Volkan Coğrafyası. Prof. Dr. Ali Uzun

Transkript

1 Volkan Coğrafyası Prof. Dr. Ali Uzun

2 Volkan coğrafyasının konusu Volkan coğrafyası, volkanik faaliyetlerin sebeplerini ve çeşitlerini, volkanik şekillerin oluşum ve gelişimini, volkanik arazilerin dağılışını ve bu dağılışı etkileyen faktörleri, volkanik materyallerin niteliklerini ve kullanım özelliklerini, volkanik olaylarla insan faaliyetleri arasındaki ilişkileri inceler. Prof. Dr. Ali UZUN

3 Volkan bilimi (Volkanoloji) Volkanoloji, volkanik olayları inceleyen bilimdir. Volkanoloji, magmadan gelen malzemelerin yer kabuğu içerisine sokulmasını ya da yer yüzüne çıkmasını tektonik, petrolojik, sismolojik ve jeofizik yönleriyle inceler. Prof. Dr. Ali UZUN

4 Volkanizma Foto kaynak: om/2010/10/kilauea_volcano jpg Magmatik malzemelerin yer kabuğu içine sokulmasına ya da yeryüzüne çıkmasına volkanizma denir. Volkanizma magmadan gelen malzemelerin yerkabuğunun içinde ya da yeryüzünde birikmesine göre ikiye ayrılır: 1. Derinlik volkanizması 2. Yüzey volkanizması Prof. Dr. Ali UZUN

5 Derinlik volkanizması Magmadan gelen malzemeler yer yüzüne ulaşamadan yer kabuğu içindeki boşluklarda birikerek taşlaşırlar. Bu faaliyet tipine intrüzif volkanizma ya da plutonizma denir. Prof. Dr. Ali UZUN

6 Yüzey volkanizması Magmadan gelen malzemeler yeryüzüne ulaşır. Bu faaliyet tipine ekstrüzif volkanizma da denir. Volkanizma deyince aklımıza öncelikle bu tip bir faaliyetin gelmesi göz önünde gerçekleşmesinden kaynaklanır. Prof. Dr. Ali UZUN

7 Çıkış yeri özelliğine göre volkanlar Çıkış yeri şekline göre volkanik püskürmeler üç grupta incelenir: 1. Alansal (areal) püskürmeler; 2. Çizgisel (linear) püskürmeler; 3. Merkezi (central) püskürmeler. Prof. Dr. Ali UZUN

8 Alansal (areal) püskürmeler Genellikle batolitlerin üzerindeki ince yer kabuğu tabakasının ergiyerek volkanik materyale karışması sonucunda oluşurlar. Bu tip püskürmelerin, Paleozoik öncesi jeolojik dönemlerde yaygın olduğu tahmin edilmektedir. Prof. Dr. Ali UZUN

9 Çizgisel (linear) püskürmeler Bunlara fissür volkanizması da denir. Özellikle ıraksak (diverjan) levha sınırlarında görülürler. En iyi bilinen örneklerinden biri 25 km uzunluğundaki bir hat boyunca1783 te İzlanda da meydana gelmiş olan Laki volkanıdır. Kıtasal kabuk üzerinde bir kırık hattı boyunca çıkan lavların etrafa yayılmasıyla geniş lav platoları oluşur. Örnek: Kars bazalt platosu, Hindistanda ki Dekkan platosu. Prof. Dr. Ali UZUN

10 Merkezi (central) püskürmeler Volkanik malzemelerin bir bacadan çıkarak yeryüzünde birikmesidir. Volkan konilerinin oluşmasına sebep olur. Örnek; Ağrı dağı, Erciyes dağı, Nemrut dağı. Prof. Dr. Ali UZUN

11 Etkinlik süresine göre volkanlar Volkanlar etkinliklerine göre üçe ayrılır: 1. Aktif volkanlar. 2. Uyuyan volkanlar, 3. Sönmüş volkanlar, Prof. Dr. Ali UZUN

12 Aktif volkanlar Halen aktif olup, faaliyetleri volkan bilimciler tarafından gözlemlenmiş volkanlardır. Örnek: Mauno Loa, Etna, Eyjafjallajökull volkanları gibi. Foto: Mauno Loa volkanı Prof. Dr. Ali UZUN

13 Uyuyan volkanlar Nemrut Dağı nın 3D görüntüsü, kuzeye bakış. Bunlara dormant volkanlar da denir. Tarihi dönemde püskürmüş, ancak son bir birkaç yüz yıldır suskun duran volkanlardır. Bu volkanlar gelecekte yeniden lav püskürtebilirler. Örnek: Nemrut Dağı, Tatvan. Prof. Dr. Ali UZUN

14 Sönmüş volkanlar Ağrı Dağı nın 3D Görünümü, güneye bakış. Sönmüş volkanlara ölü volkanlar da denir. Son püskürmesinin üzerinden birkaç on bin yıl geçmesine rağmen bir daha püskürmemiş volkanlardır. Örnek: Ağrı Dağı. Prof. Dr. Ali UZUN

15 Püskürttükleri malzemeye göre volkanlar Volkanlar püskürttükleri malzemeye göre üçe ayrılır: 1. Gaz püsküren volkanlar 2. Lav püsküren volkanlar ve 3. Katı materyal püsküren volkanlar Volkanizma sırasında bu malzemelerden yalnızca biri çıkabileceği gibi bazen ikisi ya da üçü birlikte de çıkabilir. Prof. Dr. Ali UZUN

16 Püskürme şekline göre volkanlar Volkanlar püskürme şekline göre üçe ayrılır: 1. Solumalı (ekshalatif) volkanlar 2. Patlamalı (eksplozif) volkanlar ve 3. Taşma (effüzif) volkanları Prof. Dr. Ali UZUN

