Manda ile ilgili eser hazırlığımzıı benim derdim Mevla ile Medet, senin derdin medek ile gedek özdeyişini (medek ile gedek doğu bölgelerimizde manda

Transkript

1 Manda ile ilgili eser hazırlığımzıı benim derdim Mevla ile Medet, senin derdin medek ile gedek özdeyişini (medek ile gedek doğu bölgelerimizde manda ve yavrusu anlamına gelmektedir.) hatırlatarak ilgisini sunan rahmetli annem Nebile SOYSAL ın aziz hatırasına.

2 ÖNSÖZ Ülkemiz 1992 itibariyle baş 1994 de baş bulunduğumuz yıllarda baş olduğu tahmin edilen manda populasyonuna sahiptir. Kimi yörelerdeki adıyla Camış, Kömüş, Dombey, Camız, yetiştiriciliği hayvancılık bakımından özellikle başka hiçbir şekilde yararlanılamayan niteliksiz alanlarda hayvansal üretim olanağı sunduğu için özel bir öneme sahiptir. Ancak özellikle son yıllardaki hayvancılıkta gözlenen entansifleşmenin sonucu olarak sığırcılığın giderek daha yüksek verimli bileşime dönüşmesi, buna karşın manda yetiştirmenin böyle bir entansifleşmeyi sağlayamadığı için karlılığının azalması ülkemiz manda populasyonu yok olma noktasına getirmiştir. Bu konuda oluşturmak için çeşitli çalışmalar yapılmaktadır ( Oysa seviyesine ulaşmaya çalıştığımız hayvancılık bakımından gelişmiş ülkelerde Manda yetiştiriciliği sahip olageldiği popülariteden bir şey kaybetmemiştir. Bu durum böyle ülkelerde manda yetiştiriciliğine ve manda ürünlerine ilişkin teknolojinin elde edilip bilinip uygulanmasının sonucudur. Ülkemizde özellikle manda ürünlerine ilişkin yetersiz bilgiden kaynaklanan bilgi eksikliği sonucu ürünlerin özgün değeri en azından yeni kuşaklarca bilinmemektedir. Oysa sıkça dile getirildiği gibi söz gelişi İtalya da manda sütünden yapılan Mozerella Peyniri İtalyanların neredeyse milli bir ürünü haline gelmiştir. Manda ve ürünlerinin mutfağımız ve folklorumuzdaki özgün yerine karşılık ülkemiz manda yetiştiricilinin özgün ifade ile ihmal edilmişliğini gidermek gerekmektedir. Özellikle son yıllarda gen kaynaklarını koruma adı altında yapılan in situ çalışmalar bu süreçte önemli farkındalık yaratıcı niteliktedir. Şu anda bu konudaki en büyük eksiklik Tarım Bakanlığı nca ülkesel bir durum tespiti çalışması ve halk elindeki sürülerin ıslahı projesinin henüz yapılmış olmamasıdır. Ancak gıda güvenliği içeriğinde küçük işletmelerde üretilmiş özgün manda ürünlerinin mega tüketim merkezlerinde tüketici ile buluşmasını temin edecek çabalara ihtiyaç duyulmaktadır. Bu konuda bireysel manda yetiştiricisi çiftçilerin özel birikim gerektiren niteliği nedeniyle küçük ölçekli işletme tesisleri, paketleme ünitesi içerikli projeler hazırlayıp kredi ve finans sağlayıcı kamu ve özel birimlere başvurması en azından mümkün olamamıştır. Eserin 2006 daki birinci baskısında özellikle sığırcılık alanındaki kamu desteklerinin hiç değilse istenilen bileşim trendine yönelmiş olmasının yarattığı olumlu etkilerin manda yetiştiricilerini de kapsaması ilgili üretimi tekrar canlandırmak konusunda önemli bir araç olabileceğine işaret edilmiştir. Memnuniyetle ve minnetle belirtilmelidir ki kamu karar vericileri üç seneden beri manda üretim birlikleri kuran illerde üreticilere manda başına yıllık 250 TL destek sunmaktadır. Özellikle manda yetiştiricilerinin yoğun olarak bulunduğu bölgelerde Manda Yetiştiriciler Birliği işlevinin geliştirilmesine gerek vardır. Sürdürülebilirlik ve özel bir maliyet oluşturmamak açısından böyle bir yapılanma irade beyanı halinde üreticilerin ürünlerini günümüzün pazarlama yöntemi olan süper market raflarına iletebilirler. Manda yetiştiricileri böyle bir desteği hak etmektedirler. Bütün bunlardan daha önemlisi böyle bir farkındalığın tüketicilerde oluşturulması gerekmektedir. Söz konusu süreç konu ile ilgili bilgilerin yayılmasını gerektirmektedir. Elinizdeki eser konu ile ilgili üreticilere türeticilere belirli bir düzeyde bilgiler sunmayı amaçlamaktadır. Eserin birinci baskısını yayına hazırlayan; N.K.Ü. Ziraat Fakültesi Zootekni Bölümü nden Yrd. Doç. Dr. Y.Tuncay TUNA, Yrd. Doç. Dr.E.Kemal

