1979 Nobel Đktisat Ödülü: Sir W. Arthur Lewis in Đktisat Bilimine Katkıları (23 Ocak Haziran 1991)

Transkript

1 1979 Nobel Đktisat Ödülü: Sir W. Arthur Lewis in Đktisat Bilimine Katkıları (23 Ocak Haziran 1991) Doç. Dr. Süleyman ÖZDEMĐR Adı: Sir William Arthur Lewis Doğum: Ölüm: 23 Ocak 1915 Santa Lucia, Karayipler 15 Haziran 1991 (77 yaşında) Bridgetown, Barbados Akademik Dereceleri: Çalıştığı Akademik Kurumlar: Seçilmiş Yayınları: Lisans, LSE, University of London, 1937 Doktora, LSE, University of London, 1940 Alanı: Đktisat, Kalkınma Ekonomisi, Dünya Đktisat Tarihi Okutman, LSE, University of London ( ) Profesör, University of Manchester, ( ) Rektör, University of West Indies, ( ) Profesör, Princeton University, ( ) Overhead Costs, 1949 Principles of Economic Planning, 1949, 1969 The Theory of Economic Growth, 1955 Some Aspects of Economic Development, 1969 The Evolution of the International Economic Order, 1978 Growth and Fluctuations , 1978

2 1979 Nobel Đktisat Ödülü: Sir W. Arthur Lewis in Đktisat Bilimine Katkıları (23 Ocak Haziran 1991) Süleyman ÖZDEMĐR * GĐRĐŞ Alfred Nobel in anısına fizik, kimya, tıp, edebiyat ve barış alanlarında verilmekte olan Nobel Ödüllerine 1969 yılında bir yenisi daha eklenmiş, bu tarihten itibaren Nobel ödülü ekonomi alanında da verilmeye başlanmıştır. Ödülün amacı, ekonomi yoluyla insanlığa katkıda bulunanların teşvik edilmesidir. Bugüne kadar geçen 41 yılda 64 kişiye Nobel Ödülü verilmiştir. Her yıl verilen ödül, bazı yıllar tek bir kişiye (22 yıl), bazen iki kişiye birden (15 yıl), bazen de üç kişiye (4 yıl) birlikte verilmiştir yılında Nobel ile ödüllendirilen iki kişi bulunmaktadır; bunlardan bir tanesi Princeton Üniversitesi nden Prof. Dr. Sir Arthur Lewis, bir diğeri ise Chicago Üniversitesi nden Prof. Dr. Theodore W. Schultz dur yılı ekonomi ödülü, gelişen ülkelerle ilgili araştırmalarından dolayı bu iki bilim adamına verilmiştir. Ödül, Lewis ve Schultz un özellikle gelişmekte olan ülkelerin en büyük sorunu olan ekonomik kalkınma konusundaki araştırmalara yaptıkları katkılar ve bu konuda çığır açıcı yaklaşımları nedeniyle verilmiştir. Nobel ödülünü veren Swedish Academy, her ikisini de dünyada yoksulluk ve muhtaçlık konularına olan derin ilgileri ve azgelişmişlikten kurtulmak için gösterdikleri çabaları nedeniyle ödüle layık görmüştür (Nobelprize.org, 1979). Nobel ekonomi ödülü sahibi Lewis in en büyük amacı, özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yoksulluğun ortadan kaldırılması olmuştur. Lewis, bu amacına ulaşmak için hem değişik üniversitelerde yoğun akademik çalışmalarda bulunmuş, hem az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler başta olmak üzere dünyanın birçok yerinde konferans ve seminerler vermiş, hem de bizzat uygulamacı olarak bazı az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde danışmanlık ve yöneticilik görevlerinde bulunarak bizzat ekonomi politikalarının oluşumunu etkileyebilme şansına sahip olmuştur (Becker & Craigie, 2007: 189). Yaşamı boyunca öğretim üyeliğinin yanı sıra çeşitli idari görevler üstlenen, çeşitli ülkelere ekonomik danışmanlıklar yapan Lewis in elde ettiği bu deneyimler, ona çok büyük bir anlama ve kavrama yeteneği kazandırmıştır. Yaşadığı bu deneyimlerin sonucu olarak ekonomi politikaları açısından daha gerçekçi analizler yapabilme imkânı elde etmiştir (Nobelprize.org, 1979). Günümüzde her ne kadar hem akademik çalışmalarda * Doç. Dr., Đstanbul Üniversitesi, Đktisat Fakültesi. 2 S a y f a

3 bulunan, hem de uygulamanın içinde olan kişilerin sayısı oldukça fazla olsa da, Lewis in yaşadığı dönemde bu tür özelliklere sahip kişelerin sayısı çok fazla değildir. Arthur Lewis i, diğer Nobel ekonomi ödülü sahiplerinden farklı kılan bazı ayırıcı yönleri bulunmaktadır. Lewis, hem ekonomi dalında bugüne kadar Nobel Ödülü alan ilk siyah tenli kişidir, hem de gelişmekte olan ülkelerden bu ödülü alan ilk kişidir. Arthur Lewis in eserleri incelendiğinde, sanayi ekonomisinden iktisat tarihine, ekonomik kalkınmadan ekonomik planlamaya ve uluslararası ticarete birçok alanda önemli çalışmaları bilim yaşamına kazandırdığı görülecektir. Birçok kişiye göre Lewis, geçen yüzyıl boyunca dünya ekonomisinin yapısı ve gelişimini en iyi anlayan ve aktaran kimse olmuştur (Pearson, 1991). Bugüne kadar Lewis in yaşamı ve eserlerini incelemeye yönelik birçok araştırma gerçekleştirilmiştir. Bunlardan özellikle Ronald Findlay (1980, 1982, 1984), Jagdish Bhagwati (1982), Gary s. Fields (2004), Mark Figueroa (2004), Colin Kirkpatrick & Armando Barrientos (2004), Gustav Ranis (2004), Robert