AR-GE & İNOVASYON VE EKONOMİK BÜYÜME: TÜRKİYE VE AB ÖRNEĞİ İÇİN DİNAMİK PANEL VERİ ANALİZİ

Transkript

1 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: 1-17 AR-GE & İNOVASYON VE EKONOMİK BÜYÜME: TÜRKİYE VE AB ÖRNEĞİ İÇİN DİNAMİK PANEL VERİ ANALİZİ Ahmet GÜLMEZ * Ahmet Gökçe AKPOLAT ** RESEARCH & DEVELOPMENT, INNOVATION AND ECONOMIC GROWTH: A DYNAMIC PANEL ANALYSIS FOR TURKEY AND EUROPEAN UNION Öz Bu çalışmanın amacı Türkiye ve 15 AB ülkesinde Ar-Ge faaliyetleri, inovasyon ve ekonomik büyüme arasındaki uzun dönemli ilişkiyi araştırmaktır. Bu çerçevede çalışmamızda, Ar-Ge faaliyetleri için kişi başına düşen Ar-Ge harcamaları, inovasyon için patent sayıları, büyüme için ise kişi başına gelir verileri kullanılmıştır. Bu değişkenler arasındaki ilişki Arellano ve Bond (1991) tarafından geliştirilen dinamik panel veri (GMM) yaklaşımı yardımıyla analiz edilmiştir. Model sonuçlarına göre bağımlı değişkenin gecikmeli değeri, ar-ge harcamalarının katsayısı %1 düzeyinde ve patentlerin katsayısı %10 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Ar-Ge harcamalarındaki %10 luk bir artış kişi başına GSYİH da %3,27 lik bir artışa neden olmaktadır. Patent sayılarındaki %10 luk bir artış ise %0.77 lik bir artışa neden olmaktadır. Bu sonuçlara göre ar-ge harcamalarının patentlere göre ekonomik büyüme üzerinde 4 kat daha etkili olduğu ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak uzun dönemde hem Ar-Ge harcamalarından hem de patent sayılarından ekonomik büyümeye doğru pozitif ve anlamlı bir ilişkinin olduğu belirtilebilir. Anahtar Kelimeler: Ar-Ge Harcamaları, İnovasyon, Ekonomik Büyüme, Dinamik Panel Veri Analizi Abstract The aim of this paper is to examine the long-run relationship between research & development (R & D), innovation and economic growth in Turkey and 15 EU countries. In this study, per capita R & D expenditures, number of patents and * Yrd.Doç.Dr., Sakarya Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, e-posta: agulmez@sakarya.edu.tr ** Arş.Gör., Sakarya Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi, İktisat Bölümü, e-posta: aakpolat@sakarya.edu.tr 1

2 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: 1-17 GDP per capita are used as measures of R & D, innovation and growth respectively. The relationship between these variables is analyzed by applying General Method of Moments (GMM) approach which is developed by Arellano and Bond (1991). As a result of the analysis, lagged value of the dependent variable and R & D expenditures are detected as significant at 1 % significance level while number of patents is detected as significant at 10 % significance level. A 10 % increase in R & D expenditures leads to a 3.27 % increase in GDP per capita while a % 10 increase in number of patents brings about a 0.77 % increase in GDP per capita. According to these results, R & D expenditures are determined as four times more efficient than number of patents. Consequently, we can reliably state that there exist positive and significant relationships from R & D expenditures and number of patents to economic growth. Keywords: R-D Expenditures, Innovation, Economic Growth, Dynamic Panel Analysis 1. Giriş Ekonomik büyüme, kişi başına düşen Reel Gayrı Safi Yurtiçi Hasıladaki sürekli artış olarak tanımlanmaktadır. Sanayi devrimi öncesine bakıldığında küresel anlamda yüzyıllar boyunca kişi başına düşen gelirin hemen hemen hiç değişmediği görülmektedir. Sanayi devrimi sonrasında ise küresel anlamda kişi başına düşen gelirlerde ciddi artışlar gözlemlenmiştir. Bu durum, birçok araştırmacıyı ekonomik büyümenin kaynaklarının ne olduğu sorusuna tatminkâr cevap bulmak için bilimsel çalışmalar yapmaya sevk etmiştir. Smith in serbest ticaret, işbölümü ve uzmanlaşmaya dayalı çalışmaları, Ricardo nun azalan verimler yasasına dayalı bölüşüm ve büyüme çalışmaları, Malthus un nüfus ve büyüme çalışmaları ekonomik büyüme alanında yapılan ilk bireysel çalışmalardandır. Büyüme teorilerinde birinci dalga olarak ifade edilen ve Keynes in Genel Teori sinden sonra ortaya ayılan Harrod-Domar büyüme modeli tasarruf-yatırım-sermaye birikimi-büyüme üzerine inşa edilmiştir. Teknolojik ilerlemenin göz ardı edildiği bu modelde ekonomik büyümenin kaynağı tasarruflar ve dolayısıyla yatırımlar olarak ifade edilmiştir yılında Solow tarafından ortaya atılan ve büyüme teorilerinde ikinci dalga olarak ifade edilen Neoklasik büyüme modelinde teknoloji, büyümenin emek ve sermaye girdileri ile açıklanamayan bir artığı olarak ifade edilmiştir. Bu modelde ekonomik büyüme (kişi başına gelir artışı) durağan durum dengesinde dışsal bir değişken olan teknolojik ilerlemeye bağlıdır li yıllarda ortaya atılan ve büyüme teorilerinde üçüncü dalga olarak ifade edilen içsel büyüme modellerinde ise büyümenin kaynakları model içinde açıklanmıştır. Romer in ortaya attığı, Ar-Ge faaliyetleri ve buna dayalı olarak ortaya çıkan yeniliklerin 2