17 Solumalı (ekshalatif) volkanlar Gaz çıkışının hakim olduğu volkanlardır. Bu tip volkanlar solunum yapan insanın nefes vermesine benzetildiği için ekshalatif volkanlar olarak da tanımlanırlar. Prof. Dr. Ali UZUN

18 Patlamalı (eksplozif) volkanlar Patlamalı volkanlara eksplosif volkanlar da denir. Magmadan gelen yoğun gaz basıncının baca ağzını patlatmasıyla oluşurlar. Patlamalı volkanizma sırasında çok miktarda piroklastik madde ve ağdalı lav parçaları havaya savrulur. Bu tip volkanizma sırasında gerek yer kabuğunun üst kısmı parçalanarak maar ve kaldera gibi tahrip şekilleri oluşabilir. Prof. Dr. Ali UZUN

19 Taşma (Effüzif) Volkanları Magmadan yükselen lavlar bir bacadan çıkarak etrafa yayılır. Lavın bazik ya da asit olması akıcılığını etkiler. Asit lavlar az akıcı olduğundan, bacadan fazla uzaklaşamadan soğurlar. Yüksek volkan konilerinin oluşmasına sebep olurlar. Bazik lavlar ise daha akıcıdırlar ve hızla etrafa yayılırlar. Bu nedenle kalkan biçimli, basık volkan konileri oluştururlar. Prof. Dr. Ali UZUN

20 Volkanların dağılışı Volkanlar genellikle yer kabuğunu oluşturan levhaların sınırlarında yoğunlaşırlar: 1. Büyük Okyanus çevresi (Ateş çemberi), 2. Atlantik ortası sırtı, 3. Doğu Afrika rift hattı, 4. Alp- Himalaya sistemi (genç kıvrım kuşakları sahası). Prof. Dr. Ali UZUN

21 Aktif volkanlar (Hoşgören 1983) Prof. Dr. Ali UZUN

22 Ateş çemberi den değiştirilerek Aktif volkanların önemli bir kısmı Büyük Okyanus levhasının kenarında toplanmıştır. Ateş Çemberi adı verilen bu saha, kuzeyde Kamçatka ve Alaska yarımadalarından başlar, Amerika kıtalarının batı kıyılarını takip eder, batıda ise Kuril adaları, Japonya, Filipinler, Endonezya ve Yeni Zelanda yı içine alır. Çemberin güney kesiminde volkan yoğunluğu nispeten azalır. Prof. Dr. Ali UZUN

23 Atlantik Ortası Sırtı Bu hat, yer kabuğunun en önemli yayılma alanlarından (diverjan) biridir. Dünyanın aktif volkanlarının önemli bir kısmı bu hat üzerinde toplanmıştır. Kuzeyde İzlanda adası çevresinden başlar, Azor adaları (Flores, Santa Maria) üzerinden güneye doğru Tristan de Cunha adası çevresine kadar devam eder. Prof. Dr. Ali UZUN

24 Doğu Afrika Rift Hattı Afrika kıtasının doğusunda yer alır. Kuzeyde Arabistan ile Afrika kıtaları arasındaki Kızıl Deniz den başlar, Afrika kıtasının doğu kesiminde kuzey-güney yönünde devam eder. Dünyanın en çok tanınan volkan dağlarından Klimanjaro ve Kenya dağı gibi önemli volkanlar bu hat üzerinde toplanmıştır. Foto: htm Şekil: mmons/5/5a/eafrica.gif Prof. Dr. Ali UZUN

25 Alp Himalaya Sistemi Şekil kaynağı: s/b/b8/alpide_belt.jpg Alp-Himalaya kıvrım dağlarını oluşturan yaklaşıcı levha hareketlerine eşlik eden volkanlardır. Etna, Vezüv (Italya); Santorini (Yunanistan); Erciyes, Ağrı (Türkiye) ve Damavand (İran) gibi bir çok tanınmış volkanik dağ bu kuşak içinde yer alır. Prof. Dr. Ali UZUN

26 Sıcak noktalar (Hot spots) pots.html Astenosfer içinde baca şeklinde oluşan yükselici magma hareketlerinin sebep olduğu volkanlardır. Yükselen magma huzmesi üzerindeki taşküre zamanla ergiyerek magma malzemesine dönüştürmekte ve kabuğun zayıflamasıyla da volkanlar meydana gelmektedir. Sıcak noktaların magma içindeki yerleri sabit, üzerindeki levhalar ise hareketlidir. Levha yer değiştirdikçe, sıcak nokta üzerinde yeni volkanlar oluşur. Böylece en eskisi en uzakta olan ve bir hat boyunca sıralanan bir volkan dizisi meydana gelir. Örnek: Havai volkanları. Prof. Dr. Ali UZUN

27 Havai volkanları Büyük Okyanus levhası üzerindeki Havai volkan dizisi (Soldan sağa ve eskiden yeniye doğru Kauai, Oahu, Maui ve Havai) böyle bir sıcak nokta (hot spot) üzerinde oluşmuştur. Prof. Dr. Ali UZUN

28 Volkanik malzemelerin sınıflandırılması Volkanizma sırasında çıkan malzemelerin en önemlisi akıcı özellikteki (sıvı) lavlardır. Ayrıca, katı ve gaz halinde de malzemeler çıkar. Lavların soğumasıyla oluşan taşlara ise katılaşım taşlar adı verilir. Lavların yer kabuğu içerisindeki boşluklarda birikmesiyle oluşan taşlara iç püskürük taşlar (plütonik ya da intrüzif taşlar); yüzeyde birikmesiyle oluşanlara ise, dış püskürük taşlar (ekstrüzif taşlar) denir. Prof. Dr. Ali UZUN