3 GÜRCAN, Trakya Üniversitesi Keşan M.Y.O. dan Yrd.Doç. Dr. Süleyman KÖK, Zonguldak Gökçe Bey Tarım İlçe Md. den Vet.Hek.S.İrfan SOYSAL, Bandırma Hayvancılık Araştırma Enstitüsü nden Vet. Hek. Dr. Mustafa Küçükkebapçı, Vet.Hek. Yalçın Yaman, Zir. Yük. Müh. O. Karadağ ve Zir. Yük. Müh. M. Akif Yücel burada bir kez daha teşekkür etmek isterim. Eserin 2006 daki birinci baskısında bilgisayarda yazı, dizgi ve kontrolü sürecindeki olağan üstü emek gerektiren katkıları Zootekni Bölümü 4. sınıf öğrencisi Timuçin PARLAR, İbrahim Vefa DURDU ve ikinci baskısındaki hazırlanmış yazılmış ekleri ilave ve gözden geçirme işlemini sağlayan Araş. Gör. Serdar GENÇ in katkıları adlarını önsözde belirtmemizi gerektiren nitelikte olmuştur. Esere ilişkin verileri ve manda üretimi ile ilgili diğer konuları da hazırlanan isimli internet adresinden de ulaşabilirsiniz. Yeri gelmişken sektörün kerameti kendinden menkul öneri ya da sen-ben den öte her sahada esere ve katkıya gerek duyduğu gözlemine katkıda bulunmak üzere hazırlanan bu eserin bu konuda bilgiler sunacağını düşünüyor, hiç kuşkusuz olası eksikliklerin hoşgörü ile karşılanacağı ümidini muhafaza ediyoruz. Manda kaymağı isteyen mandasını yanında gezdirir. özdeyişinde olduğu gibi modern üretim teknikleri isteyenlerin bu konudaki bilimsel prensipleri kullanmalarına olanak sağlamak amacıyla hazırlanan eserin ilgilenenlere yardımcı olacağını umarım. Sevgilerimizle Prof. Dr. M. İhsan SOYSAL Tekirdağ 2009