3 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: 1-17 (inovasyon) ekonomik büyümenin kaynağını teşkil ettiği şeklinde özetlenebilen çalışmaları bizim çalışmamızın rehberi olmuştur. Bu çalışmanın temel amacı, Türkiye ve AB ülkelerinde Ar-Ge harcamaları, patent sayıları ve ekonomik büyüme ilişkisini ve bu ilişkinin yönünü ve boyutunu ortaya koymaktır. Bu amaçla öncelikle Ar-Ge harcamaları, patent sayıları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki, yapılmış olan çalışmalar da özetlenerek teorik olarak ortaya konulmuş, daha sonra dönemine ilişkin Türkiye ve 15 AB ülkesinde Ar- Ge harcamalarının ve patent sayılarının ekonomik büyümeyle olan ilişkisi Arellano ve Bond (1991) tarafından geliştirilen GMM yaklaşımı yardımıyla analiz edilmiştir. Yaptığımız literatür incelemesi sonucunda çalışmada kullanılan yöntemin, incelenen dönemin ve incelenen ülkelerin daha önce yapılmış olan çalışmalardan farklılık arz ettiği ve literatürdeki diğer çalışmalardan ayrıldığı belirtilebilir. Bu bakımdan elde edilen sonuçların literatüre katkı sağlayacağı düşünülmektedir. 2. Teorik Literatür Toplumsal refah seviyesi ile yakından ilişkili olduğu için son bir asırdır ekonomik büyümenin kaynakları-belirleyicileri üzerine bir çok akademik çalışma yapılmıştır. Klasik iktisatçılardan başlayarak günümüze kadar ortaya atılan birçok büyüme teorisinde yeni teknolojiler önemli bir yer tutmaktadır. Schumpeter'in (1943) meşhur tabiriyle, yenilikleri (yeni teknolojileri) içermeyen bir büyüme teorisi Danimarkalı prensin olmadığı Hamlet'e benzemektedir (Gülmez ve Yardımcıoğlu;2012:336). Ekonomik büyümede yeniliklerin önemini ilk vurgulayan iktisatçılardan biri olan Schumpeter (1943), yeni teknolojilerin bir yandan toplumsal refahı artırırken diğer taraftan eski teknolojileri yok edeceğini yaratıcı yıkım kavramı ile açıklamıştır. Keynes in statik analizinin dinamik-büyüyen bir ekonomide geçerli olup olmadığını araştıran Harrod-Domar büyüme modelinde teknolojinin değişmediği varsayımı ile büyümenin kaynağı tasarruf-yatırım-sermaye birikimidir yıllarında iki farklı çalımasında Harrod, 1946 daki çalışmasında Domar, Keynes in dediği gibi yatırımların sadece talep artırıcı yönünün olmadığı bunun yanında üretim kapasitesini artırıcı yönünün de olduğunu vurgulamışlardır. Çarpan ve hızlandıran mekanizmalarına dayanan modelde sermaye-hasıla oranının değişmediği varsayımı altında ekonomik büyüme, sermaye birikimi tarafından 3

4 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: 1-17 belirlenmektedir. Dışa kapalı bir model de de sermaye birikimine yol açan yatırımların finansmanı ise ulusal tasarruflardır. Solow'un 1956 yılında ortaya attığı Neoklasik büyüme teorisinde teknoloji, ekonomik büyümede en önemli paya sahip olmasına rağmen bir artık-bakiye olarak ifade edilmiştir. Solow, ABD ekonomisi için yaklaşık elli yıllık dönemi kapsayan çalışmasında, ekonomik büyümenin emek ve sermaye girdileri ile açıklanamayan kısmının teknolojik ilerleme sayesinde olduğunu belirtmesine rağmen teknolojinin nasıl üretildiğini model içinde açıklayamamıştır. Teknolojinin değişmediği Temel Solow Modelinde durağan durum dengesinde dışsal olan nüfus artışına bağlı olarak yaygın büyüme yaşanırken yoğun büyüme yaşanmamaktadır. Teknolojinin dışsal olduğu ve sabit oranda arttığı Genel Solow Modelinde durağan durum dengesinde yaygın büyüme ile birlikte yoğun büyüme de yaşanmaktadır. Yoğun büyümeyi sağlayan ise dışsal kabul edilen teknolojik ilerlemedir. Uzun dönemli ekonomik büyümeyi sağlayan temel faktör olan teknolojik gelişmenin Neoklasik modelle açıklanamaması sonucu Neoklasik büyüme modeline ve onun varsayımlarına bir tepki olarak içsel büyüme teorilerini ortaya çıkarmıştır. Öncülüğünü Romer (1986, 1990, 1994) ve Lucas ın (1988) yaptığı içsel büyüme teorileri özetle şu üç noktada Neoklasik büyüme teorisinden farklılık göstermektedir: birincisi, ekonomik büyüme, sistemi dışarıdan etkileyen güçlerin sonucu değil model içi unsurların bir ürünüdür; ikincisi, teknolojik gelişme dışsal değildir, ekonomik sistemin içinde oluşmaktadır. Üçüncüsü ise Harrod- Domar ve Solow modellerindeki tam rekabet piyasası yerine içsel büyüme modellerinde eksik-aksak rekabet piyasası geçerlidir. İçsel büyüme modellerinin öncülerinden ve en önemlilerinden olan Romer'in modeli, Ar-Ge faaliyetleri ve yenilikler üzerine inşa edilmiştir. Romer'e göre uzun dönemli ekonomik büyümenin motoru teknolojik yeniliklerdir ve bir ekonomide teknolojik yenilikler Ar-Ge faaliyetleri sonucunda ortaya çıkmaktadır. Romer'e göre Ar-Ge, yenilik ve ekonomik büyüme arasında güçlü bir korelasyon söz konusudur. Romer, yaptığı akademik çalışmalarda; Ar-Ge sektörü, ara malı sektörü ve nihai mal sektörü olmak üzere 3 sektörlü model ile teknolojinin içselliğini ortaya koymuştur. Modele göre Ar-Ge sektörünün girdileri nitelikli emek ve bilgidir. Bu sektörün çıktısı ise alınan patentlerdir. Ar- Ge faaliyetleri sonucu bir icat yapıldığında bu icadın patenti alınmakta ve alınan patentler aramalı sektöründe faaliyet gösteren monopolcü bir firmaya satılmaktadır. Aramalı sektöründe faaliyette bulunan monopolcü 4

