BÖLGE PLANI

Transkript

1 TRC2 (Diyarbakır-ġanlıurfa) BÖLGESĠ BÖLGE PLANI 1. TASLAK TEMMUZ 2013

2 T.C. KARACADAĞ KALKINMA AJANSI TRC2 (DĠYARBAKIR-ġANLIURFA) BÖLGESĠ BÖLGE PLANI ( 1. TASLAK ) TEMMUZ 2013

3 İÇİNDEKİLER YÖNETĠCĠ ÖZETĠ... 1 BÖLÜM 1: PLANIN AMACI VE KAPSAMI BÖLÜM 2: PLAN HAZIRLAMA YÖNTEMĠ VE SÜRECĠ BÖLÜM 3: BÖLGE VĠZYONU BÖLÜM 4: GELĠġME EKSENLERĠ EKSEN 1: KENTSEL EKONOMĠLER VE EKONOMĠK BÜYÜME EKSEN 2: BEġERĠ VE SOSYAL SERMAYE, GELĠR DAĞILIMI EKSEN 3: YAġAM KALĠTESĠ VE MEKÂNSAL ORGANĠZASYON EKSEN 4: SÜRDÜRÜLEBĠLĠR GELĠġME VE YEġĠL BÜYÜME BÖLÜM 5: GELĠġME EKSENLERĠ ARASINDAKĠ ĠLĠġKĠ BÖLÜM 6: MEKÂNSAL GELĠġME BÖLÜM 7: ÇEVRE ĠLLER VE BÖLGELERLE ĠġBĠRLĠĞĠ BÖLÜM 8: FĠNANSAL KAYNAKLAR BÖLÜM 9: KOORDĠNASYON, ĠZLEME VE DEĞERLENDĠRME BÖLÜM 10: PERFORMANS GÖSTERGELERĠ

4 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 1- Bölge Planı Diyarbakır ÇalıĢtayları Tablo 2- Bölge Planı ġanlıurfa ÇalıĢtayları Tablo 3- Katılımcı Süreçlerin Eksenler Ġle ĠliĢkisi Tablo 4- Bölge Ġllerinde Stratejik Sektörler Tablo 5- Tedarik Zinciri GeliĢtirilecek Sektörler Tablo 6- Tedarik Zinciri GeliĢtirilecek Sektörler Tablo 7- GeliĢme Eksenleri Arası ĠliĢki Tablo 8- Performans Göstergeleri: Eksen Tablo 9- Performans Göstergeleri: Eksen Tablo 10 - Performans Göstergeleri: Eksen Tablo 11 - Performans Göstergeleri: Eksen ŞEKİLLER LİSTESİ ġekil 1- Bölge Planı GeliĢme Eksenleri... 8 ġekil 2- Bölge Planı Hazırlama Süreci ġekil 3- Vizyon Belirleme Süreci ġekil 4- Vizyonu Destekleyici Temaların Görsel Analizi ġekil 5- Vizyon Önceliklerinin Görsel Analizi ġekil 6- Vizyon Anketi Sonuçlarına Göre Öncelikli Temalar ve Sorun Alanları ġekil 7- Vizyon, GeliĢme Eksenleri, Amaç ve Stratejiler HARİTALAR LİSTESİ Harita 1- Mekânsal GeliĢme Tematik Haritası Harita 2- Tarımsal Temel Altyapı Haritası Harita 3- Sanayi Altyapısı ve GeliĢim Aksları Haritası Harita 4- Turizm Çekim Noktaları ve GeliĢme Eksenleri Haritası Harita 5- UlaĢtırma Altyapısı Haritası Harita 6- Çevre Ġller ve Bölgeler: Kentsel Sınıflama Harita 7- : Çevre Ġller ve Bölgeler: Lojistik ve UlaĢım Haritası Harita 8- : Çevre Ġller ve Bölgeler: Lojistik Merkezler Kademelenme Haritası Harita 9- : Çevre Ġller ve Bölgeler: Turizm GeliĢim Bölgeleri ve Aksları Haritası

5 KISALTMALAR LİSTESİ AB (EU) ADNKS GAP GAPBKĠ GSYĠH GSKD DPT DSĠ HES ĠBBS ĠġGEM ĠġKUR KGM KOSGEB KSS MEB MĠGM OSB STK TÜĠK : Avrupa Birliği : Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi : Güneydoğu Anadolu Projesi : Güneydoğu Anadolu Projesi Bölge Kalkınma Ġdaresi : Gayrisafi Yurt Ġçi Hasıla : Gayrisafi Katma Değer : Devlet Planlama TeĢkilatı : Devlet Su ĠĢleri : Hidroelektrik Santrali : Ġstatistiksel Bölge Birimleri Sınıflandırması : ĠĢ GeliĢtirme Merkezi : Türkiye ĠĢ Kurumu : Karayolları Genel Müdürlüğü : Küçük ve Orta Ölçekli ĠĢletmeleri GeliĢtirme ve Destekleme Ġdaresi BaĢkanlığı : Küçük Sanayi Sitesi : Milli Eğitim Bakanlığı : Mahalli Ġdareler Genel Müdürlüğü : Organize Sanayi Bölgesi : Sivil Toplum KuruluĢları : Türkiye Ġstatistik Kurumu

6 YÖNETİCİ ÖZETİ TRC2 (Diyarbakır-ġanlıurfa) Bölgesi için katılımcı bir yaklaģımla hazırlanan Bölge Planı; Bölgenin mevcut durumunun analiz edilerek ortaya konduğu, problemlerinin ve çözüm kaynaklarının tespit edildiği, gelecekte olması gereken yerinin belirlendiği ve belirlenen bu noktaya ulaģmak için yapılacakların bütüncül bir yaklaģımla ve stratejik önceliklerine göre karara bağlandığı temel politika belgesidir. TRC2 Bölgesi Bölge Planı çalıģmaları, Kalkınma Bakanlığının yetkilendirmesi üzerine, Karacadağ Kalkınma Ajansı tarafından yürütülmüģtür. Plan ın hazırlık sürecinde Diyarbakır-ġanlıurfa ile ilgili yapılan ampirik ve akademik çalıģmalar incelenmiģ, bölge kurum/kuruluģlarından ve diğer veri kaynaklarından bölgenin mevcut durumunu yansıtan bilgiler toplanmıģ ve "TRC2 Bölgesi Mevcut Durum Raporu" hazırlanmıģtır. Bunun yanında bölgenin ekonomik, sosyal ve mekânsal yapının analiz edildiği "Analiz ve Değerlendirme" dokümanı tamamlanmıģtır. Önceki plan döneminde hazırlanan paydaģ analizi doğrultusunda belirlenmiģ kurum/kuruluģlar, sivil toplum örgütleri ve özel kesimin katılımıyla, DanıĢma Toplantıları ile Ġl-Ġlçe ÇalıĢtayları düzenlenerek bölgedeki aktörlerin plana katkı ve destekleri alınmıģtır. Ayrıca GAP Eylem Planı revizyon çalıģmaları sırasında görüģülen kurum ve kuruluģların proje önerileri de Bölge Planına katkı sunmuģtur. Güneydoğu Anadolu Bölgesi ndeki Diyarbakır ve ġanlıurfa illerinden oluģan TRC2 Bölgesi, km² lik yüzölçümü ile Türkiye nin % 4,4 ünü oluģturmaktadır kiģiden oluģan nüfusu ile ülke nüfusunun % 4,44 ünü oluģturan Bölgenin yıllık nüfus artıģ hızı 20,2 seviyesindedir. Bu oranla Bölge ülkenin en yüksek değere sahip 2. Düzey 2 Bölgesidir yılı nüfus verilerine göre; nüfusun % 59,13 ü 25 yaģın altındadır yaģ arası nüfus toplam nüfusun % 37 sini oluģtururken, 65 yaģ üstü nüfus toplam nüfusun % 3,7 sini oluģturmaktadır yılın verilerine göre Diyarbakır ve ġanlıurfa illerinde, sırasıyla 5,9 ve 6,2 olan ortalama hane halkı büyüklüğü, Türkiye ortalamasının (3,8) üstündedir. Bölgedeki nüfus bağımlılık oranı Diyarbakır ilinde % 66,34 iken ġanlıurfa inde % 81,66 seviyesiyle Türkiye ortalamasının (% 48,03) çok üzerindedir. ġehir nüfusunun toplam nüfusa oranının % 63,52 olduğu Bölgede; kiģi Ģehirlerde yaģarken, kiģi belde ve köylerde yaģamaktadır. Düzey 2 Bölgeleri arasında en fazla göç veren 7 nci bölge konumunda olan TRC2 Bölgesi aynı anda göç alan ve göç veren bir yapıya sahiptir. Bölgede göçün yönü alt kademe merkezlerden kentsel merkezlere doğru ve buradan da Ġstanbul, Adana, Mersin, Gaziantep, Mardin, Antalya gibi illeredir. Bölge 1990 ve 2000 yılları arasında büyük oranda göç almıģ, hızlı nüfus artıģına sahne olmuģ ve nüfusu % 134 oranında artmıģtır. En fazla göç istihdam beklentisinin yüksek olduğu yaģ grubunda gerçekleģmektedir. ġanlıurfa ili diğer illerden göç almayarak ağırlıkla kendi ilinin kırsalından göç toplamaktadır. ġanlıurfa kent merkezinden dıģarıya göç eden nüfus da ağırlıkla daha geliģmiģ bir kent olan Gaziantep e yönelmektedir. Diyarbakır, ġanlıurfa dan farklı olarak kendi 1