4 ĠÇĠNDEKĠLER BÖLÜM 1 MANDA YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠ 1 Sınıflandırma ve Irklar Mandaların Sınıflandırılması Mandaların evcilleģtirilmesi 5 Dünyadaki Popüler Manda Irkları... 7 BÖLÜM 2 MANDALARIN ZOOLOJĠK SĠSTEMDEKĠ YERĠ Manda ırkları Bataklık mandaları (Swamp buffalo) Nehir mandaları (River buffalo) Akdeniz mandaları. 10 BÖLÜM 3 MANDA IRKLARI Bazı Manda Irkları Hakkında Genel Bilgiler Dünyanın ÇeĢitli Bölgelerinde Manda Irkları.. 21 BÖLÜM 4 MANDA ÜRETĠMĠNĠN AVANTAJLARI Mandalardan Yararlanma Biçimleri DüĢük Nitelikli Alanlarda, Niteliksiz Kaba Yemlerini Daha iyi Değerlendirmek Mandalar DüĢük Değerde Besinleri Kolayca Sindirebilirler Manda Önemli Ölçüde Çekme Gücüne Sahiptir Manda Her Ġklimde YetiĢtirilir Manda, Sığıra Göre Hastalıklara Dirençlidir Mandaların Diğer Ürünleri de Değerlidir Mandanın Diğer Öncelikleri Manda Üretimi Gelecekte Daha Da Önem Kazanacaktır. 30 BÖLÜM 5 MANDALARIN ANATOMĠK, FĠZYOLOJĠK, BĠYOLOJĠK ÖZELLĠKLERĠ Mandaların Fizyolojik Özellikleri Genetik Nitelikleri YaĢam Çevrimi Ve Besleme Sıcaklık Toleransı Soğuk Toleransı Rakım Islak (Nemli) Alanlarda yetiģebilme ve Mandalarda Sulak Alan Ġhtiyacı Mandalarda Biyolojik Özellikler Mandalarda dıģ görünüģ özellikleri Deri ve kıllanma Mandanın vücut özellikleri Mandalarda Sütçülük ĠĢlemlerine Uygunluk Bakımından Mizaç Bakım DavranıĢları Mandalarda Mekanizasyon Ġçerikli Yönetim Biçimlerine Uyum DavranıĢları 37

5 BÖLÜM 6 ÇEġĠTLĠ DÜNYA ÜLKELERĠNDE MANDA ÜRETĠMĠ Türkiye de Manda YetiĢtiriciliği Bulgaristan da Manda YetiĢtiriciliği Mısır da Manda YetiĢtiriciliği Pakistan da Manda YetiĢtiriciliği Vietnam da Manda YetiĢtiriciliği Ġtalya da Manda YetiĢtiriciliği.58 BÖLÜM 7 MANDALARDA SEVK VE ĠDARE Mandalarda Barındırma Ve Yönetimi Sıcak Ġklimlerde Barındırma Soğuk Bölgelerde Barındırma Mandalarda Kimliklendirme Kastrasyon (Eneme) BoynuzsuzlaĢtırma Seleksiyon Mandaların Nakliyesi Mandalarda DıĢ Parazit Mücadelesi Mandalarda Kuyruk Kesimi DeğiĢik Kategorilerdeki Mandaların Bakımı DiĢi Malaklar Sağım.. 75 GEA Westfaliasurge ün Manda Sağımı Konusundaki Önerileri.. 76 Mandalarda Süt Sarnıcında Sütün Birikmesi. 90 Sütün Sağılması.. 91 Mandalarda Etkin Sağım Pratikleri Elle Sağım Sağım Makinesi ile Sağma Mandalarda Meme Yangısı (Mastitis) Mandalarda Kesim Manda gübresi Manda boynuzu Manda derisi Mandalarda YaĢ Tayini DiĢ değiģtirme zamanı DiĢlerine göre mandaların yaģlarını belirlemek Boynuzlarına göre cinsi ve yaģı Mandalarda DiĢ ve Boynuz Kıvrım Sayısından YaĢ tahmini Sığırlarda YaĢ Tayini BÖLÜM 8 MANDALARDA BESLEME Mandalarda Yemleme-Besleme Protein Karbonhidratlar Yağ Besin Madde Ġhtiyaçları Enerji Protein Mineral ve Vitaminler Su Yem Unsurları Kaba Yem ÇeĢitleri.. 110