L. Tignor (2006), Charles M. Becker & Terry Ann Craigie (2007) Lewis ve eserleri hakkında kapsamlı değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Bunların yanında, Lewis le ilgili olarak Gerald L. Houseman (1992), Howard R. Vane & Chris Mulhearn (2005), Norman Girvan (2008), Kari Polanyi Levitt (2008) tarafından gerçekleştirilen çalışmaları da gözden geçirmek yararlı olacaktır. Bu makalenin amacı, Prof. Dr. W. Arthur Lewis in biyografisini ve ortaya koyduğu eserlerini kapsamlı bir şekilde ele almak değil, Nobel ödülü alan bir ekonomistin yaşamını, mesleki kariyerini, bilimsel çalışmalarını ve de özellikle Nobel Ödülü almasında temel rol oynayan bilimsel eserlerini ve düşüncelerini belli bir bütünlük içinde kısaca incelemektir. Yoksa, eserlerinin tümünü birden değerlendirmek, hem farklı alanlarda uzmanlaşmayı gerektirdiği için çok fazla mümkün gözükmemekte, hem de tek bir makalede bunu gerçekleştirebilmek olanak dahilinde bulunmamaktadır. I. Lewis in Biyografisi ve Akademik Kariyeri: Ömür Boyu Süren Bir Başarının Hikayesi Arthur Lewis 1, 23 Ocak 1915 yılında, Karayip bölgesinde yer alan ve Đngiliz kolonisi olan Batı Hint Adaları (Antiller) ndan bir tanesi olan Santa Lucia adasında dünyaya gelmiştir (Findlay, 1980: 62; Encyclopedia of World Biography, 2009). Babası ve annesi öğretmen olan Lewis, 7 yaşındayken babasını kaybetmiş, onun yetişmesinde ve başarısında annesinin büyük bir rolü olmuştur. Lewis, 1932 yılında devlet bursu kazanarak üniversite eğitimi almak üzere Đngiltere ye gönderilmiştir. Lewis, Đngiltere deki yaşamının geleceğini nasıl etkileyeceğinin o tarihte farkında değildir. O yıllarda, Đngiltere ye bağlı kolonilerden bu ülkeye gelen siyah öğrenciler, ya hukuk fakültesi ya da tıp fakültesine kayıt yaptırmakta (hatta yönetim tarafından bu doğrultuda yönlendirilmekte), çünkü ancak bu iki fakülteden mezun olanların devlet desteği olmaksızın kendi yaşamlarını sürdürebileceği düşünülmektedir. Ne var ki, Lewis ne 1 Arthur Lewis in çocukluğu, eğitim yaşamı, kariyeri, üstlendiği idari görevleri, eserleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz: (Tignor, 2006: 1 5). Tignor tarafından hazırlanan bu kitap, Lewis hakkındaki en geniş bilgi kaynağıdır. 3 S a y f a

4 doktor ne de avukat olmak istemektedir; en büyük isteği mühendis olmaktır. Fakat, mühendis olarak mezun olan siyahların ne devlet kadrolarında ne de özel sektörde istihdam imkanının olmadığını gördüğü için, bu kararından vazgeçmiş, ekonomi ve işletme eğitimi almaya karar vermiştir (Lewis, 1979/a). Böylece, Lewis, Đngiltere nin en meşhur okullarından Londra Ekonomi Okulu (London School of Economics LSE) nun Ticaret Bölümü nü seçmiş, buradan 1937 yılında birincilikle mezun olmuştur. LSE den aldığı eğitimden çok memnun kalan Lewis, bu eğitimin kariyerinde çok önemli bir role sahip olduğunu her fırsatta belirtmektedir. LSE, mezuniyetinin ardından Lewis e Sanayi Ekonomisi alanında Doktora yapması için burs vermiş, aynı zamanda ders vermek üzere de bir yıl sözleşme imzalamıştır. Ertesi yıl bu sözleşme 4 yıl olarak yeniden imzalanmış ve Lewis yardımcı doçent olarak atanmıştır. Böylece, Đngiltere nin en prestijli üniversitesi, ilk defa siyah renkli bir kişiyi 2 öğretim üyesi olarak atamış, Lewis 1938 ile 1948 yılları arasında uzunca bir dönem burada öğretim üyeliği yapmıştır (Vane & Mulhearn, 2005: 108; Lewis, 1979/a; Levitt, 2008: 45 46). Çok hızlı bir şekilde yükselen Lewis, 1948 yılına gelindiğinde 33 yaşındayken Manchester Üniversitesi nde profesörlük kadrosuna atanmıştır. Politik ekonomi profesörü olarak akademik yaşamına burada 1959 yılına kadar devam etmiştir. Lewis in Manchester Üniversitesi nde görevli olduğu dönem, onun kalkınma ekonomisi konusundaki çalışmalarının hazırlık dönemi olarak görülmektedir. Lewis in, Sanayi Devrimi nin merkezi ve de sembolü olan kasvetli bir Kuzey Đngiltere şehrinde yaşaması, eserlerinin ortaya çıkışına oldukça teşvik edici bir ortam oluşturmuştur. Lewis in en ünlü iki çalışması, Economic Development with Unlimited Supplies of Labor (1954) ve The Theory of Economic Growth (1955), onun kariyerinde belirleyici olan bu dönemde yazılmıştır (Findlay, 1980: 63). Az gelişmiş bir koloni ülkesinde doğmuş olan Lewis, kendi coğrafyasına ve insanlarına da yararlı olabilmek için fırsat kollarken, 1959 yılında böyle bir fırsatı yakalamıştır da Jamaika nın başkenti Kingston da bulunan University College a yönetici olmuş, daha sonra bu kurumun üniversiteye dönüşmesi üzerine, yeni adıyla West Indies Üniversitesi ne rektör yardımcısı olarak atanmıştır (Vane & Mulhearn, 2005: 108). 