7 kırsalının yanı sıra çevre illerin kırsalından da göçler almıģtır. Bölge göç almakla beraber, bundan daha fazlasını da dıģarıya vermektedir. Her iki ilde de net göç sayısı ve hızı eksi yöndedir. Diyarbakır da bu oran 10,49 iken ġanlıurfa da -7,34 tür. Bölge okullaģma oranları okul öncesinde % 42, ilköğretimde % 98,8, ortaöğretimde % 42 seviyesindedir. Bu değerlerin Türkiye ortalaması sırasıyla % 44, % 98,6, % 67 düzeyindedir. Bölgede derslik baģına düģen öğrenci sayısı ilköğretimde 45, ortaöğretimde 45 iken Türkiye genelinde ilköğretimde 30, ortaöğretimde 28 seviyesindedir. Mesleki ve teknik eğitimde okullaģma oranı Diyarbakır'da % 16, ġanlıurfa'da % 19 iken Türkiye genelinde % 32 seviyesindedir. Yüz bin kiģi baģına düģen uzman hekim sayısı ve hastane yatak sayısı ġanlıurfa ilinde sırasıyla 48 ve 122 iken Diyarbakır ilinde sırasıyla 73 ve 254 tür (Türkiye: 88 ve 252). Diyarbakır ili sağlık hizmetlerinde çevre illere hizmet sunmaktadır. Bölge genelinde bebek ölüm hızı binde 15, anne ölüm hızı yüz binde 22 seviyesindedir. Bölge önemli ulaģım bağlantılarının kesiģme noktasındadır ve kara, hava ve demiryolu bağlantıları ile ülkenin her yerinden ulaģılabilir bir merkez durumundadır. Diyarbakır Havaalanı ülkedeki 49 havaalanı içerisinde en fazla yolcu taģınan 12. havaalanıdır. ġanlıurfa GAP Havaalanı ülkenin en büyük kargo havalimanı olarak inģa edilmiģtir. ĠĢsizlik bölge düzeyinde en önemli sorunların baģında gelmektedir. Bölgedeki hızlı nüfus artıģı ve köyden kente göç iģsizlik sorununu derinleģtirmektedir yılı Nüfus ve Konut AraĢtırması sonuçlarına göre ġanlıurfa daki iģsizlik oranı % 10,4, Diyarbakır da ise % 13,8 dir. Diyarbakır Türkiye'de iģsizlik oranının en yüksek olduğu 2. il, ġanlıurfa ise 13. il olarak görülmekte, iģgücüne katılım oranı ve istihdam oranında da Diyarbakır ili tüm iller içinde sondan ikinci sırada gelmektedir. Bölge kadınların iģgücüne katılım oranında % 6,4 ile en düģük bölgeler arasındadır. Bölge nüfusu ülke nüfusunun % 4,4 ünü oluģtururken, iģgücünün % 2,5 ini, istihdamın ise % 2,4 ünü oluģturmaktadır. Bu durum bölgede insan kaynakları potansiyelinin değerlendiremediğini göstermektedir. Nitelikli insan kaynağı ihtiyacı ile Bölgede daha da derinleģen istihdam sorunu, yoksulluk ve göç temelinde sosyal sorunlara neden olmaktadır. Bölgenin beģeri ve sosyal geliģmiģlik göstergeleri, Türkiye nin birçok bölgesinden geri durumdadır. Bölge sosyal sermaye açısından Türkiye nin en geri kalmıģ bölgelerinden biridir. Bölgede gerçekleģtirilen Kurumsal Yapı ve ĠĢbirliği ĠliĢkileri Ağ Analizi çalıģması sonuçlarına göre Bölgede iģbirliği kültürü zayıftır. ÇalıĢmada uygulanan anket sonuçlarına göre Diyarbakır'da iģbirliği kültürünün ġanlıurfa ya göre daha da zayıf olduğuna dair algı söz konusudur. Kurumlar arası ortaklık ve iģbirliği önünde engel olarak Diyarbakır'da "finansal kaynakların kısıtlı olması", ġanlıurfa'da "nitelikli insan kaynakları eksikliği" ön plana çıkmaktadır. Aynı bölgede yer alan Diyarbakır-ġanlıurfa illeri kurumsal yapıları itibariyle iki ayrı kutupsal merkez Ģeklinde yapılanmıģtır. Ġller arasında iģbirliği iliģkisi olmadığı veya çok az olduğu ortaya çıkmıģtır. Ağdaki iki kutbu birbirine bağlayan tek kurum Kalkınma Ajansı olmuģtur. Göç kaynaklı nüfus hareketliliğinin yüksek olduğu bölgede kentlerin mekânsal geliģimlerinin kontrol altına alınmasında ve altyapı hizmetlerinin standartlara uygun bir 2

8 Ģekilde sağlanmasında güçlük yaģanmaktadır. Bu durum kentsel alanda çeģitli altyapı ve çevre sorunlarına neden olmakta, kentlerin yaģanabilirlik düzeyini düģürmektedir. Yüksek nüfus ve yüksek nüfus artıģ hızı ile bölgede devam eden doğal kaynak kullanımına bağlı büyük yatırımlar, doğal kaynaklar üzerinde artan bir baskı yaratmaktadır. Doğal kaynakların özellikle su ve toprak kaynaklarının korunması bölgenin ekonomisi için stratejik önem taģımaktadır. TRC2 Bölgesi ekonomik büyüklüğüne bakıldığında 2008 GSKD verilerine göre; 14,4 milyar TL ile ülke toplam katma değerinin %1,7 sini oluģturmakta ve bu oranla Düzey 2 Bölgeleri arasında 17 nci sırada bulunmaktadır. Türkiye nin kiģi baģına GSKD si dolar iken, Bölge kiģi baģı GSKD dolar ile ülke ortalamasının oldukça altındadır. Bölgenin yılları arasında GSKD büyüme hızı, ülkedeki büyümenin yaklaģık 3 puan gerisinde seyretmektedir yılı verilerine göre Bölge GSKD sinin % 61,9 unu hizmetler, % 21,5 ini tarım, % 16,6'sını sanayi sektörü oluģturmaktadır. Ġstihdamın sektörel dağılımı açısından Bölge, sırasıyla hizmetler, tarım ve sanayi sektörlerinin ağırlıklı olduğu bir yapıya sahiptir. TRC2 Bölgesi nde tarım sektörünün toplam istihdam içindeki payı % 30,1 ile ülke ortalamasının (% 24,6) üzerinde, sanayi istihdamının payı % 23,7 ile ülke ortalamasının (% 26) gerisinde ve hizmetler sektörü istihdamının payı % 46,2 lik oranla ülke ortalamasının (% 49,4) gerisindedir. Ülkenin toplam tarım alanlarının % 7,3 ünü bulunduran Bölge, bu açıdan 26 istatistikî bölge birimi arasında 4 üncü sıradır. ġanlıurfa ilinde tüm arazilerin % 58,8 ini, Diyarbakır da ise % 60,2 sini tarım alanı olarak nitelenen araziler oluģturmaktadır. TRC2 Bölgesi, bitkisel üretim yapılan ekim alanları açısından Düzey 2 Bölgeleri arasında birinci sırada yer alırken, elde edilen gelir bakımından 4 üncü sıradadır. Bölgedeki KOBĠ ler finansmana eriģim, planlama, pazarlama sorunları baģta olmak üzere, teknolojik altyapının yetersizliği, düģük üretim kapasitesi ile AR-GE faaliyetlerinin düģüklüğü, kurumsallaģamama ve finansal kaynak veya fonları yönetmede karģılaģılan diğer sorunlar nedeniyle istenen verimlilik düzeyinde çalıģamamakta, katma değer ve yeterli düzeyde istihdam yaratamamaktadırlar. DPT tarafından 2003 yılında yapılan Sosyo-Ekonomik GeliĢmiĢlik Sıralaması (SEGE) na göre TRC2 Bölgesi 26 Düzey 2 bölgesi içerisinde 23 üncü sırada yer almaktadır. Ġllerin geliģmiģlik sıralamasında Diyarbakır ili 63 üncü sırada iken ġanlıurfa ili 68 inci sıradadır yılında güncellenen SEGE'de ise Diyarbakır ili 67'nci ve ġanlıurfa ili 73'üncü sırada yer almıģtır. Ġllerin rekabet gücünün incelendiği ve sıralamaların yapıldığı faklı çalıģmalara göre; Diyarbakır ve ġanlıurfa illeri erişilebilirlik, altyapı gibi alanlarda ülkenin rekabetçi illeri arasındayken eğitim baģta olmak üzere demografik yapı ve beşeri sermaye ile sosyal yaşam konularındaki sıralamalarda son sıralara düģmektedir. Su ve toprak kaynaklarının geliģtirilmesi ile sosyal ve ekonomik kalkınmanın hedeflendiği GAP Projesinde, Diyarbakır (% 25) ve ġanlıurfa (% 38) illeri, sulanabilir alan ve sulama hedefleri açısından en büyük paya sahiptir. Sulama alanlarının büyük bölümünü bünyesinde barındıran TRC2 Bölgesinde sulama projelerinin tamamlanması ile tarımsal üretimde meydana gelecek artıģın, bölgede sanayinin geliģimini tetiklemesi beklenmektedir. 3