29 Volkanizma ile çıkan sıvı malzemeler (lavlar) Volkanizma ile yüzeye çıkan malzemelerin esasını sıvı (akıcı) özellikteki lavlar oluşturur. Lavlar SiO 2 içeriklerine göre asit, nötr, bazik ve ultrabazik olmak üzere dört gruba ayrılırlar. Eğer lavlar %65 den fazla SiO 2 içeriyorlarsa asit, %52-65 arasında SiO 2 içeriyorlarsa nötr, %52-40 arasında SiO 2 içeriyorlarsa bazik ve %40 dan daha az SiO 2 içeriyorlarsa ultrabazik olarak adlandırılırlar. Prof. Dr. Ali UZUN

30 Lavların bazı özellikleri Asit lavlar: Asit lavlar kaynağını magmanın üst kısımlarından alırlar. Oldukça kıvamlı olup, hızları düşüktür. Volkan bacasından fazla uzağa gidemeden soğurlar. Sivri ve yüksek volkan konileri oluştururlar. Bazik lavlar: Bazik lavlar kaynağını magmanın derin kısımlarından alırlar. Son derece akıcı olup, hızla etrafa yayılırlar. Kalkan biçimli basık volkan şekilleri oluştururlar. Prof. Dr. Ali UZUN

31 Volkanlardan çıkan katı malzemeler Volkanlardan çıkan katı malzemelerin tümüne birden piroklastik malzemeler ya da tefra denir. Katı volkanik malzemelerin kaynağını, bacanın kenarından koparılan taşlar, baca içinde soğuyarak katılaşmış volkanik taşlar ve magmanın üst kısmından koparılıp havaya savrulan lav parçalarının soğuyarak yere düşmesiyle oluşan taşlar meydana getirir. Prof. Dr. Ali UZUN

32 Piroklastik malzemelerin sınıflandırılması Piroklastik malzemeler genellikle boyutlarına göre sınıflandırılıp, adlandırılırlar. Ancak eşik değerler yazarlara göre değişir. Bu ölçeklerin en yaygın kullanılanlarından biri tablo halinde verilmiştir: > 64 mm Blok ve volkan bombası < 64 mm > 2 mm lapilli, pumice <2 mm > 0,25 mm Kalın kül, volkan kumu <0.25 mm İnce kül, toz Prof. Dr. Ali UZUN

33 Volkan blokları Kendovan yolunda volkanik bloklar, Tebriz, İran Çapları 64 mm den büyüktür. Üzerleri pürüzlü, kabarcıklı ve bazen girintili çıkıntılıdır. Volkan konisi içinde katılaşmış eski lav parçalarının patlamalı volkanizma sırasında havaya savrulmasıyla oluşurlar. Prof. Dr. Ali UZUN

34 Volkan bombası Foto: J.P. Lockwood 10 Temmuz y/bomb.php den Volkan bombası; çapları 64 mm den büyük ve genellikle cm arasında değişir. Havaya savrulan lav parçalarının dönerek soğumasıyla oluşurlar. Genellikle iğ şeklinde, ortası kalın ve iki ucu sivri katı malzemelerdir. Prof. Dr. Ali UZUN

35 Lapilli Lapilli, İtalyanca da küçük taş anlamına gelir. Çapları 2 mm ile 64 mm arasında değişir. Bezelye tanesine benzeyen açık renkli ve üzeri delikli olanlarına pumice denir. Prof. Dr. Ali UZUN

36 Cüruflar (Scoria) Genellikle bazaltik ve andezitik lavlardan oluşurlar. Genellikle bol boşluklu ve camsı bir yapıya sahiptirler. Cüruf içindeki boşluklar lavların içindeki gazların boşalmasıyla oluşur. Genellikle koyu gri renklidirler. Yüzeyleri bazen maviye çalar. Genellikle yüksek demir içerirler. Oksitlenme nedeniyle bazen kırmızımsı kahverenginde olurlar. Prof. Dr. Ali UZUN

37 Volkan külü (ash) Volkan külleri genellikle patlamalı volkanizma ile çıkarlar. Küçük kaya kırıntıları, volkan camı parçaları ve mineral tanelerinden oluşurlar. Suda çözünmezler. Tane çapları genellikle topluiğne başından (0.025 mm) daha daha küçüktür. Prof. Dr. Ali UZUN

38 Volkan tüfü Volkan tüfü, patlamalı volkanizma sırasında havaya savrulan ince piroklastik malzemelerin göl ya da denizel ortamlarda birikmesiyle oluşan volkanik kayaçlardır. Prof. Dr. Ali UZUN

39 İgnimbrit İgnimbrit; çok sıcak volkan küllerinin birbirine yapışarak lav akıntısına benzer bir akıntı oluşturmasıyla meydana gelen kütlevi kayaçlardır. Tüflere oranla aşınmaya karşı daha dirençlidirler. Foto: Paşabağı (Ürgüp) mevkiinde; tüf ve ignimbrit ardalanması peribacalarının oluşumunu desteklemiştir. Prof. Dr. Ali UZUN

40 Lahar akıntısı Mount St. Helens, 19 Mart 1982 püskürmesi. Foto: Tom Casadevall, 21 Mart 1982, USGS Patlamalı volkanizma ile çıkan ince piroklastik malzemelerin yer çekimine bağlı olarak sulu ya da kuru halde yamaç aşağı doğru hareket etmesine lahar akıntısı denir. Prof. Dr. Ali UZUN