2 Sir Arthur Lewis, Afrika kökenli bir kişi olarak, LSE de ders veren ilk kişidir (Lewis in sınıftaki ve tezindeki performansını gören LSE yönetimi, siyahlara uyguladıkları bariyerleri kaldırmışlardır); bir Đngiliz yükseköğretim kurumu olan Manchester Üniversitesi nce adına profesörlük kadrosu tahsis edilen ilk siyah tenli kişidir; doğduğu bölgede kurulan West Indies Üniversitesi nin ilk rektör yardımcısıdır; Princeton Üniversitesi nin ilk zenci öğretim üyesidir; en önemlisi de (ekonomi alanında) Nobel Ödülü kazanan ilk Afrika kökenli kişidir (Tignor, 2006: 2; Stewart, 2007: 321). Lewis, derisinin siyah renginden dolayı başlangıçta önemli mücadelelerden ve sınavlardan geçmiş, çok sayıda engellerle karşılaşmış (örneğin bir keresinde öğretim üyesi olmak için başvurduğu Liverpool Üniversitesi, ırkçılık temelli nedenlerden dolayı onun başvurusunu kabul etmemiş, başvuru sürecinde Lewis i taciz etmiştir), ancak bu mücadelenin içindeki ilk siyah kişi ve rol model olarak kendisinden sonrakileri de düşünmek zorunda olduğunun her zaman bilincinde olmuştur. Onun zekâsı, azmi ve kişiliği nedeniyle kapalı kapılar onun önünde birer birer açılmıştır. Lewis, hem siyah Amerikalılar için hem de az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerdeki bütün insanlar için bir rol model olmuş ve bunun sorumluluğunu hissederek yaşamıştır. Yaptığı tek şey, annesinin kendisine öğrettiği gibi, her zaman yapabileceğinin en iyisini yapmak ve bu ilkeye yaşamı boyunca bağlı kalmak olmuştur. Beyazlar yapabiliyorsa, kendisinin de yapabileceğine inanmıştır (Breit & Hirsch, 2009: 15 16; Encyclopedia of World Biography, 2010; Mecker & Craigie, 2007: 189). 4 S a y f a

5 1963 yılına kadar bu görevini sürdüren Lewis, Karayipler de bölgenin ihtiyacı olan çağdaş bir bilim ortamı hazırladıktan ve orada üzerine düşen görevi yerine getirdiğine kani olduktan sonra, bu kez ABD ye göçerek Princeton Üniversitesi nin Woodrow Wilson Kamu ve Uluslararası Đlişkiler Okulu (Woodrow Wilson School of Public and International Affairs) nda politik ekonomi profesörü olarak görev yapmaya başlamıştır (Findlay, 1980: 64). Lewis, akademisyenliğinin ve yazarlığının yanı sıra, kendisine büyük tecrübeler kazandıran, düşüncelerine ve yazılarına zenginlik katan, Nobel ile ödüllendirilmesine yol açan eserlerinin ortaya çıkmasına olanak sağlayan farklı idari görevlerde de bulunmuştur. Özellikle 1950 li ve 60 lı yıllarda Đngiltere de, Afrika da (Gold Coast, Batı Nijerya, Gana) ve Batı Hint Adaları nda birçok hükümete ve kuruma, Birleşmiş Milletler e ve Dünya Bankası na danışmanlık yapmış, idari görevlerde bulunmuştur. Bunlardan bir kısmını sırasıyla şu şekilde sıralayabiliriz: 1943 yılında Đngiltere Ticaret Kurulu (Board of Trade) (daha sonra adı Colonial Office olacaktır) müdürlüğünü, arasında Đngiltere Kolonileri Geliştirme Kurumu (Colonial Development Corporation) direktörlüğünü üstlenmiştir de bağımsızlığını kazanan Gana da başbakan Kwame Nkrumah a 2 yıl danışmanlık yapmıştır yıları arasında Birleşmiş Milletler Özel Fonu (United Nations Special Fund) nun Genel Müdür Yardımcılığını yürütmüştür. Ayrıca, sırasıyla , ve yılları arasında West Indies başbakanının özel danışmanlığını, Jamaika da Sanayi Geliştirme Kurumu (Industrial Development Corporation) ile Merkez Bankası (Central Bank) nın başkanlığını yürütmüştür. Son olarak, 1970 ile 1973 yılları arasında Karayip Kalkınma Bankası (Caribbean Development Bank) nın Genel Müdürü olarak görevde bulunmuştur (Baumol, 1994: 338; Pearson, 1991). Zaman zaman değişik idari görevleri nedeniyle üniversite çevresinden ayrı kalsa da, bu görevleri sonrasında her zaman üniversiteye geri dönmüş ve ölünceye kadar üniversite akademik kadrosu (en son Princeton Üniversitesi) içinde yer almıştır. Dünyadaki önde gelen ekonomistlerden biri olarak tanımlanan Lewis, 1963 yılında Kraliçe II. Elizabeth tarafından da şövalyelik nişanı ile onurlandırılmıştır 3. Lewis ayrıca, dünyanın çeşitli ülkelerinde 31 üniversiteden fahri doktora ünvanı da almıştır yılında, Amerikan Đktisat Derneği (American Economic Association) nin başkanı olarak seçilmiş ve uzun yıllar başkanlık görevini yürütmüştür (Vane & Mulhearn, 2005: 109; Baumol, 1994: 337). Lewis, 1947 yılında eşi Gladys Jacops ile evlenmiş ve bu evlilikten iki kız çocuğu olmuştur. Đktisat biliminde büyük bir şöhrete sahip olan Lewis, 15 Haziran 1991 tarihinde Barbados adasında bulunan Bridgetown şehrindeki evinde yaşama gözlerini yummuştur. Ölmeden önce geçirdiği zatürre hastalığı ve kalçasındaki kırık, ölümünü daha da hızlandırmıştır (Pearson, 1991). Mezarı, doğduğu yer olan Santa Lucia da kendi adını taşıyan bir kolejin bahçesinde bulunmaktadır (Vikipedia, 2009). 3 Lewis, Kraliçe tarafından verilen "Sir" unvanını adının önünde kullanmayı çok tercih etmese de, birçok kişi onu bu unvanla anmış ve anmaya da devam etmiştir. 5 S a y f a