6 Kesif Yemler Süt Veren Mandalarda Pratik Yemleme Prensipleri Malakların Beslenmesine ĠliĢkin Pratik Öneriler Manda Düvelerinde Yemleme Pratikleri Kuru Dönem Mandalarında Besleme Pratikleri Büyüme Hızı Sürü Yönetimi Mandalarda Sindirim Etkinliği Yem Tercihleri Mandalarda Sütten Kesim Malakların suni biçimde sütten kesilmesi Malaklama ve sütten kesim pratikleri Manda sütünün yerini baģka hayvanların sütünü ikame ederek sütten kesim Mandalarda yem Yem Ġhtiyaç Rehberi Mandalarda Su Ġhtiyacı Temel Yönetim Pratikleri BÖLÜM 9 MANDALARDA ISLAH ÇALIġMALARI Manda Genetiği Mandalarda Üreme DiĢi döl verimliliği ve kızgınlık Kızgınlık TeĢhisi Kızgınlık süresi Kızgınlık (Estrus) Döngüsü (Sıklusu) Gebe mandalarda kızgınlık olgusu Doğum sonrası ilk kızgınlık Erkeklerde Döl Verimliliği Doğal AĢım Suni tohumlama Ersuyu karakteristikleri BaĢlangıç hareketlilik düzeyi Er suyu dondurma Üreme indexleri DiĢi Mandalarda Cinsi Olgunluk YaĢı Ġlk Yavrulama Östrus (Kızgınlık) Gebelik Mandalarda Doğum Yavrunun Ve Annenin Bakımı Manda Üretiminde ÇağdaĢ Yenilikler 163 BÖLÜM 10 ET VE ET ÜRÜN LERĠ Manda Etinin Özellikleri Kimyasal BileĢim Manda Etinin Kullanım Biçimler Manda Et Üretimi Manda Eti Karkas Karakteristikleri Manda Eti Sucuğu.. 168

7 BÖLÜM 11 MANDALARDA SÜT VE SÜT ÜRÜNLERĠ Süt verimi Süt verimini etkileyen faktörler Meme Memenin Ģekli ve büyüklüğü Süt oluģumu ve Ayrılması Süt oluģumu ve Süt bezlerinden ayrılması Süt Verimini Etkileyen Diğer Faktörler Irk Nitelikli damızlık seçimi Mandalarda Kayıt Tutma Ġtalya Da Manda Ġle Ġlgili Genetik ĠyileĢtirme Amaçlı Yapılanma Mandanın yavrulama dönemi Çevresel faktörler Havanın Sıcaklık Derecesi Süt Verimini Etkiler Mandanın YaĢının Süt Verimine Olan Etkisi Manda Sütünün Yerine BaĢka Hayvanların Sütünü Kullanmak Manda Sütü Manda Sütü BileĢimi Süt Ürünleri Mandalarda Süt verimi Sütün Ġndirilmesi Mandada Süt Üretiminin Yönetimi Manda Süt ve Süt Ürünler ĠĢlenmiĢ Süt Ürünler 185 Mozerella peyniri ve diğer süt ürünleri Ev Ortamında Yapılan Süt Ürünleri )Yoğurt )Kaymak 189 3)Manda Sütünden Peynir Yapımı Mozerella Peynir Yapımı 190 BÖLÜM 12 MANDALARDA ÇEKĠ GÜCÜ Mandanın ĠĢ Kapasitesi Manda KoĢum Takımlar 194 BÖLÜM 13 MANDA HASTALIKLARI Genel Sağlık Kontrolü Parazitler AĢılama Programları BulaĢıcı olmayan hastalıklar BulaĢıcı Hastalıklar Paraziter Hastalıklar Mandalarda Koruyucu Hekimlikle Ġlgili Bazı Bilgiler. 212 EKLER 1. KASAPLIK MANDA GÖVDE ETLERĠ TSE STANDARTI MANDALARDA YAġ TAYĠNĠ METODU TSE STANDARTI ANAÇ SIĞIR ve MANDA YETĠġTĠRĠCĠLĠĞĠNE ĠLĠġKĠN DESTEKLEMELER ve YÖNETMELĠKLER DAMIZLIK MANDA YETĠġTĠRĠCĠLERĠ BĠRLĠĞĠ KURMAK ĠÇĠN YAPILACAK ĠġLEMLER KAYNAKLAR 245