.: AYRINTI YAYINLARI Basım Dağıtım San. ve Tic. A.Ş. Hobyar Mah. Cemal Nadir Sok. No.:3 Cağaloğlu İstanbul Tel.: (0212) Faks: (0212) & info@ayrintiyayinlari.com.tr twitter.com/ayrintiyayinevi facebook.com/ayrintiyayinevi instagram.com/ayrintiyayinlari

3 Popüler Sinema nın Mitolojisi Veysel Atayman & Tuncer Çetinkaya

4 SinemaAyrıntı Dizisi Sinematografi Üzerine Düşünceler Zaur Mükerrem Film Eleştirisi Lale Kabadayı Kara Perde Derleyen: Hüseyin Köse Sinema Teorisine Giriş Robert Stam Toplumsal Bellek ve Belgesel Sinema 2000 Sonrası Türkiye Belgesellerinde Gerçek-Temsil İlişkileri Asuman Susam Politik Kamera Çağdaş Hollywood Sinemasının İdeolojisi ve Politikası Michael Ryan & Douglas Kellner

5 Zorunlu Bir Önsöz!.. Bu kitap,veysel Atayman arkadaşımıza ait anılarımızın bir halkası oldu ne yazık ki... Onun ölümünün derin acısı, bu çalışmayla buruk bir gülümsemeye dönüşüyor. Veysel in sinemayla, özellikle de sinema teorisiyle tutkulu ilişkisi altmışlı yılların ortalarında başladı, Genç Sinema Hareketi ile yol aldı. Tarihten, felsefeden, bir o kadar da dilden ve hayatın bütün hallerinden, duygularından geçerek biriktirdiği anlamlar onun duruşunun özgünlüğünü oluşturdu. Işıldayarak bakar ve filmleri kare kare anlatırdı: Jestler, mimikler, çerçeveler, açılar, hareketler... Kıyaslamalar yapar, bağlamlar kurar, kodları çözer, çağrışımlar bulur, zamansal ilintiler yakalar ve yeniden yeniden yaşardı değerli bulduğu her filmi. Politik/felsefi alıntıları, hatırlamaları hiç eksik etmezdi. Onu çok güzel yapan şeylerden biri herkesi en az kendisi kadar birikimli sayarak oluşturduğu eşit ilişkilerdi belki de. Bu kitapta o sinema heyecanının cümleleri var. Ancak kitabını görme fırsatı bulamadı Veysel. İyi ki vardı. İyi ki bizimleydi. Onu sevgiyle selamlıyoruz. Bir not: Kimi zaman da yaşadığımız anların filmlerde karşılığı olan sahneleri hatırlardı. O olsaydı kimbilir hangi filmlerin, hangi sahnelerini çıkarırdı hafızasından, kendi cenazesine ve uğurlanışına bakıp. Enis Rıza

6

7 İçindekiler Önsöz Yerine... 9 KOMEDİ Giriş Yerine Komik Olan ın İşlevi Sinemada Komik Olanın Görünür Hale Getirilmesi Klasik Komedi Sineması nda Öncüler Sessiz Komedi nin Üç Büyük Ustası Ses ve Komedi lardan Günümüze WESTERN Giriş Yerine Western in Yapıtaşları Başlangıçtan 40 lı Yıllara Mitolojileştirilmiş Tarih Kahramanın Bunalımı ya da Olgun Western Western in Sonbaharı Spaghetti Western MELODRAM Giriş Yerine Yüreğin Pornografisi ne Giriş Melodram ın Anlatma Tarzı İlk Melodramlar Melodram ın Yükselişi

8 KORKU Giriş Yerine Horror un Vazgeçilmez Mitosu: Yaratıklar Mitlerin Tarih ile İlişkileri Kara Edebiyat Köprüsü Fantastik Olanın Yansımaları Ekspresyonist/Fantastik Horror un Popüler Sinemayla İmtihanı Korku nun Temel Teorik Taşları ve Sinema Kaynakça Dizin