6 II. Lewis in Eserleri ve Đktisat Bilimine Katkıları Çalışmanın bu bölümünde, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yaşayan milyarlarca kişiyi yakından ilgilendiren ekonomik büyüme, ekonomik kalkınma, kaynakların paylaşımı, gelirin adil dağılımı gibi konulara olan ilginin uyanmasına ve bu konularda yapılan araştırmaların çoğalmasına, dolayısıyla da az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde zaman içerisinde refah artışına katkıda bulunan çok sayıda seçkin ekonomist arasında ön sıralarda yer alan Princeton Üniversitesi nin tanınmış öğretim üyelerinden Prof. Dr. W. Arthur Lewis in katkılarına ve gerçekleştirdiği çalışmalarının önemine değinilecektir. Birinci alt başlıkta, kronolojik bir yaklaşımla Lewis in öne çıkan temel eserlerine çok genel olarak yer verilecek; ikinci alt başlıkta ise neredeyse ismiyle bütünleşen kalkınma ekonomisine yaptığı katkılara 4 ve bu alanda öne çıkan fikirlerine değinilecektir. A. Lewis in Çalışma Alanı ve Eserleri Lewis in akademik yaşamında kabaca üç dönem vardır: LSE dönemi ( ), Manchester dönemi ( ) ve Princeton dönemi ( ). Lewis in eserlerine bakıldığında ise, bu üç dönemde genel olarak üç temel alanda çalışmalar yaptığı gözlenmektedir. Bu alanların birincisi, daha ziyade 1948 yılına kadar çalıştığı sanayi ekonomisi alanıdır. Đkincisi, 1944 yılında çalışmaya başladığı ve yaşamının son anına kadar bu konudaki çalışmalarını sürdürdüğü dünya ekonomi tarihi dir (özellikle 1870 sonrası). Üçüncüsü ise, sistematik olarak 1950 lerde başladığı ve ölünceye kadar üzerinde çalıştığı ve bu konuda Nobel ödülü aldığı kalkınma ekonomisi alanıdır5 (Lewis, 1979/a; Breit & Hirsch, 2009: 6). Lewis, kendisini iktisat teorisyeni olarak adlandırmaktan ziyade, daha çok uygulamalı iktisatçı ve iktisat tarihçisi olarak görmektedir (Girvan, 2008: 5). Ancak, Lewis in ismi özellikle kalkınma ekonomisi ve teorisine yaptığı katkılarıyla birlikte anılmaktadır (Dixon, 1999: 661). Özellikle Üçüncü Dünya olarak adlandırılan az gelişmiş ülkelerin ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik gelişim ve kalkınmalarına kendisini adayan Lewis, diğer birçok ekonomistten farklı olarak, Keynezyen ve Neoklasik büyüme modellerinin bu ülkelere yönelik yaklaşımlarını beğenmediğinden, kendine özgü değerlendirmelerde bulunmuştur (Baumol, 1994: 339). Aşağıda, Lewis in önde gelen eserlerinden bir kısmı kronolojik bir sıralama içinde kısaca değerlendirilecektir 6. 4 Bu kısımda, özellikle Manchester Üniversitesi nde iken yazdığı çok önemli iki çalışması üzerinde durulacaktır. 5 Yine kendisi, kalkınan ekonomilerde kadının rolü ile ilgili çalışmaları ile de bu alanda bir öncülük görevi yapmıştır (Pearson, 1991). 6 Lewis in elbette bu başlık altında yer verilen yayınlarından daha başka yayınları da bulunmaktadır. Ölümünden geriye, çok büyük bir entellektüel katkı bırakan Lewis in 12 kitabı, 14 monografisi, 80 in üzerinde makalesi ve kitap bölümü bulunmaktadır. Lewis tarafından hazırlanan yayınların listesi, bu makalenin sonunda yer almaktadır. 6 S a y f a

7 Lewis, ilk üç kitabını akademik kariyerinin ilk döneminde Londra da iken yazmıştır. Economic Survey (1949) adlı eseri, dünya iktisat tarihi ve bağımsızlık tarihçesini analiz etmektedir. Kitabın temelleri, London School of Economics (LSE) de öğrencilerine Birinci ve Đkinci Dünya Savaşları arasındaki dönemle ilgili arka plan bilgilerini anlattığı bir ders ile atılmıştır. Bu derste, iki dünya savaşı arasında dünya iktisat tarihinin durumu ele alınmıştır. Lewis in dünya iktisat tarihi ne yönelik ilgisi, yaşamının sonuna kadar devam etmiştir7. Lewis in 30 yıl sonra 1978 yılında yayınladığı en son kitabı da (Growth and Fluctuations ), yine dünya iktisat tarihi ile ilgilidir ve 1870 ile 1913 arasında dünya ekonomisinin evrimi konularına tahsis edilmiştir 8. Lewis in kalkınma ekonomisi üzerine yayınladığı bu çalışmasının en önemli özelliklerinden bir tanesi, O nun az gelişmiş ülkelerin problemlerini gelişmiş ülkelerden ve dünya ekonomisinden kesinlikle bağımsız düşünmemesi, çözüm arayışlarını mevcut ekonomik sistem içerisinde aramasıdır (Findlay, 1980: 62). Lewis in, bu dönem içerisinde yayınladığı bir başka eseri, sanayi ekonomisi ile ilgili olan Overhead Costs (1949) adlı kitabıdır. Kitap, endüstriyel örgütlerin ve