5 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: 1-17 firma patenti alınmış olan malı üreterek (inovasyon-yenilik) nihai mal sektöründe satışa sunmaktadır. Romer, yeniliklerin ortaya çıkmasını model içinde bu şekilde açıklamıştır. Bunun yanında modelde bilgi, tam olarak dışlamanın olmayacağı bir girdidir. Bir yenilik ortaya çıktığında patent koruması ile bile tam olarak dışlamanın olamaması (kismen dışlanabilirlik) bilgi taşmalarına yol açacak ve bilgi havuzunun genişlemesi ile yeni icatların ortaya çıkmasını hızlandıracaktır (devlerin omuzları üzerinde durma etkisi). Bu çalışmanın teorik alt yapısı; Ar-Ge faaliyetleri sonucu yeni icatların ortaya çıkması, yeni icatların patentinin alınması sonucu üretimin gerçekleşmesi yani yenilik olarak ortaya çıkması ve yeniliklerin ekonomik büyümenin kaynağını teşkil ettiği şeklinde özetlenebilecek Romer modeline dayanmaktadır. 3. Ampirik Literatür Ekonomik büyüme teorisinin ampirik literatürü oldukça geniştir. Literatür taraması sonucu tek ülkenin incelendiği veya çok ülkenin incelendiği bir çok akademik çalışmaya rastlanmıştır. Akademik çalışmalardan bazıları Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki kısa ve uzun dönemli ilişkiyi araştırırken bazı akademik çalışmalar da Ar-Ge harcamaları, patent sayıları ve büyüme ilişkisine odaklanmıştır. Yaptığımız literatür taramasında yukarıda bahsettiğimiz tüm akademik çalışmalar incelenmeye çalışılmıştır. Lichtenberg (1993) 74 ülkenin dönemini kapsayan çalışmasında özel sektör ve kamu sektörü tarafından finanse edilen Ar-Ge harcamaları, verimlilik ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi incelemiştir. Çalışmasında özel sektör tarafından finanse edilen Ar-Ge harcamaları ile hem büyüme hem de verimlilik arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki bulmuştur. Yazar çalışmasında kamu sektörü tarafından finanse edilen Ar-Ge harcamalarının ekonomik büyüme üzerinde herhangi bir etkisinin olmadığı sonucuna ulaşmıştır. Goel ve Ram (1994) 18 gelişmiş ve 34 az gelişmiş toplam 52 ülkenin dönemini kapsayan çalışmalarında, Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme arasında uzun dönemde anlamlı bir ilişki bulunmuş fakat nedenselliğin yönü tespit edilememiştir. Park (1995) 10 OECD ülkesinin dönemini kapsayan çalışmasında Ar-Ge harcaması ile faktör verimliliği artışları arasında ilişkiyi araştırmıştır. Çalışmada yerel özel sektör Ar-Ge yatırımlarının 5