41 Volkanlardan çıkan gazlar Volkanlardan çıkan gazların en önemli kısmını su buharı oluşturur, ayrıca karbonlu, kükürtlü, klorlu ve azotlu gazlar da bulunur. Volkanlardan çıkan gazlar fumerol, mofet ve solfatara olmak üzere üç grupta toplanırlar. Prof. Dr. Ali UZUN

42 Fumerol Volkandan duman tütmesi anlamında kullanılmaktadır. Genellikle su buharından (H2O) oluşan bir gaz püskürmesidir. Gaz olarak tehlikeli değildir. Ancak, çok sıcak olduğu için yakıcı olabilir. Prof. Dr. Ali UZUN

43 Sıcak su kaynakları Yer altındaki sıcak kayalarla temas eden suların ısınmasıyla oluşurlar. Taşların içindeki mineralleri eriterek içlerine alırlar. Sıcak sular eriyik mineral madde bakımından zengin oldukları için, çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanılırlar. Dünyada yaygın olmakla birlikte İzlanda, Yeni Zelanda ve Türkiye de güzel örneklerine rastlanır. Prof. Dr. Ali UZUN

44 Gayzer Genellikle sıcak su ve su buharı püskürten periyodik kaynaklardır. En iyi tanınan örneği ABD nin Wyoming eyaletindeki Old faithfull gayzeridir. İzlanda da da çok güzel örneklerine rastlanır. Volkanik sahalarda düşey yönde gelişmiş çukurların içinde ısınan suların havaya püskürmesini ifade eder. Ocağın üzerindeki kapalı çaydanlığın oluğundan suyun püskürmesine benzetilebilir. Prof. Dr. Ali UZUN

45 Kale Gayzeri Yellowstone Milli Parkı, Wyoming- ABD. Kaynak: ucts/pglossary Prof. Dr. Ali UZUN

46 Mofet Volkanik sahalardaki çatlaklardan çıkan genellikle karbonlu gazlardır. Çıkan gazların bazen %80-90 ını karbondioksit (CO2) oluşturur. Ancak, bazen de yoğun karbon monoksit (CO) çıkar. Karbon monoksit (CO) renksiz, kokusuz ve tatsız bir gaz olup, son derece zehirleyicidir. Prof. Dr. Ali UZUN

47 Adını kükürtten alır. Solfatar Volkanik sahalardaki çatlaklardan çıkan kükürtlü gazları ifade etmek için kullanılır. Kokusu, çürük yumurta kokusuna benzer. Sarı renkli bir çökelti oluşturur. Volkanik göllerin içindeki çatlaklardan boşalırsa göl sularının asitleşmesine sebep olur. Son derece tehlikeli bir gazdır. En güzel örneklerine İtalya da rastlanır. Prof. Dr. Ali UZUN

48 Çamur volkanı Pglossary/ Yüksekliği 1-2 m yi aşmayan, kil ve çamurlardan oluşmuş küçük konilerdir. Volkanik sahalarda, kil ve millerden oluşmuş ince taneli malzemelerin sıcak su ile karışmasıyla oluşan çamurların bir lav akıntısı gibi bir bacadan çıkarak etrafa yayılmasıyla oluşurlar. Foto: S.R. Brantley Eylül 1983 Yellowstone Milli Parkı, Wyoming.

49 Lav akıntı şekilleri Volkan bacasından çıkan lavlar, etrafa yayılırken soğur ve bazı özel şekiller kazanırlar. Bu şekiller görüldükleri bölgelerdeki yerli halkın verdiği isimlerle anılırlar. Örnek; Havai de aa ve pahoehoe, Meksika da malpais ve hornitos, Fransa da cherie, Türkiye de leçelik gibi.

50 Leçe (Aa) glossary Volkanlardan çıkan bazik lavların oluşturduğu karmaşık şekillerdir. Bunlara halk dilinde leçe ya da leçelik adı verilir. Yüzeyleri girintili çıkıntılı, pürüzlü ve bloklu bir yapıya sahiptir. Üzerinde yürünmesi oldukça zordur. Havai dilinde bunlara Aa denilmektedir.

51 Halat biçimli lavlar (Pahoehoe) Genellikle bazik lavlardan oluşan ve küçük loblar şeklinde ilerleyen bir lav akıntı şeklidir. Genel görüntüsü halata benzer. Uçlarında ayak baş parmağına benzeyen loblar oluşur. Lavların bu şekilde katılaşmasına ise dermolitik katılaşma denir Havai de bunlara Pahoehoe denir. Foto: J. D. Griggson; 16 Temmuz 1990 Havai s/pglossary

52 Lav tünelleri Akıcı özellikteki bazik lavlar yamaç aşağı hareket ederken atmosferle temas eden üst kısmı soğur ve katılaşır. Buna karşılık, henüz soğumamış iç kısmındaki lavlar akmaya devam eder. Bacadan lav akışı durunca, kabuğun içindeki lavlar boşalır ve yüzlerce metre uzunluğa sahip lav tünelleri oluşur. Tünelin tabanı genellikle düz, yan duvarları ise pürüzsüzdür. İçlerinde yer yer lav sarkıtları oluşur. Foto: Kılauea volkanı, Havai.

53 Lav akıntısı Andezitik lavlar fazla akıcı olmadığından bacadan çok uzağa gidemezler. Bu nedenle çevresine göre nispi yükseklikleri fazla heybetli dağları oluşur. Foto: St. Helens Dağı nda andezitik lav akıntısı Washington. Kaynak: h.edu/geo/courses/uonline/mo dules/m10b.html

54 Hornito Bacadan çıkan lavlar eğim yönünde akarken, üst kısımları soğumasına rağmen alttan akmaya devam ederler. Ancak, lavlar akış yönünde ilerlerken eğim şartlarının değişmesine bağlı olarak bazı kesimlerde kabarmalara sebep olurlar. Bazen de bu kabartıların üst kısmındaki kabuk kırılarak bir kısım lavlar buradan yüzeye çıkarak, küçük koniler oluştururular. Bu tip köksüz dik kenarlı konik lav birikintilerine hornito denir. Foto: Kilauea volkanı, Havai

55 Pelenin Saçları Kaynak: Bazaltik lav akışı sırasında rüzgarın üflemesi ile oluşmuş doğal camsı liflerdir. Çapları genellikle yarım mm den azdır. Boyları ise 2 m ye kadar uzun olabilir. Havai yerlilerinin eski bir tanrıçası olan Pele ye atfen bu şekilde adlandırılmıştır.