9 Bölgesel geliģmiģlik farklarını azaltmayı, sektörel kümelenmeyi öne çıkarmayı hedefleyen yeni yatırım teģvik sistemine göre, sosyo-ekonomik geliģmiģlik durumları dikkate alınarak 6 farklı bölge oluģturulmuģtur. Buna göre TRC2 Bölgesi teģvik sisteminde en avantajlı bölge olan 6. bölgede bulunmaktadır. GAP Eylem Planında bölge içinde kalkınmayı tetikleyici merkezler olarak Diyarbakır ve ġanlıurfa kentleri cazibe merkezleri olarak belirlenmiģtir. Diyarbakır ve ġanlıurfa kentleri bu yaklaģıma paralel olarak Bölgesel GeliĢme Ulusal Stratejisinde belirtilen bölgede göçün yöneldiği ve nüfus tutma kapasiteleri yüksek olan bölgesel büyüme odaklarına uygun görülmektedir. Bu iki büyük merkezin kalkınmasının bölgede yaratacağı geliģme etkisinin güçlü olması beklenmektedir. Ġçinde bulunduğumuz yeni dönemde kentler ve bölgeler ulusal sınırların ötesinde iliģkilerle Ģekillenmekte ve küresel ve bölgesel ağlara entegre olmaktadır. Artık ülkeler yerine kentlerin rekabeti öne çıkmakta ve ülkelerin geliģmiģliğini kentlerin rekabetçiliği belirlemektedir. Bu nedenle bölge kentlerinin nitelikli insan kaynaklarını bölgeye çekebilmesi, yatırım ve turist geliģlerini çekebilmek için etkin altyapı hizmetleri, insan sermayesi, sosyal sermaye ile yüksek yaşam kalitesi olanaklarını sunan bir yapıya dönüģmesi gerekmektedir. Bölgede son yıllarda sanayinin artıģ eğiliminde olması bölge ekonomisi için olumlu bir geliģmedir. TRC2 bölgesinde yer alan Diyarbakır ve ġanlıurfa illerinin sektörel yapısı birbirinden farklılaģmaktadır. TÜĠK Nüfus ve Konut AraĢtırması kapsamında iller bazında açıklanan istihdamın sektörel dağılımına göre, Diyarbakır ın öncü sektörü hizmetler sektörü iken ġanlıurfa da ağırlıklı sektör tarım sektörüdür. TÜĠK verilerine göre sanayi sektörünün payı içinde inģaat sektörü de sayıldığından imalat sanayinin payının düģük kaldığı bilinmektedir. Ancak son yıllarda özellikle 2008 yılı ve sonrasında açılan sanayi iģletmelerinde ve özellikle imalat sanayide ciddi bir artıģ trendi görülmektedir. Ekonomik büyümenin analizine göre yılları arasında bölge ekonomisindeki büyüme oranı (0,45) ile ülke ortalamasının (0,25) üstünde gerçekleģmiģtir. Bu dönemde ġanlıurfa ekonomisinde yaģanan büyüme (0,63), Diyarbakır daki büyümeye (0,31) oranla iki kat yüksek oranda gerçekleģmiģtir. Bu dönemde bölgede en hızlı büyüyen sektörler sırasıyla inşaat, idari hizmetler, ulaştırma ve depolama hizmetleri, toptan ve perakende ticaret, tarım ve sağlık sektörleri olmuģ, bölgede gerçekleģen imalat sanayideki büyüme bölge yerleģmelerinin sanayi yatırımlarını çekmek için rekabet gücünü artıracak yatırımlara ihtiyaç duyduğunu göstermektedir. Bunun yanında imalat sanayi alt sektörlerinde Diyarbakır ın rekabetçi faktörün en yüksek olduğu 5 sektör makine ve ekipman kurulumu ve onarımı, giyim eşyaları imalatı, tekstil ürünleri imalatı, gıda ürünleri imalatı, elektrikli teçhizat imalatı ve mobilya imalatı sektörleri, ġanlıurfa da rekabetçi faktörün en yüksek olduğu 5 sektör gıda ürünleri imalatı, makine ve ekipman imalatı, ana metal sanayi, mobilya imalatı, fabrikasyon metal ürünleri imalatı sektörleri olduğu görülmektedir. Diyarbakır ġanlıurfa illeri ekonomilerinde temel sektörlerin belirlenmesi için yapılan YoğunlaĢma Katsayısı (LQ) Analizi sonuçlarına göre; dönemi arasında Diyarbakır ilinde uzmanlaģmıģ ve yoğunlaģmasını artıran imalat sanayi sektörleri; makine ve ekipman kurulumu, gıda imalatı, ağaç ve ağaç ürünleri imalatı, metalik olmayan ürünler imalatı 4

10 sektörleridir. Bu dönemde ilde yükseliģe geçen ve uzmanlaģma yolunda olan sektörler baģta mobilya imalatı ve giyim eşyaları imalatı olmak üzere tekstil ürünleri imalatı, elektrikli teçhizat imalatı ile makine ve ekipman imalatı olarak görülmektedir. ġanlıurfa ilinde ise dönemi arasında yoğunlaģmasını artıran uzmanlaģmıģ imalat sanayi sektörleri; makine ve ekipman imalatı, gıda ürünleri imalatı, metalik olmayan ürünler imalatı ile makine ve ekipman kurulumu ve onarımı sektörleridir. Bu dönemde ilde yükseliģe geçen ve geliģen sektörler baģta mobilya imalatı olmak üzere, ana metal sanayi, fabrikasyon metal ürünleri imalatı ile kauçuk ve plastik ürünler imalatı sektörleridir. Bölge illerinde yoğunlaģma ve uzmanlaģma gösteren sektörlerin kümelenme potansiyeli bakımından ele alındığı üç yıldız analizine göre; Diyarbakır da bitkisel ve hayvansal üretim, madencilik ve taģ ocakçılığı, bitkisel ve hayvansal üretim, gıda ürünleri imalatı, metalik olmayan ürünler imalatı sektörleri ile içecek ürünleri imalatı ile ağaç ve ağaç ürünleri imalatı sektörleri ile hizmetlerde inşaat sektörü öne çıkmaktadır. ġanlıurfa da bitkisel ve hayvansal üretim, madencilik ve taş ocakçılığı, gıda ürünleri imalatı, tekstil ürünleri imalatı, metalik olmayan ürünler imalatı, makine ve ekipman imalatı, makine ve ekipman kurulumu ve onarımı sektörleri ile elektrikli teçhizat imalatı sektörü ile hizmetlerde inģaat sektörü öne çıkmaktadır döneminde ihracatçı firma sayısı Diyarbakır da 18 den 161 e, ġanlıurfa da 41 den 124 e çıkmıģtır. Türkiye de 2002 yılına göre ihracatçı firma sayısında % 78, TRC2 bölgesinde ise % 483 artıģ olmuģtur. Suriye de yaģanan krizin etkisi ile ġanlıurfa nın 2010 yılından sonraki ihracatı ciddi oranda azalmıģtır. Her iki ilde yapılan ihracatın yaklaģık yüzde 50'si Irak a yapılmaktadır. Ancak Irak a yapılan ihracat Türkiye ihracatı içinde yüzde 1 e karģılık gelmekte ve Irak pazarı bölge tarafından yeterince değerlendirilememektedir. Tarım ve madencilik ürünlerinde güçlü potansiyele sahip olan ve stratejik bir konuma sahip olan TRC2 Bölgesinin ihracatı Türkiye ortalaması içinde yetersiz bir pay almaktadır. Ġhracatın önemli bir bölümü doğal kaynaklara bağlı ürünler olup imalat sanayi ürünlerinin ihracatında ve rekabetçi performansında hızlı bir geliģme eğilimi görülmektedir. Küresel ticaret alanındaki fırsatların ve bunun yanında rekabetin de arttığı bu dönemde, ihracat gerçekleģtirilen pazarlarda bölgenin imalat ihracatının payının artırılması, ürün ve pazarlarda çeģitlenmenin sağlanması da büyüme için önem taģımaktadır. Bunun yanında ticaret ağlarına entegrasyonun artırılması için bölgenin bağlantılılık ve altyapısının geliģtirilmesi, firmalarda rekabet gücünün artırılması, yatırım ortamının iyileģtirilmesine yönelik geliģimlerin sağlanması gerekmektedir. Bölgenin ihracatta rekabetçi sektörlerinin tespiti için 2012 yılı ihracat verileri ile yılları arasındaki değiģim değerleri kullanılarak yapılan "Açıklanmış Karşılaştırmalı Üstünlükler Analizi" sonuçlarına göre; Diyarbakır da rekabetçi üstünlüğe sahip ürünler sırasıyla gıda ürünleri ve içecek ürünleri, taşocakçılığı ve diğer madencilik, metalik olmayan diğer mineral ürünleri, başka yerde sınıflandırılmamış elektrikli makine ve cihazlar ile metal cevherleri olarak, ġanlıurfa da ise elektrikli makine ve cihazlar, tarım ve hayvancılık, gıda ürünleri ve içecek sektörleri ile kağıt ve kağıt ürünleri, plastik ve kauçuk ürünleridir. Ġhracatta rekabet gücü yükselen sektörleri ise Diyarbakır da sırasıyla tarım ve hayvancılık, ana metal sanayi, kimyasal madde ve ürünler, tekstil, mobilya, elektrikli makine ve cihazlar, metal eşya sanayi ürünleri ile ġanlıurfa da sırasıyla mobilya ürünleri, 5