6 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: 1-17 hem yerel hem de yabancı faktör verimliliğindeki yani toplam faktör verimliliğindeki artışın önemli bir belirleyicisi olduğu belirtilmiştir. Coe ve Helpman (1995) 24 ülkenin dönemini kapsayan çalışmasında toplam faktör verimliliği, yurt içi Ar-Ge faaliyetleri ve yurt dışı Ar-Ge faaliyetleri arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Çalışmada tüm değişkenlerin birbirleri ile eşbütünleşik bir ilişkisi olduğunu belirten yazarlar hem yerli Ar-Ge faaliyetleri hem de yabancı Ar-Ge faaliyetlerinin toplam faktör verimliliği ile güçlü ve anlamlı bir ilişkisi olduğunu sonucuna ulaşmışlardır. Griliches (1998) ABD ekonomisi üzerine yaptığı çalışmada özel sektör tarafından finanse edilen ve kamu sektörü tarafından finanse edilen Ar- Ge harcamaları ile ekonomik büyüme arasında ilişkiyi araştırmıştır. Araştırmasının sonucunda, Ar-Ge harcamalarında %10 luk bir artışın reel gelirde %7 lik bir artışa yol açtığını sonucuna ulaşılmıştır. Çalışmasının bir diğer sonucu da; özel sektör tarafından finanse edilen Ar-Ge harcamasının Kamu kesimi tarafından finanse edilen Ar-Ge harcamasına göre ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin daha büyük olduğudur. Freire-Serén (1999) 21 OECD ülkesinin dönemini kapsayan çalışmasında Ar-Ge harcamalarının ekonomik büyüme üzerindeki etkisini incelemiştir. Çalışmada Ar-Ge harcamaları ile büyüme arasında çok güçlü pozitif bir ilişki olduğu ve Ar-Ge harcamalarının %1 artmasının reel yurtiçi geliri %0,08 oranında artıracağını sonucuna ulaşılmıştır. Sylwester (2001) hem G7 ülkelerini hem de G7 ülkelerinin de içinde olduğu 20 OECD ülkesi incelediği ve Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi araştırdığı çalışmasında G-7 ülkelerinde endüstriyel Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme arasında pozitif bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmıştır. 20 OECD ülkesinde ise böyle bir sonuca ulaşılamamıştır. Guellec ve van Pottelsberghe (2004) 16 OED ülkesinin dönemini kapsayan çalışmalarında özel sektör, kamu sektörü ve yabancı firmalar tarafından gerçekleştirilen Ar-Ge faaliyetlerinin verimlilik artışı üzerindeki etkisini inlemişlerdir. Çalışmanın sonucunda her üç Ar-Ge faaliyetinin de uzun dönemde verimlilikteki artışlarının anlamlı bir belirleyicisi olduğunu belirtmişlerdir. Ulku (2004) 20 OECD ülkesi, 10 OECD üyesi olmayan ülke olmak üzere toplam 30 ülkenin dönemini kapsayan çalışmasında Ar- Ge, inovasyon ve ekonomik büyüme ilişkisini araştırmıştır. Panel veri yöntemleri ile analizler sonucunda hem 20 OECD ülkesi hem de 10 6

7 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: 1-17 OECD üyesi olmayan ülkede, Ar-Ge ve inovasyon (patent sayısı) ile kişi başına düşen GSYİH arasında pozitif ve anlamlı bir ilişki olduğu ortaya çıkmıştır. Zachariadis (2004) 10 OECD ülkesinin dönemini kapsayan çalışmasında Ar-Ge harcamalarındaki artışın ekonomik büyüme üzerindeki etkisini araştırmıştır. Çalışmada Ar-Ge harcamalarındaki artışın verimlilikteki büyüme oranı ve çıktı düzeyindeki artışı pozitif etkilediği sonucuna ulaşılmıştır. Falk (2007) 15 OECD ülkesinin yıllarını kapsayan çalışmasında Ar-Ge harcamalarının ve yüksek teknolojiye yönelik Ar-Ge yatırımlarının kişi başına düşen geliri ne yönde etkilediği araştırmıştır. Çalışma sonucunda Ar-Ge harcamalarının ve yüksek teknolojiye yönelik Ar-Ge yatırımlarındaki artışın hem kişi başına düşen GSYH hem de işçi başına düşen GSYH üzerinde güçlü ve pozitif bir etkisi olduğu sonucuna ulaşmıştır. Wang (2007), 23'ü OECD ülkesi, 7 tanesi ise OECD üyesi olmayan toplam 30 ülke verisini kullanarak yapmış olduğu çalışmasında Ar-Ge harcamalarının etkili bir şekilde kullanan ülkelerin daha iyi bir ekonomik büyüme performansına ulaşacağı sonucuna ulaşmıştır. Goel ve diğ., (2008), ABD ekonomisinin dönemini inceleyen çalışmasında federal ve federal olmayan Ar-Ge harcamalarının ekonomik büyüme üzerinde uzun dönemli bir ilişkisi olup olmadığını incelemişlerdir. Çalışmanın sonuçlarına göre ekonomik büyüme ile federal Ar-Ge harcamaları arasındaki ilişki büyüme ile federal olmayan Ar-Ge harcamaları arasındaki ilişkiden çok daha güçlüdür. Bunun yanında yazarlar savunma sektörü Ar-Ge harcamaları ile ekononomik büyüme arasındaki ilişkinin savunmaya yönelik olmayan Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiden daha kuvvetli olduğunu sonucuna ulaşmışlardır. Saraç (2009) 10 OECD ülkesinin dönemini kapsayan çalışmasında Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme ilişkisini incelemiştir. Çalışmada Ar-Ge harcamalarının ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği sonucuna ulaşmıştır. Samimi ve Alerasoul (2009) 30 gelişmekte olan ülkenin dönemini kapsayan çalışmalarında Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi panel veri yöntemi ile analiz etmişlerdir. Çalışmanın sonucunda panel genelinde negatif ve anlamsız ilişki bulmuşlardır. Ar-Ge harcamalarının ekonomik büyüme üzerinde 7