56 Denizaltı püskürmesi ve yastık (pillow) lavları Deniz altı püskürmesi sırasında yüzeye çıkarak suyla temas eden lavlar hızla soğur ve yastığa benzer şekiller oluşturur. Bazılarının içinde su buharının sebep olduğu gaz boşluklarına rastlanır. Foto:htttp:// ourses/uonline/modules/m10b.html

57 Krater Tendürek dağı krateri, Ağrı Volkan konilerinin zirvesinde yer alan huni biçimli çukurluklardır. Genişlikleri 1 km den azdır. Patlamalı volkanlarda, volkan bacasının üst kısmının gaz basıncı ile parçalanması ya da volkan bacası içindeki lavların püskürmeyi takiben bacanın içine doğru süzülmesiyle oluşurlar. Bir kısmının içinde göl bulunur. Lav akıntıları nedeniyle bazen kraterlerin yan tarafları yarılmış olabilir. Böyle durumlarda krater içinde göl oluşmaz.

58 Kaldera Volkan konilerinin üzerinde yer alan daire veya elips biçimli geniş çukurluklardır. Çapları birkaç yüz metreden birkaç on km ye kadar ulaşabilir. Genellikle volkan konisinin üst kısmının bir patlamayla tahrip olmasıyla oluşurlar. Bazen de püskürmeyi takiben volkan ocağında oluşan boşluk nedeniyle koninin doruk kısmının içe çökmesiyle oluşurlar. Prof. Dr. Ali UZUN

59 Çökme kalderasının oluşumu Volkanik püskürmeyi takiben volkan ocağında bir boşluk oluşur. Artan ağırlık nedeniyle koninin doruk kısmı dairevi faylarla mağma ocağında oluşan bu boşluğa doğru çöker. Böylece çökme kalderaları oluşur. Prof. Dr. Ali UZUN

60 Nemrut Kalderası Nemrut kalderası; stratovolkan üzerinde gelişmiş tipik bir çökme kalderasıdır. Van Gölü nün güneybatısında yer alır.

61 Somma volkanı Bazı kalderaların içinde ikinci dereceden volkan koniler i gelişir; bunlara somma volkanı denir. Foto: Taal kalderası içerisinde gelişmiş somma volkan adası, Filipinler. ages/pinatubo/8.taal/3.jpg Prof. Dr. Ali UZUN

62 Maar Patlamalı volkanizma ile yer kabuğunun üst kısmı parçalanır ve bacanın üzerinde çanak şekilli bir çukur oluşur. Patlama çukuru olarak da bilinirler. İçlerinde su birikirse maar gölleri oluşturur. Deniz anlamına gelen Latince mare kelimesinden üretilmiştir. Maarların çapları birkaç yüz metre ile birkaç km arasında değişir.

63 Meke maar gölü ve somma volkanı Karapınar yöresinde patlamamalı volkanizma sonucu oluşmuş Meke maar gölü ve Göl içerisinde sonraki bir volkanik faaliyetle oluşmuş somma volkan konisi.

64 Volkanik rölyef şekilleri Volkan dağlarından bazıları sıra halinde, bazıları da küme halinde gruplar oluştururlar. Bunlardan volkan sıraları belli bir kırık boyunca, volkan kümeleri ise birbirini kesen kırık hatlarının olduğu bölgelerde ortaya çıkarlar.

65 Başlıca volkan tipleri Volkanlar, volkan konilerinin oluşum özelikleri ve biçimleri dikkate alınarak genellikle dört gruba ayrılırlar. 1. Cüruf konileri 2. Bileşik volkanlar (Strato-volkanlar) 3. Kalkan şekilli volkanlar (Havai tipi volkanlar) 4. Kubbe şekilli volkanlar (Volkan domları) Prof. Dr. Ali UZUN

66 Volkanik konilerin yapısı Tipik bir volkan konisi üç bölümden oluşur: 1. Gövde 2. Baca 3. Krater. Prof. Dr. Ali UZUN

67 Cüruf konileri Tek bir bacadan püsküren toz ve katılaşıp yere düşen lav parçalarından oluşurlar. Gazlarla birlikte havanın içine doğru şiddetli bir püskürme olur ve katılaşıp yere düşen küçük lav parçaları ile diğer piroklastik maddeler bacanın etrafında birikerek yuvarlak ya da oval biçimli bir koni oluşturur. Çoğunun zirvesinde huni biçimli bir krater bulunur. Cüruf konileri volkanların en basit tipi olup, yükseklikleri nadiren 300 m yi geçer. Prof. Dr. Ali UZUN

68 Paricutin cüruf konisi By Robert I. Tilling: VOLCANOES, USGS 1943 te, Meksika nın Paricutin köyü yakınlarında oluşmaya başladı ve etkinliği dokuz yıl sürdü. Volkanik etkinlik sırasında 100 mil karelik bir alan küllerle kaplandı. Şiddetli bir gaz püskürmesi ile ergimiş lavdan kopan parçalar bacanın etrafına yığılarak 365 m yüksekliğinde bir koni oluşturdu. Prof. Dr. Ali UZUN