9 Önsöz Yerine Sinema eleştirisi, film üzerinde konuşmanın ya da yazmanın iletişim araçlarındaki tezahürlerini kasteder. Dolayısıyla da o ülkede gösterilme tarihine bağlı olarak gündeme alınan tartışmalarla sınırlıdır. Yorumlar, değerlendirmeler, her ne kadar güncelle sınırlı da olsalar, en geniş anlamda sinema sanatına, teorisine ve estetiğine bol bol malzeme üretirler. Sinema eleştirisi, bir yandan da bir filmin örtük/açık toplumsal sorunlarla kurduğu ilişkileri ele almakta, yorumlamakta, buradan bir filmin altındaki tarihsel, ideolojik, estetik vb. yorumuna, değerlendirilmesine giden yolu ister istemez döşemektedir. 20. yüzyılın başlarında eleştiri, filmleri dedektif gibi izler, tanıtır ve değerlendirirdi. Dramaturjik yapı kompleksleştikçe, eleştiri de estetik sorunlara, film ile estetiğinin, dilinin, sınır ve imkânlarının karşılaştırılmasına yönelmeye başladı. Propagandanın, politik ideolojilerin hizmetinde bir durgunluk döneminin, yani 2. Dünya Savaşı nın ardından günlük gazetelerde değerlendirici eleştiriler, tepeden gelmiş bir buyruğa uyarcasına geri çekilmişti; yazılardan sadece yüzde ikisi, film tanıtımının, içeriğinin ötesine geçen yazılardı. 50 lerin sonuna doğru, popüler sinemada, New Hollywood gibi gözle görülür yenileme adımları atılınca, film eleştirisi tanıtımı aşan kanallara doğru tekrar evrilmeye başladı. Yeni Dalga nın doğrultusunda, 1951 de Cahiers du Cinema bir yıl sonra yayınlanan Positif ile yayın rekabetine girmişti. Ayrıca aynı dönemde, çalışmamızın omurgasını oluşturan sinema kitaplarının Frankfurt Okulu nun mirası üzerinden değerlendirilebileceğini hatırlatarak Almanya da, Filmkritik in okuruyla buluştuğunu hatırlatalım (1957). Bu iddialı derginin etrafında toplumsal eleştiriyi ön plana çıkaran yeni bir film/sinema eleştirisinin temelleri atılmaya başlandı. Dergi, Frankfurt Okulu nun sosyo psikolojik tezlerine ve eleştirel teori anlayışına dayanmakta, özellikle Kracauer ve Adorno nun estetik teorisi görüşlerine sinema değerlendirmelerinde uygulama kanalları açmaya çalışmaktaydı. Yazarları, kendilerini toplumsal

10 10 POPÜLER SİNEMA NIN MİTOLOJİSİ eleştiriciler olarak görüyor, filmi kapitalist endüstrinin bir ürünü olarak yansıtıyor ve filmde politik önermeleri, sosyal davranışları inceliyorlardı. Bu eleştirinin değerlendirme ilkelerinin doğrultusunda hareket etmeye çalışmamız, sinema eleştirisinin 70 lere doğru içine girdiği kanallara bakılınca anakronizm temsili gibi görülebilir. Geçen yüzyılın son çeyreğinde, filmin bir metin olduğu tezleriyle edebiyatta uygulanan çözümleme yöntemleri yaygınlaşan sinema akademilerine zenginlik olarak yansıdı. Aslında film eleştirisinin dergilerdeki ya da başka mecralardaki evrimi ile akademik kurumların programlarına yansıması da önlenemez bir etkileşimdi elbette. Dolayısıyla burada 60 lardan itibaren eleştirinin aşamalarına değinmek yerinde olacaktır. Öncelikle Filmkritik dergisinin çevresinde, yıllarında Politik Sol ile Estetik Sol arasında yoğun tartışmalar yaşandı. Yeni Dalga nın etkisi altında yeni film estetiğinin teorisini kurmaya yönelen, film değerlendirmelerini bu temelde geliştirmeye çalışan tartışmalar birbirini izledi. Estetik Sol, bakışın, gözün önündeki perdeyi açmayı amaçlıyor, seyirciyi (ve eleştiriyi) alışılmamış görüntülere, anlatımın yadırgatıcı ritimlerine, aralardaki poetik seslere dikkat etmeye çağırıyordu. Bu gelişmenin yanı sıra edebiyatın bir türü olarak film eleştirisini tanımlayan film eleştiricilerini ve yorumcularını da birer yazar konumunda gören, eleştirinin önemli isimlerini edebiyatın tanınmış yorumcularıyla bir tutan akım, özellikle Andre Bazin, Karsten Witte örneklerinde görülebileceği gibi, sinema tartışmasını edebiyat metni üzerinde konuşmaya yaklaştırdı.... Bilindiği gibi günümüzde sinema eleştirisi gitgide önemini kaybetmekte. 70 lere kadar kıyasıya tartışmaların birikim motoru olan sinema, 80 li yıllarda bizde de ilk adımları atılan sinema okul ve akademilerinde başlı başına bir mesleki öğretim kurumunun tabelasını oluşturmaya başladı; ama işte bu yıllar, sinemanın çok sayıda başka mecra ile rekabet etmek zorunda kaldığı bir döneme de işaret ediyordu. Sinemanın, ürünü olduğu kültürlerin beğeni ve değer kriterlerinin göreceliğine saygı duymaya yönelmesi, genel ortalama film üretimine yönelik eleştiriyi sığlaştırıp durdu. Öteki mecraların ürünüyle baş etmesi gereken sinema yayınları, geçen yüzyılın 20 li yıllarına uzanan kısa yoldan tanıtım tekniklerine tekrar indirgendi. Aslında sinema okullarının, akademilerin Avrupa daki tarihçeleri ve programları, geçen yüzyılın başlarına kadar geri gidiyordu yılları arasında Münih te Alman Film Üretimi Birliği, resmi