8 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: 1-17 herhangi bir pozitif etkisi olmadığını belirtmelerine karşın Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerin daha yüksek bir ekonomik büyüme oranına ulaşmaları için Ar-Ge aktivitelerini yükseltmeleri gereğinin altını çizmektedirler. Altın ve Kaya (2009) Türkiye ekonomisinin dönemini kapsayan çalışmalarında Türkiye için Ar-Ge harcamalarından ekonomik büyümeye doğru kısa dönemde gerek Ar-Ge den ekonomik büyümeye, gerekse de ekonomik büyümeden Ar-Ge ye doğru herhangi bir nedensellik ilişkisinin olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Uzun dönemde ise Ar-Ge harcamalarından ekonomik büyümeye doğru pozitif bir ilişki bulmuşlardır. Alene (2010) 52 Afrika ülkesinin yıllarını kapsayan çalışmasında tarımsal Ar-Ge harcamalarının tarımsal üretimdeki büyüme/verimlilik artışını araştırmıştır. Çalışma sonucunda tarımsal Ar- Ge harcamalarının tarımsal üretimdeki büyüme/verimlilik artışı üzerinde pozitif ve anlamlı bir etkisi olduğu belirtilmiştir. Yazar tarımsal Ar-Ge harcamalarının milli gelir esnekliğini 0,20 olarak bulmuştur. Yani tarımsal Ar-Ge harcamalarındaki %1'lik bir artış tarımsal üretimi %0,2 oranında artırmaktadır. Korkmaz (2010) Türkiye ekonomisinin dönemini kapsayan çalışmasında AR-GE faaliyetleri ile ekonomik büyüme arasındaki uzun dönemli ilişkinin varlığını Johansen eşbütünleşme testi ile araştırmıştır. Çalışmada her değişkenin uzun dönemde birbirlerini etkiledikleri ve değişkenler arasında bir eşbütünleşme ilişkisi olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Değişkenler arasındaki eşbütünleşmenin varlığına bağlı olarak hata düzeltme modeli kurularak kısa dönemli ilişkinin varlığı araştırılmış ve Granger nedensellik testi sonucunda, kısa dönemde Ar-Ge harcamalarının GSYH yı etkilediği sonucuna varılmıştır. Çalışmanın sonucunda hem kısa dönemde hem de uzun dönemde Ar-Ge harcamalarının GSYH yı pozitif etkilediği belirtilmiştir. Yaylalı ve diğ., (2010) Türkiye ekonomisinin dönemini kapsayan çalışmalarında Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme değişkenleri arasındaki ilişkiyi Granger nedensellik testi yardımıyla araştırmışlardır. Çalışmada uzun dönemde Ar-Ge harcamalarından ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi tespit olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Genç ve Atasoy (2010) 34 ülkenin dönemini kapsayan ve Ar- Ge faaliyetleri ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi araştırdıkları 8

9 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: 1-17 çalışmalarında Ar-Ge harcamalarından ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Horvath (2011) Ar-Ge faaliyetleri ile uzun dönemli ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi araştırdığı çalışmasında, Ar-Ge faaliyetlerinin uzun dönemli ekonomik büyümeyi pozitif etkilediği sonucuna ulaşmıştır. Guloglu ve Tekin (2012) 13 OECD ülkesinin dönemini kapsayan çalışmalarında Ar-Ge harcamaları, inovasyon ve ekonomik büyüme arasındaki nedensellik ilişkilerini araştırmışlardır. Çalışma sonucunda hem Ar-Ge harcamaları ile inovasyon (patent sayıları) arasında çift yönlü bir nedensellik olduğu, hem de teknolojik inovasyon ile ekonomik büyüme arasında da çift yönlü nedensellik olduğunu beşirtilmiştir. Kirankabeş ve Erçakar (2012) 31 AB ülkesinin yıllarını kapsayan çalışmalarında kişisel Ar-Ge harcamaları, patent başvuru sayıları ve ekonomik büyüme arasındaki ilişkiyi incelemişlerdir. Çalışma sonucunda Ar-Ge harcamaları ile patent başvuruları arasında anlamlı ve pozitif bir ilişki olduğunu belirmşlerdir. Eid (2012) 17 yüksek gelir düzeyine sahip OECD ülkesinin dönemini kapsayan çalışmasında yüksek öğretim aracılığı ile yapılan Ar- Ge harcamalarının verimlilikteki büyüme üzerindeki etkisini araştırmıştır. Çalışmaya göre, Ar-Ge harcamalarının yapıldığı yıldan sonraki yıllarda verimlilikteki artış üzerinde anlamlı ve pozitif bir etkisi olmaktadır. Gülmez ve Yardımcıoğlu (2012) 21 OECD ülkesinin dönemini kapsayan çalışmalarında Ar-Ge harcamaları ile ekonomik büyüme arasında uzun dönemli ilişkiyi araştırmışlardır. Araştırma sonucuna göre OECD ülkelerinin geneli için Ar-Ge harcamalarındaki %1 lik bir artış uzun dönemde ekonomik büyümede %0,77 lik artışa yol açmaktadır. 9