11 ağaç ve mantar ürünleri, başka yerde sınıflandırılmamış makine ve teçhizat, motorlu kara taşıtları ve römorklardır. Sosyal analizler kapsamında bölgenin en önemli sosyal sorunları yapılan katılımcı çalıģmalar ve anketler ile belirlenmiģtir. Bölge Planı hazırlıkları kapsamında Ocak-ġubat 2013 tarihlerinde Diyarbakır da ve ġanlıurfa da il merkezi ve ilçelerde gerçekleģtirilen sosyal politika çalıģtaylarında uygulanan anket çalıģmasından elde edilen sonuçlar Bölgenin önemli sosyal sorunlarına ve sosyal hizmet sunumundaki eksikliklerine iģaret etmektedir. Bu çalıģmada bölgenin en öncelikli sosyal sorunlarının sırasıyla; istihdam olanaklarının yetersizliği ve işsizlikten kaynaklı yoksulluk, gelir eşitsizliği, mevsimlik işçilik, gençlerin ve kadınların ekonomik, sosyal ve kültürel hayata yeterince dâhil olamaması olarak belirlenmiģtir. Bölgemizdeki kurumsal yapı ve iģbirliği iliģkilerinin anlaģılması, kurum ve kuruluģlar arasındaki iģbirliği ağının analiz edilmesi ve iliģki ağındaki sorunlar ve güçlü yönlerin tespit edilmesi amacıyla Kurumlar Arası İşbirliği Ağ Analizi çalıģması için yaklaģık 480 kurum ile birebir görüşülerek anket uygulanmıştır. Bu kapsamda bölgenin kalkınması yolunda kurumsal yapının ortaklık ve iģbirliği önündeki en önemli engeller sırasıyla; koordinasyon yetersizliği, ortaklık kültürünün bulunmaması, kurumlar arası iletişim eksikliği, iletişim ağlarının olmaması, düşünce ayrılıkları, güven bunalımı ve STK'ların işbirliği süreçlerinde yer almaması/alamaması olarak tespit edilmiģtir. Aynı çalıģma kapsamında ortaklık ve iģbirliği geliģtirmek için getirilen çözüm önerileri; koordinasyondan sorumlu kurumkuruluşların etkinliğinin artırılması, kurumlar arası iletişim kanallarının geliştirilmesi, ilgili alanlarda toplantı/çalıştaylar düzenlenmesi, ilgili alanlarda kurumlar arası işbirliği protokolleri yapılması ve yürütülmesi olarak ifade edilmiģtir. Bölge yerleģmeler sisteminin incelenmesi için yapılan mekansal analizler kapsamında bölge yerleģmelerinin dönemi içindeki yerleģme sistemi incelenmiģtir. Buna göre köklü kent ve ticaret tarihlerine sahip olan Diyarbakır ve ġanlıurfa nın 1970 yılı yerleģme sisteminin ideal dağılıma yakın bir yapı gösterdiği ancak incelenen dönemde yaģanan yoğun göç ve bölgede yaģanan terör ve güvenlik sorunları nedeniyle dağılımın bozulduğu görülmüģtür döneminde nüfusun Diyarbakır kent merkezinde yığılma eğilimi ile birlikte tek büyük kent özelliğinin arttığı, ana kent ile diğer kentler arasında çok büyük geliģmiģlik farkları olduğu ve alınan göçlerle ideal sistemden daha da uzaklaģıldığı görülmüģtür. Bu dönemde Diyarbakır ın orta büyüklükteki ilçelerinin de göç alarak büyüdüğü ve geliģme eğilimi gösterdikleri görülmüģtür. Ayrıca bu dönemde verilen göçlerle nüfusu den küçük olan yerleģmelerin bölge içindeki payının hızla azaldığı görülmüģtür. ġanlıurfa da da tek büyük kent tipi görülmekte ancak dönemi içerisinde büyük ve orta büyüklükteki kentlerdeki büyüme eğiliminin artmasıyla çok merkezli geliģme ve nispeten dengeli bir dağılımın olduğu görülmüģtür. ġanlıurfa da doğal nüfus artıģının da yüksek olması nedeniyle kırsal alandaki nüfusun son yıllarda artıģa geçtiği görülmüģtür. Yapılan bir diğer mekânsal analiz çalıģması bölge yerleģmelerinin sosyal, tarım, sanayi ve turizm alanlarına yönelik geliģmiģlik durumlarının incelendiği endeks çalıģmalarıdır. Bu kapsamda yerleģmelerin geliģme alanlarına yönelik tespitlerde bulunulmuģtur. YerleĢmelerin sosyal ve ekonomik geliģmiģlik endekslerinde Diyarbakır ve ġanlıurfa merkezlerinin ilk 6

12 sırada yer alırken bölgenin orta büyüklükteki Siverek, ViranĢehir, Ergani, Bismil, Birecik ve Silvan ilçelerinin orta kademede yar aldığı, Diyarbakır ın kuzeyinde yer alan genelde yüksek ve engebeli bölgelerde bulunmaları nedeni ile kısıtlı tarım arazilerine sahip olup sürekli olarak göç vererek küçülme eğiliminde olan dezavantajlı ilçelerinin son sıralarda yer aldığı görülmüģtür. Yapılan geliģmiģlik endeksi ve kümeleme analizinde ise bölge yerleģmeleri 3 kümeye ayrılmıģ, Diyarbakır ve ġanlıurfa merkezleri birinci kümede yer alırken, Siverek, ViranĢehir, Ergani, Bismil, Birecik ve Silvan ilçeleri ikinci kümede ve diğer ilçeler 3. kümede yer almıģtır. Yapılan mekansal analizlerin de gösterdiği gibi, istihdam olanaklarının yetersiz olması ve imalat sanayi istihdamının toplam istihdam içindeki oranının ülkenin en düģük bölgeleri arasında olması nedeniyle Diyarbakır ve ġanlıurfa'da göçle gelen nüfusa yeterli altyapı, istihdam ve donatı alanları gibi hizmetler sağlanamamaktadır. Bu nedenle bölgede göç ve yoksulluk temelli ciddi sorunlar yaģanmaktadır. Bölgede dengeli yerleģmeler sisteminin oluģturulması ve sağlıklı kentleģmenin sağlanabilmesi için; bölge merkezlerinde ve alt merkez iģlevi görecek orta büyüklükteki yerleşmelerde istihdam olanakları sağlayacak alanların geliştirilmesi, yeterli altyapı ve donatı imkânlarının sağlanması, etki alanlarındaki yerleşmelere daha fazla mal, hizmet ve istihdam imkanları sunmaları ve bunun yanında göçün dengelenmesi için kırsal kalkınma yatırımlarının öncelikli olarak gözetilmesi gerekmektedir. Yapılan analizler sonucunda bölge ekonomisinin kent ekonomileri, tarım ve madencilik potansiyellerinin itici gücüyle büyüme eğilimi gösterdiği, temel sektörlerin bölge illerinde yığılma gösterdiği ancak değer zincirlerinin etkin iģlememesi nedeniyle birincil üretimden ikincil üretime geçiģte bir baģka deyiģle imalat sanayi üretiminde yeterli performans gösteremediği buna paralel olarak ihracat performansında geride kaldığı görülmektedir. Bölge potansiyelleri ile temel sektörler ve geliģen sektörlerde rekabetçi gücün arttığı ancak sanayi altyapısının yetersizliği, yoğun göçlerin etkisiyle iģgücünün büyük bölümünün yeterli niteliğe sahip olmaması, bölgede giriģimcilik kültürünün yetersiz olması ve bölgenin olumsuz imajı sonucu yatırım çekmede yaģanan sorunlar nedeniyle sektörel geliģmede rekabet gücünün görece düģük kaldığı görülmektedir. Yeni teģvik sistemi ile bölge illerine ciddi miktarlarda yatırım talepleri gelmekte ancak Diyarbakır baģta olmak üzere sanayi altyapısının yetersiz olması ve uygun yatırım yeri sağlanamadığı için taleplere cevap verilememekte ve yatırım fırsatları kaybedilmektedir. Bölge illerinde yatırım taleplerine cevap verilebilmesi için sanayi altyapısının geliģtirilmesi ve ivedilikle yeni organize sanayi bölgelerinin oluģturulması gerekmektedir. TRC2 Bölgesi Bölge Planı; hazırlanan mevcut durum raporu, yapılan analizler, katılımcı süreçlerle Bölge aktörlerinden elde edilen sorun önceliklendirme, çözüm önerileri ve yerel olanaklara dair bildirimlere göre ulusal politika ve önceliklere uygun olarak hazırlanmıģ olup bölgesel geliģmeyi sağlayacak birbirini tamamlayıcı nitelikte dört geliģme ekseninden oluģmaktadır. 7