69 Lav kubbeleri (volkanik dom) Foto kaynağı: Photograph by T.P. Miller in June de oluşmuş. Katmai Milli parkı Alaska. Volkan bacasından yükselen ağdalı lavların fazla yayılmadan volkan bacasının üzerinde birikmesiyle oluşan kubbe şeklinde dik kenarlı dolgulardır. Fotoğrafta Alaska daki Novarupta volkan domu görülüyor. Prof. Dr. Ali UZUN

70 Kalkan biçimli volkanlar Karacadağ (Diyarbakır) volkanının 3D görüntüsü. Kalkan biçimli volkanlar, bütünüyle akıcı (bazaltik) lavlardan oluşurlar. Merkezi bir baca ya da baca grubundan püsküren lavlar etrafa yayılarak kalkan biçimli bir koni oluşturur. Kalkan biçimli volkanların en güzel örneklerine Havai adalarında rastlanır. Bu nedenle bunlara Havai tipi volkanlar da denir. Örnek: Kilauea ve Mauna Loa konileri (Havai), Karacadağ (Diyarbakır). Prof. Dr. Ali UZUN

71 Bileşik volkanlar Foto: Erciyes Dağı, Kayseri Bileşik volkanlara karışık volkan, kompozite volkan ve stratovolkan gibi isimler de verilir. Piroklastik malzemelerle lav tabakalarının üst üste yığılmasıyla oluşurlar. Örnek: Fuji Dağı (Japonya), Shasta Dağı (ABD), Erciyes Dağı (Türkiye). Prof. Dr. Ali UZUN

72 Bileşik volkanın yapısı Bileşik volkanlar genellikle yüksek, dik ve simetrik konilere sahiptir. Nispi yükseklikleri bazen 2500 m yi aşar. Genellikle merkezi bacanın üzerinde bir krater bulunur. Çatlakların arasında katılaşan lavlar (dayk) volkanın omurgası görevini üstlenir ve koniyi sağlamlaştırır. Prof. Dr. Ali UZUN

73 Volkanik arazilerde aşınma Volkanik araziler de dış etmenlerle aşınırlar. Bu araziler de aşınırken gençlik (yeni ve henüz aşınmamış), olgunluk (az aşınmış) ve ihtiyarlık (fazla aşınmış) aşamalarından geçerler.

74 Bileşik volkanlarda topografyanın gelişimi-1 Oluşum: Magmadan yükselen lavlar yüzeyde bir volkan konisi oluşturur ve yüzlerce yıl sürebilen volkanik etkinlik sırasında bu koni giderek büyür. Bu sırada bacadan çıkan lavlar çevredeki arazilerin üzerine yayılır. Yeni oluşan volkanik arazi üzerinde eğime bağlı olarak bir akarsu şebekesi kurulur. Gençlik: Akarsular zamanla vadilerini derinleştir ve lav örtüsü akarsularla yarılarak geniş bir volkan platosu oluşur.

75 Bileşik volkanlarda topografyanın gelişimi-2 Olgunluk: Zamanla volkan konisi tahrip olur ve bacayı oluşturan sert tıkaç ve ışınsal dayklar açığa çıkar. Bu sırada lav platosunun etrafı boşlatılır ve mesa şeklinde parçalara ayrılır. İhtiyarlık: Devam eden erozyon nedeniyle koni ve çevresi yavaş aşınır. Eski yüksek volkan konisi ve çevresindeki lav platosundan geriye nek ve dayklardan oluşan bir volkan iskeletiyle bazı küçük lav örtüsü parçaları kalır. Volkanın çevresinde az engebeli alçak bir yüzey oluşur.

76 Tüf örtüleri üzerinde topografyanın gelişimi Volkanik tüfler aşınmaya karşı fazla dirençli değildir. Yüksek eğimli yamaçlar erozyonla hızla aşınır ve kırgıbayır adı verilen oluk oluk yarılmış bir arazi ortaya çıkar. Erozyonun ilerlemesi durumunda yarıntılar arasında kalan kütleler gittikçe küçülerek peri bacalarına dönüşür. Kurak ve yarı kurak iklim şartları altında, yağışlarla zemine sızan sular ana kayadan eriterek içlerine aldıkları mineralleri buharlaşma sırasında peri bacasının yüzeyinde biriktirerek peri bacasının üzeri sert bir kabukla kaplanır. Bu kabuk peribacasını uzun süre karşı aşınmaya korur.

77 Peribacalarının mantar kayaya dönüşmesi Peribacasının kabuğu her hangi bir sebeple kırılırsa, özellikle zemine yakın kısımları rüzgar aşındırmasına maruz kalır ve mantar kaya adı verilen şekiller oluşur. Foto: Tüfler üzerinde gelişmiş bir mantar kaya. Gülşehir, Nevşehir.

78 İç püskürük kütleler Volkanik faaliyetler sırasında magmadan gelen malzemelerin bir kısmı, bazen de tamamı, yer yüzüne ulaşamayarak yer kabuğunun derinliklerinde soğurlar. Böylece iç püskürük taşlar (derinlik taşları, plutonit) meydana gelir. Derinlik taşlarının oluşturduğu farklı şekil ve boyuttaki kütlelere plüton adı verilir. Erozyon nedeniyle bazı plütonların üzeri açılır ve yüzeyde özel topografik şekiller meydana gelir. Plütonlar, şekilleri ve boyutları dikkate alınarak batolit, lakolit, bismalit, sil ve nek gibi özel isimler alırlar.