10 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: Veri Seti, Ekonometrik Yöntem ve Sonuçların Değerlendirilmesi 4.1. Veri Seti ve Ekonometrik Model Yapılan dinamik panel veri analizi Türkiye ve 15 AB 1 ülkesini kapsamaktadır. Ülke seçiminde zaman periyodunda verilerine ulaşılabilen ülkelere öncelik verilmiş ve uygulama zorunlu olarak 17 ülke ile sınırlandırılmıştır. Bu çalışmada zikredilen ülkelerin Euro cinsinden kişi başına GSYİH (y) ile araştırma geliştirme göstergesi için Ar-Ge harcamaları (a) ve inovasyon göstergesi için ise alınan patentler (p) arasındaki ilişki Arellano ve Bond (1991) tarafından geliştirilen GMM yaklaşımı yardımıyla analiz edilmiştir. Veriler Avrupa Birliği nin istatistik kurumu olan Eurostat ın veri tabanından elde edilmiştir. Analizde kullanılan değişkenlerin doğal logaritmaları alınmış ve bu şekilde modele dahil edilmişlerdir. Kullanılan ekonometrik model şu şekildedir: y y a p (1) i, t 1 i, t 1 2 i, t 3 i, t 4.2. Dinamik Panel Veri Analizi Yatay kesit verileri ve zaman serilerinin birleştirilmesiyle oluşan panel veri analizi belirli bir yatay kesit veya zaman serisi ile tespit edilmesi zor olan ilişkilerin elde edilmesinde önemli bir rol oynamaktadır. Panel veri analizi zaman serileri analizine göre daha fazla serbestlik derecesine sahip olması ve daha çok gözlem içermesinin yanı sıra çoklu doğrusal bağlantı problemini de büyük ölçüde ortadan kaldırmasından dolayı kullanışlı bir yöntem olarak karşımıza çıkmaktadır. Dinamik panel veri analizi ise bağımlı değişkenin geçmiş değerinin bu değişkenin cari değeri üzerindeki etkisini ölçmeyi amaçlayan bir analizdir (Zeren ve Ergun, 2010). Bireylerin ve kurumların bugünkü davranışları geçmiş davranışlarından süreklilik, alışkanlık ve kısmi ayarlama gibi nedenlerle etkilenebildiği için bu nedenle dinamik etkilerin de modellenmesine ihtiyaç duyulmaktadır (Erol, 2007). Dinamik bir panel veri modeli aşağıdaki gibi gösterilebilir (Baltagi, 2005:135): 1 Panel veri analizi kapsamındaki Avrupa ülkeleri; Almanya, Avusturya, Belçika, Bulgaristan, Danimarka, Fransa, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Macaristan, Polonya, Portekiz ve Türkiye dir. 10

11 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: 1-17 y y x u ' it i, t 1 it it i = 1, N ; t = 1, T (2) Hata terimi ise şu şekilde modellenmektedir: u v (3) it i it Ancak bağımlı değişkenin gecikmeli değerinin açıklayıcı değişken olarak kullanılmasının ortaya çıkardığı bir takım sorunlar bulunmaktadır. y it, μ i nin bir fonksiyonu olduğu için dolayısıyla y it-1 de μ i nin bir fonksiyonu olmaktadır. Bu durumda y it-1 hata terimi ile ilişkili hale gelmektedir. Bağımlı değişkenin gecikmeli değerinin hata terimi ile ilişkili olması ise v it serisel korelasyonlu olmasa bile EKK tahmincisini sapmalı ve tutarsız hale getirmektedir. Sabit etkiler tahmincisi T nin N e göre çok büyük olduğu örneklemlerde ancak tutarlı hale gelmektedir (Baltagi, 2005: ). Anderson ve Hsiao (1981) birinci fark dönüşümü yoluyla bireysel etkilerin ortadan kaldırılabileceği bir yöntem geliştirmişlerdir. Bu şekilde, açıklayıcı değişkenlerle hata terimi arasındaki ilişki ile ilgilenmek daha kolay olmaktadır (Baltagi, 2005: ). Anderson ve Hsiao (1981) öncelikle modelin birinci farkını almayı daha sonra y i,t-2 = (y i,t-2- y i,t-3) veya y i,t-2 yi y i,t-1 = (y i,t-1- y i,t-2) nin araç değişkeni olarak kullanmayı önermişlerdir (Yerdelen Tatoğlu, 2012:75; Baltagi, 2005: ). Bu araç değişkenlerin kendileri serisel korelasyonlu olmadıkları sürece v it= v i,t - v i,t-1 ile korelasyonlu olmayacaklardır. Ancak bu araç değişken (IV) tahmin metodu uygun olan bütün moment koşullarının yerine getirilmemesi nedeniyle tutarlı da olsa yeterince etkin olmayan tahminlere neden olmaktadır (Baltagi, 2005: ). Arellano ve Bond (1991) bu duruma muhtemel tüm araç değişkenlerin kullanılmamasının neden olduğunu belirtmişlerdir. Arellano ve Bond (1991) tüm geçerli gecikmeli değişkenlerin araç değişken olarak kullanılmasını önererek genelleştirilmiş momentler yöntemini (GMM, Generalized Method of Moments) geliştirmişlerdir (Arı ve Özcan, 2011) Arellano-Bond GMM Modeli Arellano ve Bond (1991) tarafından geliştirilen genelleştirilmiş momentler yöntemi basit bir regresyon modeli ile açıklanabilir. Bağımlı değişkenin gecikmeli değerinden başka açıklayıcı değişkenin olmadığı bir dinamik panel modeli aşağıda gösterilmiştir (Baltagi, 2005: ): 11