13 ġekil 1- Bölge Planı GeliĢme Eksenleri Bölge vizyonuna ulaģmak için bölgesel kalkınmaya yön verecek eksenler altında amaç, hedef ve stratejiler ortaya konmuģtur. Belirlenme gerekçeleri ve açıklamalarla desteklenen amaç, hedef ve stratejilerin yanında bazı bölümlerde proje önerileri geliģtirilmiģtir. GeliĢme eksenleri özetle aģağıdaki gibidir. Bölgenin sorunları, ihtiyaçları ve potansiyelleri doğrultusunda belirlenen Kentsel Ekonomiler ve Ekonomik Büyüme geliģme ekseni ekonomik geliģmeye iliģkin temel amaçları içermektedir. Bu geliģme ekseni ile Diyarbakır ve ġanlıurfa da kent ekonomilerinin kalkınmanın itici gücünü oluģturması, bölgenin çekim gücünün artırılması ve katma değerli üretim yapısına geçiģi için; bölgenin stratejik hizmet sektörlerinde kalite artıģı ve uzmanlaģmanın sağlaması hedeflenmiģtir. Bu ana hedefin yanında istihdam kapasitesini hızlı bir Ģekilde artırmak ve iģgücü niteliğini yükseltmek, imalat sanayinde yığılma ve ölçek ekonomilerinden yararlanılarak bölgede tedarik ve değer zincirlerini oluģturmak ve tarımı rekabetçi bir yapıya dönüģtürmek stratejik amaçlardır. GeliĢme ekseni kapsamında beģ temel amaç belirlenmiģtir: Stratejik Hizmet Sektörlerinde Uzmanlaşmanın Sağlanması ve Büyümenin Hızlandırılması: Hızlı büyüme potansiyeline sahip, aynı zamanda hızlı istihdam artıģı ve iģgücünün niteliğini geliģtirici etkisi bulunan stratejik hizmet sektörlerinde geliģmenin, hizmet kalitesi artıģı ve uzmanlaģmanın artırılması ile sektörel geliģme ve ekonomik büyümenin desteklenmesi amaçlanmaktadır. Tarımsal Üretimin Rekabetçi Bir Yapıya Kavuşturulması: Modern tarım yöntemleri kullanılmasıyla tarımsal yapıda bir dönüģümün gerçekleģtirilmesi; tarımsal üretimde 8

14 katma değerin artırılması ve ürün çeģitliliğinin sağlanması, tarımsal girdi maliyetlerinin düģürülmesine yönelik önlemlerin alınması ile tarımsal iģletmelerin rekabet güçlerinin yeniden yapılandırılması amaçlanmaktadır. Sanayinin Gelişmesi ve Katma Değerli Üretim Yapısına Geçiş: Bölge ekonomisinin güçlendirilmesi ve üretkenliğin artırılması için bölge illerinde imalat sanayinin geliģtirilmesi, öncü ve stratejik sektörlerde yığılma ve ihtisaslaģmanın sağlanması, sektörel arasında tedarik ve değer zincirlerinin oluģturulmasıyla bölgenin dıģa açılması amaçlanmaktadır. KOBİ'lerin Rekabet Güçlerinin Artırılması, Girişimciliğin Desteklenmesi ve İçsel Potansiyelin Harekete Geçirilmesi: KOBĠ lerin kapasitelerin geliģtirilmesi, giriģimcilik konusunda farkındalığın artırılması, giriģimcilere yönelik finansal araçların geliģtirilmesi ve eriģilebilirliğinin artırılması ile bölgede üretim kapasitesinin geliģtirilmesi, iģ olanaklarının yaratılarak istihdam kapasitesinin artırılması amaçlanmaktadır. İş ve Yatırım Ortamının İyileştirilmesi: ÇalıĢma alanlarında altyapının iyileģtirilmesi, yeni yatırım taleplerini karģılayabilecek çalıģma alanlarının oluģturulması, bölgeye yönelik oluģmuģ olumsuz imajın ortadan kaldırılması için acil önlemlerin alınması ve beģeri sermayenin sektörel geliģme politikalarıyla uyumlu olarak geliģtirilmesi, bölgede yaģam kalitesinin ve kentsel çekiciliğin artırılması ile bölgenin iģ ve yatırım açısından cazip hale getirilmesi amaçlanmaktadır. Bölgenin sosyal sorunlarına iģaret eden, insan kaynaklarının ve kurumsal kapasitenin iyileģtirilmesi, bölgenin temel sorunu olan yoksulluğun giderilmesi, gelir ve fırsat eģitliğinin sağlanmasını amaçlayan Beşeri ve Sosyal Sermaye ile Dengeli Gelir Dağılımı geliģme ekseni kapsamında dört temel amaç belirlenmiģtir; Eğitim Aracılığıyla Ekonomik-Sosyal Kalkınmanın Desteklenmesi: Bölgenin kalkınmasının hızlandırması ve diğer bölgelerle arasındaki geliģmiģlik farkının azaltması için eğitimde altyapı ve kalitenin geliģtirilerek beģeri sermayenin güçlendirmesi, insan kaynakları niteliğinin iyileģtirilmesi ve iģgücü piyasası ile eğitim sistemi arasında uyumun sağlanması amaçlanmaktadır. Kurumsal Kapasitenin İyileştirilmesi: Ġnsanlar ve kurumlar arasında güven ile etkin iģleyen kurumsal yapıyı tesis etmek için Bölgede kurumsal kapasitenin güçlendirilmesi ve kurum-kuruluģlar arasında koordinasyon ve iģbirliğinin arttırılması amaçlanmaktadır. Sosyal Hizmet Sunumunun İyileştirilmesi: Bölgede kronikleģen sosyal sorunların çözümlenmesi ve sosyal iyileģmenin sağlanması için eğitim ve sağlık hizmetlerine eriģimde fırsat eģitliğinin sağlanması ve kalitenin arttırılmasının yanı sıra sosyal yardımlarda mükerrerliğin giderilmesi, kurumlar arasında eģgüdümün sağlanarak sosyal hizmet sunum kalitesinin iyileģtirilmesi amaçlanmaktadır. Göçün, Yoksulluğun ve Gelir Eşitsizliğinin Azaltılması: Bölgede dezavantajlı grupları oluģturan kadınların, gençlerin, engellilerin ve yoksulların kamu hizmetlerine eriģiminin kolaylaģtırılması ve istihdam edilebilirliğin artırılması yoluyla fırsat eģitliğinin sağlanması, gelir dağılımının iyileģtirilmesi, yoksulluğun azaltılması için yoksullukla 9