79 Uyumlu ve uyumsuz plütonlar İç püskürük kütleler, yer kabuğunu oluşturan tabakaların arasına girerek onlarla uyumlu bir yapı oluşturursa, yani onlar kesmezse, bu tür kütlelere uyumlu (konkordant) kütleler denir. İç püskürük kütleler eğer yer kabuğunu oluşturan tabakaları keserse bu kez de uyumsuz (diskordant) kütleler olarak adlandırılırlar.

80 Volkanik relief şekilleri

81 Batolit Volkanik etkinlik sırasında yer kabuğu içine sokularak orada soğuyan en geniş iç püskürük kütlelerdir. Alanları 100 km2 yi, kalınlıkları ise 10 km yi geçebilir. Genellikle granit türü kayaçlardan oluşurlar. Yavaş soğuduklarından içerdikleri kayaçların mineralleri büyüktür. Dünyadaki en meşhur batolitlerden biri ABD nin Yosemite milli parkındaki Sierra Nevada batolitidir. Türkiye de ise, Uludağ batoliti (Bursa) ile Kaçkar batoliti (Rize) başlıca örnekler arasında sayılabilir.

82 Sierra Nevada batoliti Sierra Nevada batoliti, ABD deki Yosemite milli parkındaki bulunur. Dünyanın en bilinen batolitlerinden biridir. Kaynak: h.edu/geo/courses/uo nline/modules/m10b. html

83 Fakolit Enine kesiti iki tarafı da dışbükey bir merceğe benzer. Uyumlu iç püskürük kütlelerden biridir. Üzerindeki tabakalar antiklinal, altındakileri ise senklinal olacak şekilde bükülürler.

84 Lakolit Enine kesitleri mantara benzer. Çapları birkaç km, yükseklikleri ise birkaç yüz metre ile sınırlıdır. Yer kabuğu tabakaları arasına girerek onlarla uyumlu bir yapı gösterir.

85 Lapolit Enine kesitleri içi dolu tabağa benzer. Çapları birkaç km, yükseklikleri ise birkaç yüz metre ile sınırlıdır. Yer kabuğu tabakalarıyla uyumlu bir yapı gösterir.

86 Bismalit Boyutları ve şekilleri ana hatlarıyla lakolitlere benzer. Ancak, üzerinin faylanarak yükselmiş olmasıyla onlardan ayrılır. Magmadan yüksek basınçla gelen malzemeler lakolitlerin üzerlerindeki tabakaların kırılarak horst şeklinde yükselmesine sebep olur. Böylece, enine kesiti tencere kapağına benzeyen bir görüntü ortaya çıkar.

87 Neck (Baca dolgusu) Magmadan gelen malzemelerin volkan bacası içinde soğumasıyla oluşurlar. Düşey yönde gelişen ve yer kabuğu tabakalarını kesen, uyumsuz (diskordant), iç püskürük kütlelerdir. Bunlara baca tıkacı (plug) da denir.

88 Diyatrema Diyatreama, gaz basıncıyla oluşmuş patlamalı volkanların genellikle piroklastik malzemelerden oluşan ve şekil olarak havuca benzeyen baca dolgularıdır. Bazılarının içinde elmas bulunur.

89 Tabaka filonu (Sill) Cankurtaran Geçidi, Hopa/ Artvin Yer kabuğu tabakaları arasına girerek onlarla uyumlu bir yapı gösteren iç püskürük kütlelere tabaka filonu (sill) denir. Kalınlıkları birkaç cm ile birkaç metre arasında değişir. Uzunlukları ve genişlikleri ise birkaç km yi bulabilir.

90 Volkan duvarı (Dayk) Yer kabuğu tabakalarını kesen iç püskürük kütlelere volkan duvarı (dayk) denir. Kalınlıkları birkaç cm ile birkaç metre arasında değişir. Çevresine göre daha dirençli olduklarında, duvar şeklinde açığa çıkarlar. Foto: Borçka- Artvin yolu yol yarması.

91 Işınsal dayklar Düşey yönde gelişirler. Merkezden çevreye doğru birbirinden uzaklaşırlar. Çevrelerinin aşınması ile duvar biçiminde açığa çıkarlar. Bu nedenle bunlara volkan duvarı da denir.

92 Çember filonlar Düşey yönde gelişirler. Genellikle volkan bacasının çevresinde, iç içe gelişmiş dairevi çatlaklara yerleşmiş lavlarla oluşurlar. Bazen kaldera oluşumunu kolaylaştırırlar. Foto: Sahara nın gözü.

93 Huni filonları Düşey yönde gelişirler. İç içe yerleştirilmiş hunilere benzerler.

94 Beslenme boruları (Boru dayklar) Magma ocağından gelen lavların lakolit gibi iç püskürük kütlelere ulaşmasını sağlayan iç dolu borulara benzeyen uyumsuz iç püskürük kütlelerdir.

95 Türkiye nin volkanik arazileri Türkiye nin yaklaşık 1/6 sı volkanik taşlarla (yeşil kayaçlar dahil) kaplıdır. Doğu Anadolu da Neojen sonrasında önemli volkanik faaliyetler olmuş ve özellikle kırık hatları boyunca çıkan lavlar geniş alanlara yayılmıştır. Kargapazarı dağları, Kars bazalt platosu gibi.

96 Türkiye nin genç volkanik arazileri Türkiye genç volkanik araziler bakımından da zengindir. Hassa leçesi (Hatay), Misis dağlık kütlesi (Adana) ve Kula devlitleri önemli genç volkanik araziler arasında yer alır. Foto; Hassa leçesinden bir görüntü.