12 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: 1-17 y y u it i, t 1 it i = 1, N ; t = 1, T (4) Burada uit i vit olarak modellenmektedir. δ nin tutarlı bir tahminin T sabit iken ve N sonsuza giderken elde edilebilmesi için birinci fark alınarak bireysel etkiler modelden elimine edilecektir: y y ( y y ) ( ) it i, t 1 i, t 1 i, t 2 it i,t 1 (5) ( ) MA(1) birim köklüdür. t =3 için it i,t 1 y y ( y y ) ( ) i3 i2 i2 i1 i3 i2 eşitliği elde edilmektedir. Bu durumda, yi2 yi 1 ile yüksek dereceden korelasyonlu ve it serisel korelasyonsuz olduğu sürece i3 i2 ile korelasyonsuz olduğu için y i1 geçerli bir araç değişkendir. t = 4 için eşitlik y y ( y y ) ( ) i4 i3 i3 i2 i4 i3 şeklini almaktadır. yi3 yi2 ile yüksek korelasyonlu ve i4 i3 ile korelasyonsuz olan y i1 ve y i2 uygun araç değişkenler olarak düşünülmektedir. Bu şekilde T dönemine kadar devam edildiği sürece geçerli araç değişkenler kümesi (y i1,y i2,,y i,t-2 ) olmaktadır (Baltagi, 2005: ). GMM tahmincisi matrisler ile aşağıdaki şekilde gösterilebilmektedir (Yerdelen Tatoğlu, 2012); ˆ ˆ GMM X Z Z Z Z X X Z Z Z Z Y ( ' ( ) ' ) ( ' ( ) ' ) (6) Burada ˆ hata terimlerinin varyans-kovaryans matrisini gösterirken, Z ise fark denklemlerindeki geçerli araçları içeren matrisdir. 12

13 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: Bulguların Değerlendirilmesi Modelde kullanılan kişi başına Ar-Ge harcamaları ve patent değişkenlerinin kişi başına GSYİH üzerinde etkisinin pozitif olduğu düşünülmektedir. Tablo-1 de bir aşamalı fark GMM tahmin sonuçları gösterilmiştir. Tablo1: Modelin Tahmin Sonuçları Açıklayıcı Değişkenler Sonuçlar y i,t-1 a i,t-1 p i,t ** ( ) *** ( ) * ( ) Wald Testi χ 2 (2) = [ 0.000] Hansen Testi χ 2 (20) =15.77[ 0.731] AR(1) -2.45[0.014] AR(2) -1.34[0.180] Not: ***,**,* sırasıyla %1, %5 ve %10 düzeyinde katsayıların anlamlılığını ifade etmektedir.parantez içindeki değerler standart sapmaları, köşeli parantez içindeki değerler ise testlerin olasılık değerlerini göstermektedir. Tablo-1 in sonuçları incelendiğinde Wald testi sonuçları açıklayıcı değişkenlerin anlamlı olduğunu göstermektedir. Hansen testi ise araç değişkenlerin geçerli olduğunu göstermektedir. Ayrıca modelde otokorelasyonun varlığı AR(1) ve AR(2) testleri yardımıyla sınanmıştır. AR(1) test istatistiği istenildiği gibi anlamlı ve AR(2) test istatistiği de yine istenildiği gibi anlamsız çıkmıştır. Böylece 1. dereceden otokorelasyonun varlığı doğrulanırken, 2. dereceden otokorelasyonun olmadığı ortaya çıkmıştır. 13

14 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: Sonuç Kişi başına GSYİH (y), Ar-Ge harcamaları (a) ve inovasyon (patentler) (p) arasındaki ilişkinin Arellano ve Bond (1991) tarafından geliştirilen GMM yaklaşımı yardımıyla analiz edildiği modelin sonuçlarına göre bağımlı değişkenin gecikmeli değeri, Ar-Ge harcamalarının katsayısı %1 düzeyinde ve patentlerin katsayısı %10 düzeyinde istatistiksel olarak anlamlıdır. Tablo-1 sonuçlarına göre ar-ge harcamalarındaki %10 luk bir artış kişi başına GSYİH da %3,27 lik bir artışa neden olmaktadır. Patent sayılarındaki %10 luk bir artış ise %0.77 lik bir artışa neden olmaktadır. Bu sonuçlara göre ar-ge harcamalarının patentlere göre ekonomik büyüme üzerinde 4 kat daha etkili olduğu ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak, ekonomik büyümenin hızlanması kişi başına düşen gelirin artması için kamu sektörünün ve özel sektörün Ar-Ge faaliyetlerine öncelik ve ağırlık veren politikalar ve stratejiler üzerinde yoğunlaşmaları gerekmektedir. Kaynaklar Alene, Arega D. (2012), "Productivity growth and the effects of R&D in African agriculture", Agricultural Economics, 41 (2010), s Altın, O. ve A.A., Kaya (2009), "Türkiye'de Ar-Ge Harcamaları ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Nedensellik İlişkisinin Analizi", Ege Akademik Bakış, 9 (1) 2009: Anderson, T. W., & Hsiao, C. (1981). Estimation of dynamic models with error components. Journal of the American statistical Association, 76(375), Arellano, M., & Bond, S. (1991). Some tests of specification for panel data: Monte Carlo evidence and an application to employment equations. The review of economic studies, 58(2), Ari, A., & Ozcan, B., (2011) İşçi Gelirleri Ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Dinamik Panel Veri Analizi, Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi,38: Baltagi, B. (2005). Econometric analysis of panel data. Third Edition, Canada: John Wiley & Sons. Coe, David T., Elhanan Helpman ve A. W. Hoffmaister (1995), "International R&D Spillovers and Institutions", IMF Working Paper, WP/08/