15 mücadele stratejileri geliģtirilmesi, bu vesileyle Bölgeden yaģanan göçün azaltılması amaçlanmaktadır. Yaşam Kalitesi ve Mekânsal Organizasyon geliģme ekseni, bölgenin mekânsal organizasyon ve üretim organizasyonu yapısının geliģtirilmesi, altyapının bölgesel geliģmeyi destekleyecek biçimde iyileģtirilmesi ve bölge yerleģmelerinde yaģam ve mekân kalitesinin artırılmasına iliģkin amaçları içermekte; Kentsel Ekonomiler ve Ekonomik Büyüme eksenini destekleyici ve tamamlayıcı bir konumdadır. GeliĢme ekseni kapsamında dört amaç belirlenmiģtir; Bölge Yerleşmelerinin Gelişme Dinamiklerinin Harekete Geçirilmesi ve Bölge İçi Üretim Organizasyonun Etkinleştirilmesi: Coğrafi, konumsal ve beģeri potansiyelleri açısından birbirilerinden farklılaģan yerleģim yerleri arasında üretim organizasyonunun etkinleģtirilmesi, yerleģmeler arası iliģkilerin güçlendirilerek bölgesel ölçekte etkileģimin yaratılması ve yerleģmelerin birbirilerini tamamlayarak sosyo-ekonomik geliģmenin sağlanması amaçlanmaktadır. Ulaştırma Altyapısının Güçlendirilmesiyle Merkezler Arasındaki Bağlantıların ve İlişkilerin Artırılması: UlaĢım sisteminin geliģtirilmesi ile bölgeler ve merkezler arası eriģilebilirlik ve bağlantılılığın artırılması, yerleģimler arası sinerji yaratılması, ulaģtırma türlerinin birbirini destekleyecek bütüncül bir sistem olarak kalkınma hedeflerini destekleyecek Ģekilde geliģtirilmesi amaçlanmaktadır. Altyapının İyileştirilmesi ve Geliştirilmesi: Sağlıklı kentleģme ve toplumsal yaģam için kentsel ve kırsal alanların gerekli altyapı yatırımlarıyla donatılması amaçlanmaktadır. Yerleşmelerin Yaşam Kalitesinin Yükseltilmesi: Bölge yerleģmelerinde yaģam kalitesinin yükseltilmesiyle baģta bölge merkezlerinde olmak üzere kentsel çekiciliğin ve kentlerin rekabet gücünün artırılması, kentsel ve kırsal alanların uygun altyapı ve üstyapı yatırımlarıyla donatılması, kırsal kesimin gelir kaynaklarının çeģitlendirilmesi ve yaģam kalitesinin artırılması amaçlanmaktadır. Ekonomik ve kentsel geliģmeler devam ederken, Bölge Planı nın sürdürülebilir kalkınma ilkesine uygun olarak, doğal kaynakların ve çevrenin korunması Yeşil Büyüme ve Sürdürülebilir Gelişme ekseninin temel amacını oluģturmaktadır. Eksen, sürdürülebilir kalkınmanın ön koģulu olarak, baģta ekonomik geliģme ekseni ve mekânsal geliģme ekseni olmak üzere diğer geliģme eksenleriyle etkileģim içinde ve bütünleģik bir yapıdadır. GeliĢme ekseni kapsamında dört amaç belirlenmiģtir: Toprak Kaynaklarının Etkin Yönetilerek Korunması: Toprak kaynaklarında nitelik kayıplarının ve erozyonun önlenmesi, toprakların sürdürülebilir kullanımının sağlanması amaçlanmaktadır. Su Kaynaklarının Sürdürülebilir Kullanımının Sağlanması: Su kaynaklarının kullanımında koruma kullanma dengesinin ve bilinçli tüketimin sağlanması amaçlanmaktadır. Çevrenin ve Biyo Çeşitliliğin Korunması: Sürdürülebilir çevre ve ekosistemler için; kentsel, endüstriyel ve tarımsal kaynaklı kirleticilerin kontrol altına alınarak çevrenin 10

16 iyileģtirilmesi ve çevre bilincinin artırılarak tehdit altında olan biyo-çeģitliliğin korunması amaçlanmaktadır. Bölgede Yenilenebilir Enerji Kaynaklarının Kullanımı ve Çevre Dostu Teknolojilerin Yaygınlaştırılması: Yenilenebilir enerji kullanımının teģvik edilmesi ve yaygınlaģtırılmasıyla Bölgenin YeĢil Enerji Bölgesi imajının oluģturulması amaçlanmaktadır. Her bir geliģme ekseni için mevcut TÜĠK ve Bakanlık verileri baz alınarak 2023 yılı için performans göstergeleri tanımlanmıģtır. TRC Bölge Planı amaçları altında yer alan stratejilerin ana çerçevesini paydaģlar tarafından çalıģtaylarla belirlenen bölgesel öncelikler oluģturmaktadır. Plan stratejileri; bölgesel öncelikler ve talepler gözetilerek yapısal sorunlara çözümler üretecek ve ulusal politika ve önceliklere katkı sağlayacak nitelikte geliģtirilmiģtir. 11

17 BÖLÜM 1: PLANIN AMACI VE KAPSAMI Bölge Planı; bölgede ortak kalkınma bilincinin yükseltilmesi, bölgenin potansiyelinin ve dinamizminin tespit edilmesi ve harekete geçirilmesi suretiyle sosyo-ekonomik kalkınmanın ve geliģmenin hızlandırılmasında kullanılan en önemli araçtır. Bölgenin gelecek tasavvuru, bugünkü durumu ve kaynakları ile bu kaynakların ne Ģekilde kalkınma amaçlarına hizmet edeceği, bölge planının temel odağını oluģturmaktadır. Bölgeler arası geliģmiģlik farklılıklarının azaltılması ve sürdürülebilir kalkınmanın gerçekleģtirilmesi bölge planlarının temel amaçları arasında yer almaktadır. Ayrıca bölge planı, ulusal düzeyde belirlenen önceliklerin yerel ölçekteki gereksinimlere yanıt verecek biçimde somut olarak kurgulanmasını sağlayan önemli bir ara yüzdür. Ülkemizde, planlı ekonomik kalkınma anlayıģının benimsendiği 1960 lı yıllardan beri, bölgesel geliģmeye ve bölgeler arası geliģmiģlik farklarının azaltılmasına özel bir önem verilmiģtir. Hazırlanan bütün kalkınma planlarında bölgeler arası dengesizliklerin giderilmesi öncelikli alanlardan biri olmuģ; bölgesel geliģmenin hızlandırılması ve bölgeler arası geliģmiģlik farklarının azaltılması amacıyla bölge planlarının yanı sıra çeģitli kalkınma araçları da kullanılmıģtır. Ülkemizde çeģitli dönemlerde hazırlanan bölge planları; Doğu Marmara Planlama Projesi, Antalya Projesi, Çukurova Bölgesi Projesi, Güneydoğu Anadolu Projesi (GAP), Zonguldak-Bartın-Karabük Bölgesel GeliĢme Projesi, Doğu Anadolu Projesi (DAP), Doğu Karadeniz Bölgesel GeliĢme Planı (DOKAP) ve YeĢilırmak Havza GeliĢim Projesi dir. Ancak, son yıllara kadar anılan bölgesel kalkınma projelerinden GAP dıģında kalanlar kapsamlı bir uygulama Ģansı bulamamıģtır. Bölge planının yasal dayanağını 3194 Sayılı Ġmar Kanunu oluģturmaktadır Sayılı Ġmar Kanunu nun 8. maddesinde yer alan sosyo-ekonomik geliģme eğilimlerini, yerleģmelerin geliģme potansiyelini, sektörel hedefleri, faaliyetlerin ve alt yapıların dağılımını belirlemek üzere hazırlanacak bölge planlarını Kalkınma Bakanlığı yapar veya yaptırır ifadesi ile bölge planı ve planın amacı tanımlanmaktadır. Dokuzuncu Kalkınma Planı nda Bölge Planlamaya özel bir önem verilmiģ ve kalkınma ajanslarıyla iģbirliği içinde tüm bölgelerin geliģme stratejileri ve planlarının tamamlanacağı öngörülmüģtür. Buna göre Dokuzuncu Kalkınma Planı kararlarında; bölge planlarının yerel dinamikleri ve içsel potansiyelleri harekete geçirmeye yönelik strateji ve öncelikleri belirleyen esnek, dinamik, katılımcı ve uygulanabilir nitelikte hazırlanacağı ve kalkınma ajanslarıyla iģbirliği içinde tüm bölgelerin geliģme stratejilerinin ve planlarının tamamlanacağı ve yeterli finansmanla destekleneceği ifade edilmiģtir. Bu hedefler doğrultusunda merkezi düzeyde Bölgesel GeliĢme Yüksek Kurulu ve Bölgesel GeliĢme Komitesi kurulmuģ, bölgesel düzeyde 26 Kalkınma Ajansı ve bunlar bünyesinde 81 ilde Yatırım Destek Ofisleri faaliyete geçirilmiģ, tüm ülke için bölgesel geliģme planları hazırlanmıģ ve uygulamaya konulmuģtur yıllarını kapsayan 10. Kalkınma Planı ve dönemini kapsayan Bölgesel GeliĢme Ulusal Stratejisi dokümanları paralelinde Bölge Planlama çalıģmalarının Düzey-2 bazındaki tüm bölgelerde Kalkınma Ajanslarının koordinasyonunda yürütüleceği belirtilmiģtir. Bu amaçla; TRC2 Bölgesi Bölge Planı çalıģmaları, Kalkınma Bakanlığı'nın tarih ve 6277 sayılı yazısı doğrultusunda, Karacadağ Kalkınma Ajansı tarafından yürütülmüģtür. 12