kamu kuruluşlarının problemlerine para teorisinin uygulanması konusunda kaleme alınan denemelerden oluşan bir koleksiyondur. Londra döneminde yazılan üçüncü kitap, ekonomik planlama ile ilgili olan ve konunun erkenden tartışıldığı Principle of Economic Planning (1949) adlı eserdir. Lewis in ekonomik planlama konusuna olan ilgisi, 1955 te yayınladığı diğer bir kitabında da devam edecektir (Vane & Mulhearn, 2005: 109; Findlay, 1080: 63). Lewis Manchester Üniversitesi ne geçtiğinde, ilgi alanı kalkınma ekonomisine kaymış ve bu konularda yayınlar yapmaya başlamıştır. Lewis in en ünlü iki çalışması, Economic Development with Unlimited Supplies of Labor (1954) ve The Theory of Lewis in makaleleri 1994 yılında Sir Arthur Lewis Institute of Social and Economic Studies SALISES ( (daha sonra da ISER) tarafından 3 büyük cilt içinde toplanmıştır. Bu makalelerin 10 u sanayi ekonomisi, 12 si dünya ticareti, 8 i kalkınma planlaması, 12 si dual ekonomiler ve 5 i tarım ekonomileri ile ilgili olarak yazılmıştır. Lewis in bu makalelerinin önemli bir kısmı, özellikle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülke ekonomileriyle ilgilidir. Makalelerin 7 tanesi Afrika, 2 tanesi Asya ve 5 tanesi de Karayipler de yer alan ülkelerle ilgilidir. Ayrıca, ırk ve ekonomik kalkınmayla ilgili 6, eğitimle ilgili 6 ve politikayla ilgili 3 makalesi vardır (Girvan, 2008: 2). 7 Lewis in dünya iktisat tarihi ile ilgili çalışmalarına nasıl başladığı ile ilgili söyledikleri de, burada söz edilmeye değer sanırım. LSE de Ekonomi Bölümü nün başkanı olan Frederick Hayek, bir gün Lewis ten bir ders vermesini ister. Ders, öğrencilere iki dünya savaşı arasında ekonomide nelerin yaşandığını anlatacaktır. Lewis, iki dünya savaşı arasında neler olduğunu bilmediğini söyleyerek dersi reddetmek ister, ancak Hayek in şu sözü üzerine dersi üzerine almak durumunda kalır: Bir konuyu en iyi öğrenmenin yolu, o konuyu öğretmektir. Hayek in bu tavsiyesi Lewis e Nobel Ödülü nün yolunu açar (Lewis, 1979/a; Breit & Hirsch, 2009: 6). 8 Ders vermek üzere hazırlanan ve bu konuda yazmaya da başlayan Lewis, kısa bir zaman içinde dünya ekonomi tarihi üzerinde uzmanlaşır ve 1949 yılında bu alandaki ilk kitabını da yayınlar yılına kadar bu konuda çok sayıda makaleleri olur. Bu konuda bir kitap daha yazmayı çok istemektedir. Ancak, yazmak istediği bu kitabını (Growth and Fluctuations ), çeşitli idari görevleri nedeniyle 1978 yılına kadar yazamaz. Bu zaman zarfında, 1957 yılından itibaren 6 yıl boyunca üniversiteden uzak kalır ve çeşitli yöneticilik görevlerinde bulunur yılında Princeton Üniversitesi nde yeniden akademik yaşama döner, daha sonra 4 yıl sürecek başka bir yöneticilik nedeniyle (Karayip Kalkınma Bankası Genel Müdürlüğü) yine üniversiten ayrılır, 1974 yılında Princeton Üniversitesi ne tekrar geri döner yılında, 1870 ile 1914 yılları arasında dünya ekonomisindeki büyüme ve dalgalanmalarla ilgili kitabını yayınlar (Lewis, 1979/a). 7 S a y f a

8 Economic Growth (1955) adlı makalesi ve kitabı, onun kariyerinde belirleyici olan Manchester döneminde yazılmıştır (Vane & Mulhearn, 2005: 109). Arthur Lewis e 1979 yılında Nobel Ödülü verilmesine yol açan en önemli çalışması, 1954 yılında Mancherster School Dergisi nde yayınlanan Economic Development with Unlimited Supplies of Labour adlı kısa, çok iyi kaleme alınmış, anlaşılması kolay makalesidir. Bu makalesi ve aynı konuda daha sonra yazdıkları dolayısıyla, Lewis in ekonomik kalkınma konusunda öncü bir kişi olduğu konusunda herkes hemfikir olmuştur (Tignor, 2006: 79). Lewis in 1954 teki makalesi, tartışmasız alanındaki en etkili araştırma olarak görülmektedir lerin sonu ile 1960 ların başında en fazla atıf yapılan eser niteliğine sahiptir9. Tek bir makale neredeyse bütün bir kalkınma ekonomisi alanını hakimiyeti altına almıştır. Onun bu alandaki diğer bir çalışması (kalkınma ekonomisi literatürünün önemli bir parçasıdır), büyük ölçüde bu makalede şekil bulan ana fikrin anlamı ve sonuçları üzerine kaleme alınmıştır (Findlay, 1980: 64). Lewis in 1954 yılında yazdığı bu makalesi, tebrikler yanında çok sayıda eleştiriyi de beraberinde getirmiştir. Lewis yaşadığı sürece bu eleştiriler ve tartışmalar devam etmiştir (Lewis, 1979/a). Lewis in 1955 tarihinde yayınladığı The Theory of Economic Growth adlı kitabının önemli bir kısmı, ekonomik planlara ve az gelişmiş ülkelerin tarihçesine ayrılmış, bu ülkelerden bir kısmının refah düzeyleri yükselirken, önemli bir kısmında neden bir değişim yaşanmadığına cevap aramıştır (Tignor, 2006: 80). Bu çalışma, başlığın ifade ettiğinden daha geniş