97 Kula (Manisa)devlitleri Türkiye nin genç volkanik arazilerinden biri de Kula çevresinde görülür. Volkanizma günümüzden yaklaşık yıl önce meydana gelmiştir. Bu yöre, antik eserlerde Katakekaumene (yanık arazi) olarak geçer. Bu yöredeki volkanik arazi üzerinde modern insana ait ayak izlerine rastlanmıştır. Foto: Ayak izi,

98 Türkiye nin genç volkanik arazileri İhlan 1976 dan

99 İç Anadolu Volkanik Dizisi Kayseri şehir merkezinin güneyindeki Erciyes dağından başlar güneybatıya doğru Melendiz dağı, Hasan dağı, Karacadağ ve Karadağ şeklinde devam eder. Şekil, Şahin ve Doğanay 2007 den alınmıştır.

100 İç Anadolu Volkanik Dizisi Van Gölü nün batısındaki Nemrut dağından başlar kuzeydoğuya doğru Süphan, Tendürek ve Ağrı dağları ile devam eder. Şekil, Şahin ve Doğanay 2007 den alınmıştır.

101 Türkiye deki önemli volkan dizileri Türkiye de iki önemli volkan konisi dizisi vardır. Bunların biri Doğu Anadolu da diğeri ise İç Anadolu da bulunur. Her iki volkan dizisi de yaklaşık GB-KD istikametinde uzanır. 1. Doğu Anadolu volkan dizisi, 2. İç Anadolu volkan dizisi.

102 Akarsu şebekesi Konik şekilli volkanların üzerinde radyal (ışınvari) bir akarsu şebekesi kurulur. Volkan konilerinin üzerindeki krater çukurlarında ise, dar alanlı santripetal bir akarsu şebekesi görülür.

103 Volkanik arazilerde aşınma ile oluşmuş şekiller Ana kayayı volkanik tüflerin oluşturduğu kurak ve yarı kurak bölgelerde, ülkemizdeki Nevşehir yöresinde olduğu gibi, tafoni ve peri bacalarından oluşan özel bir topoğrafya ortaya çıkar.

104 Trap Bazalt platoları içinde açılmış vadilerin yamaçlarındaki basamaklı şekillerdir. Üstte Kars bazalt platosu trapları, Kötek Altta Deccan platosu trapları, Foto: graphic.com/news/bigp hotos/ html

105 Baranko (barrancos) Volkan konilerinin yamaçlarında kurulan radyal akarsuların açmış olduğu genç V şekilli vadilerdir. Foto; Vezüv volkanının kuzey yamacında gelişmiş barankolar.

106 Planez Stratovolkanlar üzerine kurulmuş olan radyal akarsu ağının derinleşmesi ile komşu akarsular arasında kalan üçgen şekillerdir.

107 Bazalt çatlakları ve prizma yapısı Akıcı lavların soğurken hacim küçülmesine bağlı olarak enine ve boyuna çatlaklar oluşur. Bu çatlaklara bağlı olarak çoğunca altıgen prizma yapıları ortaya çıkar. Fotoğraflar Hassa (Hatay) leçesinden.

108 Volkanik arazilerin önemi-1 Volkanik araziler yerleşme ve ekonomik faaliyetler bakımından da büyük önem taşır. Volkanik faaliyetler genellikle topoğrafya üzerinde yüksek kütleler (dağlar, platolar) oluştururlar. Bu yüksek araziler çevrelerindeki alçak sahalara oranla daha fazla yağış almakta ve özellikle az yağışlı bölgelerde bu durum daha fazla önem taşımaktadır. Çünkü, uygun su şartlarına sahip bu yüksek araziler, canlılar için en önemli yaşam alanlarını oluştururlar. Volkanik ana kaya üzerinde gelişmiş topraklar bitki besin elementleri bakımından da zengin olurlar.

109 Volkanik arazilerin önemi-2 Nevşehir yöresinde olduğu gibi, bazı bölgelerde volkanik tüfler oyularak mesken ve depo yapılmaktadır. Bazı volkan şekilleri önemli turistik çekiciliğe sahiptir. Meke Tuzlası, peri bacaları ve Nemrut dağı (Tatvan) gibi. Volkanik etkinliklerin yoğun olduğu sahalarda sıcak su kaynakları oluşmakta ve bu sular çeşitli ekonomik faaliyetlerde kullanılmaktadır. Bazı volkanik taşlar süs eşyası olarak kullanılmaktadır.

110 Volkanik arazilerin önemi-3 Volkanik taşlar geçmiş dönemlerden beri yapı malzemesi olarak kullanılmaktadır. Volkanik araziler maden kaynakları bakımından zengindir. Çünkü volkanik faaliyetlerle yerin iç kısımlarından getirilen malzemeler yüzeyde ya da yüzeye yakın kesimlerde biriktirilerek maden yataklarını oluştururlar.

111 Vezüv volkanı M.S. 79 yılındaki püskürmesi Foto: Deniz kıyısındaki bir hamamda birbirlerine sarılmış halde bulunan iskeletler.

112 Volkanik malzemelerin sınıflandırılması Volkanizma sırasında çıkan malzemelerin en önemlisi akıcı özellikteki (sıvı) lavlardır. Ayrıca, katı ve gaz halinde de malzemeler çıkar. Lavların soğumasıyla oluşan taşlara ise katılaşım taşlar adı verilir.

113 Volkanların yaşı Volkanların yaşı, mutlak yaş tayinleri yanında göreli olarak da hesaplanabilmektedir. Örneğin, bir volkan filonu, kestiği fosilli tabakalardan daha gençtir.

114 Kaynaklar 1. SÜR, Ö., 1982, Yanardağlar, Oluşumları ve Faaliyetleri. Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları No. 262, Ankara. 2. YALÇINLAR,İ., 1969, Strüktüral Morfoloji-II, İstanbul Üniversitesi Yayın No: 878, İstanbul. 3. TİLLİNG, R. I., 1997, Volcanoes