11 VEYSEL ATAYMAN & TUNCER ÇETİNKAYA 11 mesleki yüksekokul statüsüyle faaliyet göstermişti. Dünya çapındaki bir diğer film yüksekokulu, 1919 da SSCB de kurulan Kinematografi Enstütüsü ydü. Aynı yıl New York Columbia Üniversitesi nde, akademik sinema eğitiminin temellerini atan öğretim kurumu açıldı yılında, savaşın göbeğinde, Paris te Institut des hautes etudes cinematographiques (IDHEC), 1948 de de Lodz Film Yüksekokulu açıldı. Sinema ve TV nin meslek olarak iç içe geçtiği geçen yüzyılın ikinci yarısından itibaren senaryo yazarları, film müziği bestecileri, sesçiler, kamera (görüntü) teknisyen ve uzmanları, yapımcılar, yönetmenler, kurgucular yetiştiren akademiler, birer sanat yüksek-okulu sayılırlar. İlkece bağlantılı görünse de, buradaki sorumluluk alanlarının arasına sınırlar koymak ve bu sınırları göreceleştirmek, bu öğrenim kurumlarının Sinema Yüksekokulu olarak büyük bir eğitim/öğretim sorumluluğu altına girdiğini göstermeye yeter. Bu farkındalıkla, sinema tanıtım ve eleştirisi tarihinin geçirdiği evreleri göz önünde tutarak; Frankfurt Okulu geleneğinin ve açılımlarının ürünü olan birikimlerle, öğretim kurumları dışındaki genel sinemaseverlere, özellikle sinemanın temel yapı birimlerinin atılıp geliştirildiği başlangıç yıllarına yabancı genç okura, 50 lerin filmleriyle büyümüş nostaljik sinema seyircisine ve sinema yüksek öğretim kurumlarının öğrencilerine, eleştirisi ağır, iddiası mütevazı bir katkıda bulunabileceğimizi düşündük. Çalışmayı ve hazırlanmakta olan devamını akademik bir çalışmanın ilkeleri dışında, yüz yüze bir seminerin notları gibi yazmaya çalıştık. Konuşurken, seminer sohbeti ortamında çağrışımla araya girebilen açıklamalara, filmlere sıçramalar yapıp tekrar bıraktığımız yere dönmeye çalıştık. Ağırlığı, sinemanın, türlerin oluşma sürecinin ilk otuz, kırk yılına verdik. Temel yapıları elden geçirmekle, tematik düzlem ile eylem-konu düzlemi arasındaki ilişkiye dikkati çekmeye çalıştık. Sözgelimi, bir Horror ın (Korku, Fantezi filmleri) konusu ne olursa olsun, iki elin on parmağını bulmayan tematik (fikirsel) bir yapıya dayandığı bilgisine işaret ettik. Aynı durum Western için de geçerliydi. ABD mitosunun merkezindeki Vahşi Batı nın ele geçirilmesi; banka, tren soygunundan yerlilerle girişilen mücadelelere ve ilişkilere, sığır yetiştiricileri ile çiftçiler arasındaki gerilime birkaç çeşitleme daha ekleyebilmiştir. Western psikolojik boyutlara büründükçe, türün kadim sorunları, daha doğrusu mitoloji de geri düzlemde yer alır. Melodram türü bu dört bölüm içinde Frankfurt Okulu eleştirel teorisine ve sosyo-psikolojik tezlerine epey bir uygulanma alanı verdiği ölçüde, okurun ilgisini çekecektir. Komedi, geçen