bir alanda yazılmıştır. Kitap, yalnızca sermaye birikimi, teknik gelişme ve nüfus artışını değil, ayrıca coğrafya, sosyal yapı, dini ve kültürel değerler, politik kurumlar ve insan psikolojisini de tartışmaktadır. Kitapta, dikkatler büyük oranda az gelişmiş ülkeler üzerine yoğunlaşırken, aynı zamanda gelişmişlik düzeyleri birbirinden farklı olan her toplumu ilgilendiren ekonomik büyüme ve sosyal değişim sorunlarıyla da ilgilenmiştir. Kitabın amacı, herhangi bir yeni teori ya da görüş öne sürmek değil, konuyla ilgili mevcut bilginin bir sentezini sağlamaktır. Bu kitap, ekonomik teori ile sosyal ve politik analizleri mükemmel bir şekilde birleştiren bir kitap olarak literatürde yerini almıştır (Findlay, 1980: 63). Lewis, üçüncü döneme karşılık gelen ve 1963 yılından ölümüne kadar görev yaptığı Princeton Üniversitesi nde iken ise, oldukça verimli çalışmalar gerçekleştirmiştir. Öncelikle, Development Planning (1965) adıyla, alanında otorite olarak görülen bir ders kitabı yayınlamıştır. Bu kitabın ardından Tropical Development (1970) adlı bir derleme eser gelmiştir. Daha sonra, kamuya yönelik konuşmalarından oluşan üç setlik bir külliyat yayınlamıştır. Bu kitapların her biri, çok geniş bir yelpazede yer alan konuları çok özlü bir şekilde ele almasıyla dikkatleri çekmektedir. Ciltlerden birincisi Whidden Konferansları ndaki konuşmalarının bir araya gelmesiyle ortaya çıkmıştır ve Politics in West Africa (1965) adıyla yayınlanmıştır. Lewis, bu kitabında Batı Afrika bağlamında demokrasi ve kalkınma arasındaki ilişkinin önemli konuları üzerinde durmaktadır. Bu 9 Yukarıdaki sayfalarda da ifade edildiği gibi, Lewis in Đngiliz Koloni Ofisi, Birleşmiş Milletler, Dünya Bankası, Gana Hükümeti ve West Indies Üniversitesi ile olan ilişkileri ve faaliyetleri, O na çok az öğretim üyesine nasip olan bir kamusal bakış kazandırmıştır. Hem öğretim üyesi olması hem de üstlenmiş olduğu yöneticilik görevleri, kalkınma ekonomisi alanında gerçekleştirdiği çalışmalara ve elde etmiş olduğu üne çok önemli bir altyapı oluşturmuştur (Tignor, 2006: 3; Breit & Hirsch, 2009: 15). 8 S a y f a

9 Konferanslar, Lewis in politika bilimine değerli katkılarda bulunmasının yanında, O nun liberal değerlere bağlılığını samimi bir şekilde sergilediği ve diktatör yönetimleri reddettiği bir ortam sağlamıştır. Đkinci cilt, Wicksell Konferansları ndaki konuşmalarından oluşmaktadır ve Lewis (1969) başlığını taşımaktadır. Üçüncü konferans konuşmaları ise (Janeway Konferansları) yine Lewis (1977) başlığıyla yayınlanmıştır. Son iki cildin konusu ise ticaret ve kalkınma konularına ayrılmıştır (Findlay, 1980: 64) tarihli Growth and Fluctuations, adlı kitabı ise tropikal kuşakta yer alan ülkelerin iktisat tarihi üzerine yoğunlaşmaktadır (Gersovitz, 2003). Lewis, dünya iktisat tarihi üzerine yazdığı eserlerini genelde kantitatif iktisat tarihi tarzında yazmıştır. Bu özelliği dolayısıyla, bazı yazarlar Lewis in Cliometrics* bilim dalında da öncü olarak adlandırılması gerektiğini söylemektedir. Lewis in 1978 teki kitabı, teori, tarih ve istatistiği harika bir şekilde kombine ederek bu alana çok güzel bir örnek vermiştir (Findlay, 1980: 73). B. Lewis in Đktisat Bilimine Katkıları: Ekonomik Kalkınma Modeliyle Gelen Şöhret Birçok ekonomist, özellikle de kalkınma ekonomistleri, uzun zaman boyunca neden bazı ülkeler zenginken bazıları fakirdir, neden bazı ülkeler yoksulluk çemberini kıramazken, bazıları hızlı bir şekilde gelişerek yüksek bir sanayi ve refah düzeyine sahip olmaktadır vb. benzeri sorulara cevap aramışlardır. Ancak, her ne kadar ekonomistler her zaman bu sorulara ilgi duysalar da, kalkınma ekonomisi analitik, kuramsal ve tarihsel açıdan esas olarak Đkinci Dünya Savaşı ndan sonra gelişim içinde olmuştur. Bu alanda öncü rolü Arthur Lewis oynamış ve bu yönüyle de Nobel Ödülü ne layık görülmüştür (Lundberg, 1979). Bu başlık altında, Lewis in özellikle kalkınma ekonomisi alanına yapmış olduğu temel bazı katkıları üzerinde durulacaktır. Lewis, 1950 li yılların başlarında ortaya çıkan kalkınma ekonomisi alanının önemli teorisyenlerinden biridir. Lewis, kalkınma ekonomisi ile ilgili 12 kitap ve 80 den fazla teknik çalışma yapmıştır. Lewis in özellikle iki çalışması entellektüel tartışmalara yol açmış ve yeni bağımsızlıklarını kazanan devletlerin ekonomik kalkınmalarını desteklemeye odaklanan politikaların oluşturulmasında önemli bir rol oynamıştır. Yukarıdaki sayfalarda da haklarında bir miktar bilgi verilen bu eserlerden birincisi, Economic Development with Unlimited Supplies of Labour (1954) adlı makale, ikincisi ise The Theory of Economic Growth (1955) adlı monografidir (Stewart, 2007: 322; Findlay, 1980: 62). Lewis in, Manchester Üniversitesi nde görevli olduğu 1954 yılında yazdığı makalesi ile 1955 te yayınladığı kitabı, kalkınma ekonomisi ile ilgili çok geniş bir literatürün doğmasına yol açmıştır (Dixon, 1999: 661). * Cliometrics, ileri matematik kavramlar ve bilgisayar teknikleri ile istatistikî bilgilerin kullanılmasıyla elde edilen iktisat tarihi çalışması olarak ifade edilmektedir. 9 S a y f a