18 BÖLÜM 2: PLAN HAZIRLAMA YÖNTEMİ VE SÜRECİ Plan Hazırlama Yöntemi TRC2 Bölgesi (Diyarbakır- ġanlıurfa) Bölge Planı, katılımcı planlama ve stratejik planlama yaklaģımı ile hazırlanmıģtır. Katılımcı planlama yaklaģımı, bölgedeki paydaģların planlama süreçlerine katılmalarını; bilgi ve deneyimlerini, taleplerini ve kalkınma fikirlerini ortaya koymalarını, bölgenin gelecek tasavvurunu oluģturmalarını ve bölgenin kalkınması doğrultusunda ortak karar üretmelerini gerektirmektedir. Bölge planında katılımcılığın aktörleri öncelikle kalkınma kurulu ve sonrasında bölge kurum ve kuruluģlarıdır. TRC2 Bölgesi Bölge Planı planlama aģamaları; vizyon belirlenmesi, geliģme eksenleri, amaç ve stratejilerin belirlenmesi süreçleri katılımcılık temelinde oluģturulmuģtur. Stratejik yaklaģım; uzun vadeli öngörülere ulaģmak için hangi kaynakların ne Ģekilde kullanılacağını belirlemeyi ve değiģen koģullara hızla uyum sağlamayı gerektirmektedir. Stratejik planlama yaklaģımıyla; Bölgenin vizyonu katılımcı yöntemlerle belirlenmiģ, belirlenen bu vizyona ulaģmak için bölge sorunları, sorunlara yönelik çözümler ve olanaklar yine katılımcı yöntemlerle ortaya konmuģtur. TRC2 Bölgesi Bölge Planının temel amacı; Türkiye'nin 2023 hedeflerine hizmet etmek üzere Bölgenin beģeri ve sosyal sermayesi, iktisadi ve kurumsal yapıları ile rekabet üstünlüğü bulunan alanlarını tahlil ederek, bölgede ortak kalkınma bilincini yükseltip, doğal, beģeri ve sosyal kaynakların bölgenin dinamizmini destekleyecek ve bölgeye azami katma değeri üretecek alanlara sevk edilmesini sağlamaktır. Bölge Planının temel ilkeleri aģağıda yer almaktadır: Katılımcı Karar Alma: Planlamanın her aģamasında katılımcılığın sağlanması esas alınmıģ ve kararların ortak akıl sonucu üretilmesine önem verilmiģtir. Aşağıdan Yukarı ve Yukarıdan Aşağı Planlama: Plan kararlarında belirleyici rol oynayan bölgesel ve yerel önceliklerin, ulusal düzeydeki önceliklerle uyumlaģtırılması ve böylece bölgedeki sorunların çözülmesiyle ulusal politikalara paralel geliģmelerin sağlanması amacı gözetilmiģtir. Sürdürülebilir Kalkınma: Kentsel ve ekonomik geliģmelerle birlikte sosyal geliģmenin de sağlanması, geliģmeler devam ederken doğal kaynakların ve çevrenin gelecek nesilleri gözeterek korunması esas alınmıģtır. Bütüncül Yaklaşım: Ekonomik, toplumsal, mekânsal ve çevresel eksenlerin birbiri ile etkileģimi gözetilmiģ ve bu eksenlerin geliģimi bütünleģik olarak ele alınmıģtır. 13

19 ġekil 2- Bölge Planı Hazırlama Süreci 14

20 Bölge Planı Hazırlık Aşaması Planın hazırlıkları yetkilendirme üzerine süreç planlama çalıģmalarıyla baģlamıģtır. Öncelikle süreç tablosu hazırlanmıģ ve Bölge Planı süreci planlanmıģtır. Bu tabloya göre mevcut durum raporunun içeriği ve ana baģlıkları belirlenmiģ bu baģlıklar Bölge Planından sorumlu birim uzmanları arasında görev dağılımıyla paylaģtırılmıģtır. Yapılacak ekonomik ve mekansal analiz baģlıklarına iliģkin öneriler alınmıģ ayrıca literatür taraması yapılarak hazırlanacak olan bölge planına yol gösterici nitelikteki plan örnekleri incelenmiģtir. Bölgede bulunan kurumlardan, mevcut durum raporunu oluģturmak amacıyla veri talep edilmiģtir. Mevcut Durum Raporu ve Analiz Dokümanı Mevcut durum tespitlerinin yapılabilmesi için, Bölge kurum ve kuruluģlarından bölgenin ekonomik, sosyal/toplumsal, çevresel, doğal yapısına ve hizmet sunumuna iliģkin verilerin toplanması, depolanması, analiz edilmesi aģamaları gerçekleģtirilmiģtir. Bölgenin mevcut durum analizine veri teģkil etmesi için Bölgedeki kamu kurum ve kuruluģları, üniversite, yerel yönetimler, sivil toplum kuruluģlarından toplam 72 kurum ve kuruluģla resmi yazıģma veya kurum ziyareti yöntemiyle temasa geçilmiģ, bölgenin mevcut durumuna iliģkin görüģmeler yapılmıģ ve veriler elde edilmiģtir. Bu aģamada ayrıca; ulusal planlar ve programlar, kurum ve kuruluģların uygulama programları, alt ölçekli plan ve programlar, bölge için yapılan araģtırmalar, akademik çalıģmalar gibi çok sayıda yazılı kaynak ve istatistikî veri incelenmiģtir. Bu aģamada elde edilen veriler "Mevcut Durum Raporu" dokümanında toplanmıģtır. Bölgenin ekonomik, sosyal ve mekânsal yapısı yapılan araģtırma ve analizler doğrultusunda ele alınarak "Analiz ve Genel Değerlendirme" dokümanı oluģturulmuģtur. Analiz dokümanında Bölgenin genel ekonomik durumunun yanında sektörel rekabet edebilirlik bağlamında bölgedeki sektörlerin analizi gerçekleģtirilmektedir. Ekonomik yapının analizinde değiģim payı analizi (shift-share), yoğunlaģma katsayısı analizi (LQ), sektörel kümelenme analizi ve açıklanmıģ rekabet üstünlükleri analizi (ihracat) gerçekleģtirilmiģtir. Sosyal yapının analizinde Bölgenin sosyal yapı ve sorunlarına iliģkin göstergeleri incelenmekte, Ajansımızca il/ilçe düzeyinde organize edilen çalıģtaylarda yapılan Sosyal Politika Anketi sonuçları irdelenmekte ve Bölgenin kurumsal yapı ve iģbirliği iliģkilerinin incelendiği "TRC2 Bölgesi Kurumlar Arası İşbirliği Ağ Analizi" çalıģması sonuçları verilmektedir. Mekânsal analizler ile Bölgedeki mekânsal organizasyon ve yerleģmeler sistemi sıra büyüklük dağılımına göre incelenmekte, kentleģme ele alınmakta ve diğer planlardaki kentsel kademelenmeye değinilmektedir. Ayrıca Ajansımızca yapılan sektörel ilçe çalıģtayları anketleri ve diğer kaynaklardan elde edilen parametrelere göre geliģtirilen ilçe sıralama ve sınıflandırma endeksleri sonuçları verilmektedir. Planlama Aşaması ve Katılımcılık Katılımcı planlama yaklaģımı doğrultusunda; katılımcılık süreçleri planlama süreci ile birlikte ele alınmıģ ve bu bağlamda 4 adet DanıĢma Toplantısı, 8 adet Ġl Merkezi ÇalıĢtayı ve 10 adet Ġlçe ÇalıĢtayı düzenlenmiģ, ayrıca Bölge Vizyonu Anket ÇalıĢması yapılmıģtır. GAP Eylem Planının Revizyonu kapsamında gerçekleģtirilen kurum kuruluģ ziyaretlerinden elde edilen bilgiler ve geri bildirimler de planlama aģamasına önemli girdiler sağlamıģtır. 15