12 12 POPÜLER SİNEMA NIN MİTOLOJİSİ yüzyılın ilk on yılından başlayarak ve sese geçişi de göğüsleyerek gelmiş, sonrasında da, sosyal eleştirinin öyle ya da böyle vazgeçilmez imkânı olarak devrile dikile, günümüze kadar direnebilmiştir. Bu çalışmayı izleyecek ikinci kitabın, Dedektif/Cinayet, Thriller (Gerilim, Endişe), Bilim-Kurgu gibi türleri ele alması planlanmıştır ve eserin, okuma kitabı ve seminer kılavuzu şeklinde çifte işleve sahip olması arzu edilmektedir.... Yıllardır yorumlamaya çalıştığımız, tanıttığımız geniş bir sinema literatürünü, çeşitli seminerlerde değerlendirmeye çalışmış, son beşaltı yıl içinde Modern Zamanlar Sinema Dergisi nde dosyalar halinde yayımlamıştık. Son dönemde İzmit Kedi Cafe Antalya Behlül Dal Sinema Müzesi ya da Nâzım Hikmet Kültür Merkezi nde heyecanlı, içten seminer toplantılarının ardından şu belli olmuştur: Bütün bir sinema tarihinin, özellikle Popüler Mitoloji ve Tarih başlığı altına alınacak bilgileri ve yorumlamaları, literatürümüzde yok denecek kadar azdır. Godard dan, Tarkovski den, Bergman dan söz etmek asıl sinema konuşması, tartışması sayılmaktadır. Hitch-cock, Coen Kardeşler, David Lynch gibi isimler ciddi bir tartışmaya kıyısından kenarından girebilseler de, John Ford, Frank Capra, Howard Hawks gibi yönetmenler buralara ilişememektedir. Oysa klasik Western lerde bulabileceğimiz; tarih ile mitolojiyi sentezleyip bugün modern dünyada feci özlediğimiz bir yere bağlı olmama, hep gitme duygularının destansı öyküleri de değil midir? Mutluluğun bu dünyada imkânsızlığını, olguya yapay bir el atıp happy end diyen Melodram ile tartışmadan, hayatı postmodern yansıtmalar içinde nasıl arayabiliriz? Avrupa Komedi sinemasının stilize, varoluşçu hamlelerine karşı, Amerikan Komedisi bir şekilde somut, yaşanan hayatın içinde yol almaktadır. Fizik kurallarına aldırış etmemesi, komik in hayat mücadelesindeki biricik imkândır. Ve Korku (Horror), insan kültürünün mitolojik tarihinden ne getirdiyse, onları yerine, zamanına, amacına göre fantezi, edebiyat kodları üzerinde hareketli görüntüye almıştır. Kanımızca bütün bu birikimi yeterince irdelemeden yedinci sanatı ve onun kitleler üzerindeki büyük etkisini anlamanın olanağı yoktu. Bu çalışmayı talep eden sevgili dostumuz Enis Rıza ya; çalışma süresince tepemizde boza pişiren İlkin Atayman ve en büyük destekçilerimiz Ersin, Pelin, Berkin Atayman a; Suna, İsmet Deniz ve Eylül Su Çetinkaya ya; değerli sinemacı arkadaşımız Hüseyin Kuzu ya; asistanlar Didem Özcebe, Tuğba Gülal, Ümran Orhan, Gözde Serteser, Bayram Erkul, Javid Aliyev, Oktay Değirmenci ve

13 VEYSEL ATAYMAN & TUNCER ÇETİNKAYA 13 Orhan Kılıç a; öğrencilerimiz Mehmet Barut, Yalçın Baykul, Yaşar Akın a; seminerlerimize katkı sağlayan Fatma İşlek, Ayşe Selen Öztürk, Hasan Güz, Kemal Korucu, Bora Erdağı, Gülbin Kıranoğlu Ergüneş, Hülya Kılıç, Metin Çalışkan, Çağın Karabıçak, Recep Kaya Göktaş, Mehmet Çağ, Sevil Bulutlar, Ertunç Aras Ergüneş, Anıl Çelik ve Umut Can Sütçüoğlu na; Modern Zamanlar ailesinin değerli üyeleri Akın Yıldız, Mustafa Fadıl Sözen, Levent Yaylagül, Meltem Gönden, Atila Sarıcığlu, Hülya Özyol, Musost Canbek e ve en çok da ebedî düzelticimiz Zeynep Atayman a, En büyük armağanımız olsun. Veysel Atayman & Tuncer Çetinkaya Şubat 2015

14

15 KOMEDİ

16