10 1. Lewis in Ekonomik Kalkınma Konusuna Olan Đlgisinin Nedenleri 1930 lardaki Büyük Ekonomik Bunalım ve sonrasında gelen II. Dünya Savaşı nın ardından, 1940 lı yılların sonu ile 50 li yılların başında dünyanın en fazla ilgilendiği konuların başında ekonomik büyümenin nasıl sağlanacağı sorusu gelmektedir. Hem Avrupa ve Kuzey Amerika daki gelişmiş ülkeler, hem az gelişmiş ve koloni durumundan yeni kurtulmuş ülkeler, hem de Sovyet Bloğu na dahil sosyalist ülkeler bu soruya cevap aramaktaydılar. Özellikle gelişmiş ülkelerde bir yandan kamuoyu ve bir yandan da yönetici elitler, bu konuda üniversitelerden yardım beklemekteydiler. Böylesi bir ortam, Lewis in aldığı eğitim, mesleki kariyeri ve kazandığı tecrübelerle birleşince, onu ekonomik kalkınma ile ilgili konularda düşünmeye ve yazmaya itmiş, kendisini bu konulara adamasına yol açmıştır (Tignor, 2006: 80). Genç yaşlarından itibaren kendisinin de bir ferdi olduğu az gelişmiş ülkelerin sorunlarına ve yoksulluğa karşı kayıtdışı kalamayan, bu konulara odaklanan ve araştırmalarda bulunan Lewis, sürekli zihninde yer alan şu sorulara cevap aramaya çalışmıştır: Dünyanın bir kısmı (Batı) çok zenginken, neden geri kalan kısmı çok yoksuldur? Sanayileşmiş ülkelerin zenginliğinin altında, diğer ülkelerin yoksulluğu mu yatmaktadır? Asya da, Afrika da, Latin Amerika da birçok ülkenin içine düşmüş olduğu şiddetli yoksulluk tuzağı nı kıracak formüller yok mudur? Yeni ekonomik programlar sürdürülebilir bir kalkınma sağlayabilecek midir? (Tignor, 2006: 81). Lewis in kalkınma ekonomisine olan ilgisi, aslında öğrencilik yıllarından itibaren başlamaktadır. Gelişmişlik düzeyi bakımından oldukça gerilerde kalan ülkeler (özellikle de kendisinin doğduğu ülke) hakkında okumayı ve araştırmayı seven Lewis, LSE deki öğrencilik yıllarında, kütüphanede kolonilerin tarım, madencilik, kur vb. konulardaki sorunlarını araştırmaya çok vakit ayırmış, farklı kolonileri birbirleriyle karşılaştırmış, talep üzerine üniversiteye farklı kolonilerden gelen öğrencilere bu konularda seminerler vermiş, öğretirken öğrenmiştir. Kalkınma ekonomisine olan ilgisinin artmasında, 1950 ve 60 larda Afrika ve Asya ülkelerine yaptığı çok sayıdaki ziyaretlerin ve danışmanlıkların büyük payı olmuş, böylece politik iktisatta kendisini geliştirebilmiştir. Konuya olan ilgisinin diğer bir boyutu ise, ekonomik büyüme oranını belirleyen temel güçlere olan ilgisidir. Bu, hem 1955 yılındaki kitabının ana konusudur, hem de Nobel ödülü verilmesine neden olan modelinin özüdür (Lewis, 1979/a). Diğer yandan, Lewis in kalkınma ekonomisine duyduğu ilgi, biraz da onun anti emperyalist duruşu ve sosyalist kişiliğinden de kaynaklanmaktadır (Breit & Hirsch, 2009: 10). Öğrenciliğinden itibaren, Đngiliz Đşçi Partisi nin entellektüel uzantısı olan ve aralarında meşhur Sidney ve Beatrice Webb ile George Bernad Shaw ın da bulunduğu Fabian Society ile gönül bağına sahip olmuş, yazılarının bir kısmı (örneğin Principles of Economic Planning adlı makalesi) bu dernek tarafından yayınlanmıştır (Levitt, 2008: 46). 10 S a yfa

11 2. Lewis ve Ekonomik Kalkınma Đle Đlgili Görüşleri Lewis, kendisine Nobel ödülü kazandıran çalışmalarında, gelişmekte olan ülkelerdeki yoksulluğun ve yetersiz ekonomik kalkınma oranlarının nedenlerini ele almıştır (Nobelprize.org, 1979). Gerçekten de, Arthur Lewis in ekonomik kalkınma konusuna olan ilgisi, büyük ölçüde yoksul üçüncü dünya ülkelerindeki yaşam koşullarının nasıl iyileştirilebileceği sorusuna cevap arayışından doğmuştur (Becker & Craigie, 2007: 201). Arthur Lewis, konu ile ilgili eserlerinde gelişmekte olan ülkelerdeki yoksulluğun nedenleri ile yetersiz kalkınmaya yol açan faktörler üzerinde durmakta, bu farklılıkların nedeni olarak iki açıklayıcı model ortaya koymaktadır. Modellerden birincisi dual ekonomi modeli (ulusal ekonomi modeli), ikincisi ise dış ticaret hadleri modeli (dünya ekonomi modeli) olarak adlandırılabilir. Dual ekonomi modeli kısaca, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ekonomik büyümenin, tarım sektöründeki verimli olmayan işgücünün sanayi sektörüne