15 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: 1-17 Eid, Ashraf (2012), "Higher Education R&D and Productivity Growth: An Empirical Study on High-Income OECD Countries", Education Economics, Vol. 20, No. 1, February 2012, s Erol, H. (2007). Bankalarda Net Faiz Marjının Belirleyicileri. Risk Duyarlılıgı ve Politika Önerileri, TCMB Uzman Yeterlilik Tezi, Ankara. Falk, Martin (2007), "R&D spending in the high-tech sector and economic growth", Research in Economics, 61 (2007), s Freire-Serén, Mª Jesús (1999), Aggregate R&D Expenditure and Endogenous Economic Growth, UFAE and IAE Working Papers, No.WP Genç, M.C. ve Y. Atasoy (1010), "AR&GE Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Panel Veri Analizi", Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, Cilt: V, Sayı: II, s Goel, Rajeev K. Ve Rati Ram (1994), Research and Development Expenditures and Economic Growth: A Cross-Country Study, Economic Development and Cultural Change, Vol. 42, No.2, pp Griliches, Z. (1998), "Introduction to "R&D and Productivity: The Econometric Evidence"," NBER Chapters, in: R&D and Productivity: The Econometric Evidence, pages 1-14 National Bureau of Economic Research, Inc. Goel, Rajeev K., James, E. Payne ve Rati Ram (2008) R&D Expenditures and U.S. Economic Growth: A Disaggregated Approach, Journal of Policy Modeling, Vol.30, No. 2, s Gülmez, A. ve F. Yardımcıoğlu (2012), OECD Ülkelerinde Ar-Ge Harcamaları ve Ekonomik Büyüme İlişkisi: Panel Eşbütünleşme ve Panel Nedensellik Analizi, Maliye Dergisi, Vol.163, Guellec, D. ve B. van Pottelsberghe de la Potterie (2004), "From R&D to Productivity Growth: Do the Institutional Settings and the Source of Funds of R&D Matter?", Oxford Bulletin Of Economics And Statistics, 66, 3 (2004), s Guloglu, Bulent ve R. Baris Tekin (2012), A Panel Causality Analysis Of The Relationship Among Research And Development, Innovation, And Economıc Growth In High-Income OECD Countries, Eurasian Economic Review, 2(1), 2012, s

16 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: 1-17 Horvath, Roman (2011), "Research & development and growth: A Bayesian model averaging analysis", Economic Modelling, 28 (2011), s Kirankabeş, M.C. ve M.E. Erçakar (2012), "Importance of Relationship between R&D Personnel and Patent Applications on Economics Growth: A Panel Data Analysis", International Research Journal of Finance and Economics, ISSN , Issue 92, s Korkmaz, Suna (2010), "Türkiye'de Ar-Ge Yatırımları ve Ekonomik Büyüme Arasındaki İlişkinin VAR Modeli İle Analizi", Journal of Yaşar University, (5) Lichtenberg, F. R. (1993), R&D Investment and International Productivity Differences, NBER Working Paper Series, Vol.W4161. Park, Walter G. (1995), International R&D Spillovers and OECD Economic Growth, Economic Inquir, Vol.33, No.4, s Samimi, A.J. ve S.M. Alerasoul (2009), "R&D and Economic Growth: New Evidence from Some Developing Countries", Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 3(4), ISSN , s Saraç, B. T. (2009), "Araştırma-Geliştirme Harcamalarının Ekonomik büyüme Üzerindeki Erkisi: Panel Veri Analizi", EconAnadolu 2009: Anadolu International Conference in Economics, June 17-19, 2009, Eskişehir, Turkey. Sylwester, Kevin (2001), R&D and Economic Growth, Knowledge, Technology, & Policy, Vol.13, No.4, s Tatoğlu, F. Y. (2012). İleri Panel Veri Analizi. Birinci Baskı, İstanbul: Beta Yayınevi. Ulku, Hulya (2004) R&D, Innovation, and Economic Growth: An Empirical Analysis, IMF Working Paper, No.04/185. Wang, Eric C. (2007), R&D Efficiency and Economic Performance: A Cross-Country Analysis Using The Stochastic Frontier Approach, Journal of Policy Modeling, Vol. 29 (2), s Yaylalı, M., Y. Akan ve C. Işık (2010), "Türkiye'de AR&GE Yatırım Harcamaları ve Ekonomik Büyüme Arasındaki Eş-bütünleşme ve Nedensellik İlişkisi: ", Bilgi Ekonomisi ve Yönetimi Dergisi, Cilt: V, Sayı: II, s

17 AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2014, Cilt:14, Yıl:14, Sayı:2, 14: 1-17 Zachariadis, Marios (2004), R&D-induced Growth in the OECD?, Review of Development Economics, Vol. 8 (3), s Zeren, F., & Ergun, S. (2010). AB'ye Doğrudan Yabancı Yatırım Girişlerini Belirleyen Faktörler: Dinamik Panel Veri Analizi. Business & Economics Research Journal, 1(4). 17

18 18 AIBU Journal of Social Sciences, 2014, Vol:14, Year:14, Issue:2, 14: 1-17