21 2012 yılında sona eren GAP Eylem Planının yılları için oluģturulacak taslak çalıģması için GAP Eylem Planı Revizyonu ÇalıĢma Grupları oluģturulmuģ, ġanlıurfa ve Diyarbakır da il merkezinde bulunan kurum ve kuruluģlar, tüm ilçelerdeki kaymakamlık, belediye ve önde gelen STK lar ile yaklaģık 140 görüģme yapılmıģtır. Yapılan görüģmede alınan değerlendirme ve proje önerileri raporlanarak GAP Eylem Planı Revizyonu Önerilerine yansıtılmıģtır. Böylelikle hem il merkezinin hem ilçelerin ihtiyaçlarını ve önerilerini içeren kapsamlı bir çalıģma gerçekleģtirilerek ilgili aktörlerin GAP Eylem Planı Revizyonuna katılımı sağlanmıģ ve tespit edilen önemli projelere Bölge Planında yer verilmiģtir. DanıĢma toplantılarından ilki olan KentleĢme, YaĢam Kalitesi ve Kentsel DönüĢüm DanıĢma Toplantısında, Diyarbakır ve ġanlıurfa da merkezi kurumlar ve yerel paydaģlar bir araya getirilmiģtir. Diyarbakır ve ġanlıurfa için öncelikli konular arasında bulunan ve 61. Hükümet Programında Diyarbakır projelerinin yer aldığı kentleģme ve kentsel dönüģüm konusunda gerçekleģtirilen bu toplantı ile ilgili aktörlerin görüģleri alınmıģ, toplantı sonucunda oluģturulan rapor hem toplantı katılımcılarına iletilmiģ hem de web sayfasında yayınlanarak paydaģların eriģimine açılmıģtır. Diyarbakır ve ġanlıurfa için baģlıca öncelikli konular arasında bulunan istihdam iģsizlik konusunda 10. Kalkınma Planı ÖĠK çalıģmalarına paralel olarak Ġstihdam ve ĠĢgücü Piyasası DanıĢma Toplantısı gerçekleģtirilmiģtir. DüĢük iģgücüne katılım oranları ve iģsizlik, kayıt dıģı istihdam sorunu, genç iģsizliği, mesleki yeterlilik sorunu ve istihdam politikalarının yeterliliği gibi hem ülke hem de bölge iģgücü piyasasının önemli sorunları tartıģmaya açılmıģ ve çözüm önerileri istiģare edilmiģtir. Ġl ve ilçe çalıģtayları, katılımcı karar alma ilkesi doğrultusunda, bölge aktörlerince ortak akıl ve uzlaģı sonucu bölgesel hedeflerin belirlenmesi ve hedeflere yönelik olarak gerçekleģtirilmesi gereken faaliyetlerin oluģturulması üzerine kurgulanmıģtır. Bu çerçevede; ilgili tarafların görüģ ve katkılarının alınması amacıyla Diyarbakır ve ġanlıurfa il merkezlerinde ve ilçelerde tarım, turizm, sanayi sektörlerine ve sosyal politika tematik alanına yönelik çalıģtaylar düzenlenmiģtir. ÇalıĢtaylar kapsamında aģağıda ifade edilen aģamalar gerçekleģtirilmiģtir: 1. Bölgenin ve sektörlerin mevcut durum analizlerinin katılımcılarla paylaşılması, 2. Sektörel ve tematik başlıkta anketlerin uygulanması 3. Bölge illerinin ve sektörlerin sorunlarının belirlenmesi ve önceliklendirilmesi, 4. Belirlenen öncelikli sorunların çözümüne yönelik önerilerin geliştirilmesi, 5. Sektörde gelişme olanaklarının belirlenmesi. 3 sektörel ve 1 tematik alanda hazırlanmıģ olan anketler Diyarbakır ve ġanlıurfa il merkezindeki çalıģtaylarda; 197 katılımcı tarafından Diyarbakır ilçe çalıģtaylarında 198 katılımcı tarafından, ġanlıurfa ilçe çalıģtaylarında ise 289 katılımcı tarafından doldurulmuģtur. Tarım, turizm, sanayi ve sosyal politika baģlıklarında uygulanan anketler ile aģağıdaki bilgilere ulaģılması hedeflenmiģtir: 1. Kişisel/kurumsal bilgiler 2. Sektördeki sorun alanları 3. Sektörün gelişme potansiyeli 16

22 4. Kurumsal yapı ve kurumlar arası ilişkiler 5. Ajanstan beklentiler Hem il merkezlerinde hem de ilçelerde uygulanan anketler sektörel ve tematik baģlıklarda analiz edilmiģtir. Bu analizler sonucunda elde edilen bulgular sektörel/tematik düzeyde aģağıdaki baģlıklarda sınıflandırılmıģlardır: 1. Çalıştay katılımcısı sektör paydaşlarının dağılımı ve kurum temsilcilerinin demografik özellikleri 2. Sektörde aktif rol alan kurumsal yapılar ve sorumlulukları 3. Sektörünün mevcut durumunda öncelikli sorun ve gelişme alanları 4. Karacadağ Kalkınma Ajansının kurumsal kimlik algısı ve kurumdan beklentiler Diyarbakır ve Şanlıurfa da gerçekleştirilen Bölge Planı Çalıştaylarına, Bölgedeki kamu kurum ve kuruluģları, yerel yönetimler, üniversiteler ve sivil toplum kuruluģlarından toplam 684 temsilci katılmıģtır. Bölge illerinde düzenlenen 18 adet çalıştaya ait takvim ve katılımcı sayıları aģağıdaki tablolarda yer almaktadır: Tablo 1- Bölge Planı Diyarbakır ÇalıĢtayları DĠYARBAKIR ÇALIġTAYLARI ĠL MERKEZĠ ÇalıĢtay Konusu Tarih Saat Yer Tarım 22 Ocak Diyarbakır Turizm 23 Ocak Diyarbakır Sanayi 24 Ocak Diyarbakır Sosyal Politikalar 25 Ocak Diyarbakır ĠLÇE ÇALIġTAYLARI Ergani 11 ġubat Diyarbakır Silvan 12 ġubat Diyarbakır Bismil 13 ġubat Diyarbakır ÇüngüĢ, Çermik, Eğil, Dicle, Çınar 14 ġubat Diyarbakır Hani, Kocaköy, Lice, Kulp, Hazro 15 ġubat Diyarbakır Toplam Katılımcı Sayısı 313 Tablo 2- Bölge Planı ġanlıurfa ÇalıĢtayları ġanliurfa ÇALIġTAYLARI ĠL MERKEZĠ ÇalıĢtay Konusu Tarih Saat Yer Tarım 28 Ocak ġanlıurfa Turizm 29 Ocak ġanlıurfa 17

23 Sanayi 30 Ocak ġanlıurfa Sosyal Politikalar 31 Ocak ġanlıurfa ĠLÇE ÇALIġTAYLARI Siverek 25 ġubat ġanlıurfa ViranĢehir 26 ġubat ġanlıurfa Suruç, Harran, Akçakale,Ceylanpınar 27 ġubat ġanlıurfa Halfeti, Bozova,Hilvan 28 ġubat ġanlıurfa Birecik 1 Mart ġanlıurfa Toplam Katılımcı Sayısı 371 Ġl merkezi çalıģtaylarında Diyarbakır ve ġanlıurfa il merkezlerinin tarım, turizm ve sanayi sektörleri ile sosyal politika tematik alanındaki sorunlarının tespit edilmesi, çözüm önerilerinin geliģtirilmesi ve geliģme alanlarının belirlenmesi amacıyla 8 çalıģtay gerçekleģtirilmiģtir. Katılımın iyi düzeyde gerçekleģtiği çalıģtaylarda profesyonel moderasyon hizmeti sunulmuģ, sorunlarının tespit edilmesi, çözüm önerilerinin geliģtirilmesi ve geliģme olanaklarının belirlenmesi için çalıģmalar yapılmıģtır. Bölge Planı katılımcılık süreçlerinin önemli bir ayağını ilçe çalıģtayları oluģturmuģtur. Ġlçe düzeyinde gerçekleģtirilen çalıģtaylara oldukça yoğun ilgi olmuģ, her baģlık için ilçelerin mevcut durumunu ve sorunlarını tespit etmeye yönelik pek çok bilgiye ilk elden eriģme imkânı elde edilmiģ ve sorunlara ortak çözümler geliģtirme ortamı yakalanmıģtır. Ġlçe çalıģtayları Diyarbakır ilinde büyük ilçeler arasındaki Bismil, Ergani ve Silvan'da ilçe merkezlerinde Hazro, Hani, Kulp, Lice, Çermik, ÇüngüĢ, Çınar, Dicle, Eğil, Kocaköy ilçeleri için ise 2 grup halinde Diyarbakır il merkezinde düzenlenmiģtir. Ġlçe çalıģtayları ġanlıurfa ilinde büyük ilçeler arasındaki Siverek, ViranĢehir ve Birecik'te ilçe merkezlerinde, Harran, Akçakale, Ceylanpınar, Suruç, Hilvan, Bozova, Halfeti ilçeleri için ise 2 grup halinde ġanlıurfa il merkezinde düzenlenmiģtir. ÇalıĢtaylarda tarım, turizm ve sanayi sektörleri ile sosyal politika tematik alanında ayrı masalar oluģturulmuģ, her masada sorunlarının tespit edilmesi, çözüm önerilerinin geliģtirilmesi ve geliģme olanaklarının belirlenmesi çalıģmaları yapılmıģtır. ÇalıĢtaylardan elde edilen çıktılardan da yararlanılarak hazırlanan Mevcut Durum Raporlarının ve Analizlerinin tamamlanmasının ardından planlama sürecine geçilmiģtir. GAP Eylem Planı Revizyon çalıģmaları, danıģma toplantıları, il merkezi ve ilçe çalıģtayları sonucunda tespit edilen öncelikli sorunlar, çözüm önerileri ve faaliyetler bölge planı amaç ve stratejileri için önemli bir kaynak oluģturmuģtur. Bu çalıģmaların Bölge Planı geliģme eksenleri ile iliģkisi aģağıdaki tabloda gösterilmektedir. 18