kaydırılmasıyla, bu sektörde düşük ücretle çalıştırılmasıyla ve kapitalist sektörün büyütülmesiyle mümkün olabileceğini ileri sürmektedir. Lewis, daha sonra az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde ekonomik kalkınmaya yol açacağını düşündüğü başka bir model daha ortaya koymuştur (Dış ticaret hadleri modeli). Bu model, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler ile gelişmiş ülkeler arasında tarım sektöründe gözlenen işgücü verimliliğindeki farklılığın dış ticaret hadlerini belirlediğine, bu nedenle az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde gıda üretimindeki verimliliğin artırılması yoluyla daha fazla ekonomik büyüme sağlanabileceğine işaret etmektedir 10. Çok meşhur olan bu iki model, daha geniş tartışmalara kaynaklık etmiş ve böylece Lewis in temel varsayımlarına ek olarak başka varsayımlar da ortaya atılmıştır (Nobelprize.org, 1979). Ekonomik kalkınma konusu, şüphesiz Lewis in ekonomi bilimine yaptığı büyük katkılarının başında gelmektedir. a. Dual Ekonomi Modeli ve Sınırsız Đşgücü Arzı Lewis in ekonomik kalkınma ile ilgili birinci modeli, gelişmekte olan ülkelerdeki ekonominin dual (ikili) yapısıyla ilgilidir. Dual ekonomi (dual economy) ve sınırsız işgücü arzı (unlimited supply of labour) kavramları, günümüzde Arthur Lewis in ismiyle özdeşleşen ve onun adıyla anılan kavramlardır. Bu kavramlar, kısaca, yüksek gizli 10 Bazı ekonomistler, birinci model ( kapitalist sektörün görece genişlemesini kalkınmanın yolu olarak vurgulayan model) ile ikinci modelin ( geleneksel sektörde verimlilik düzeyinin artışının önemini vurgulayan model) birbiriyle çeliştiğini, aralarında uyuşmazlık söz konusu olduğunu ifade etmektedirler. Bu makale içinde, iki model arasında herhangi bir çelişkinin olup olmadığı, eğer varsa hangi çelişkilerin bulunduğu vb. konular üzerinde durulmayacaktır. Lewis üzerine çalışmaları bulunan bir araştırmacı, bu uyuşmazlığı makalesine konu olarak seçmiş ve daha makalenin başlığında bu çelişkiye dikkatleri çekmiştir. Başlıkta, kalkınmanın tarım yoluyla mı yoksa sanayi yoluyla mı olacağını sormaktadır. Konu ile ilgili detaylı bilgi sahibi olmak isteyenler bu makaleye bakabilir (Figueroa, 2004: ). 11 S a yfa

12 işsizliğin ve düşük ücretlerin söz konusu olduğu tarım sektöründen modern sanayi sektörüne doğru gerçekleşen işgücü transferi dolayısıyla ortaya çıkacak ekonomik bir büyümeye işaret etmektedir 11 (Levitt, 2008: 45). Az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerde, bir yandan nüfusun büyük bir bölümünün istihdam edildiği ve geleneksel tarzda üretimin gerçekleştiği geniş bir geleneksel (kırsal, tarım) sektör bulunmakta, bir yandan da sanayi üretimi gerçekleştiren piyasa merkezli modern (kentsel, endüstriyel) bir sektör bulunmaktadır. Lewis, dual ekonomi modelinde, ülke ekonomilerinin asıl gücünün, sanayi sektöründen kaynaklandığını ileri sürmektedir (Lundberg, 1979; Findlay, 1980: 65; Nobelprize.org, 1979). Birinci sektör, sınırsız işgücü kaynağı ile ikinci sektöre sabit bir reel ücret üzerinden işgücü arzı sağlamakta, ikinci sektör, tarım sektöründe bulunan sınırsız işgücü arzının bu sektöre göçü nedeniyle giderek genişlemektedir. Tarım sektöründen sanayi sektörüne geçen işçiler, geri kalmış tarım sektöründeki kötü koşullar ve yaşam standartlarından kaynaklanan bir nedenle düşük ücretle çalışmayı kabul etmekte, bu da düşük işçilik maliyetlerine yol açmaktadır. Modern sektörde elde edilen karlar, tasarrufları giderek büyütmekte ve bu da kapitalist sektörün büyümesine, dolayısıyla da kalkınmaya yol açmaktadır (Nobelprize.org, 1979; Lundberg, 1979). Lewis in ekonomik kalkınma ile ilgili düşüncelerini ve yazdıklarını daha iyi anlayabilmek için konu aşağıda biraz daha detaylı bir şekilde ele alınmıştır: Lewis, ekonomik kalkınmada dual (ikili) ekonomi yaklaşımını, ilk kez Economic Development with Unlimited Supplies of Labour adlı makalesinde ortaya koymuştur. Lewis, makalesinde sınırsız işgücü arzı nın ne zaman ortaya çıkacağını şu şekilde tarif etmiştir: Đşgücünün marjinal verimliliğinin önemsiz, sıfır, hatta eksi olduğu durumlarda işgücünün sınırsız arzı söz konusudur. Lewis, Đngiltere de, Kuzeybatı Avrupa ve bazı Afrika ülkelerinde sınırsız işgücü arzı bulunmazken 12, Hindistan, Mısır, Jamaika, Gana gibi birçok gelişmekte olan ülkede, sınırsız işgücü varlığının söz konusu olduğunu gözlemlemiştir. Bu ülkelerde, fazla olan işgücü sektörden çekildiğinde, toplam hâsılada herhangi bir değişiklik olmayacaktır. Lewis in bu öngörüsü, Asya ve Latin Amerika ülkelerinde özellikle tarım sektöründe geçerlidir. Bu insanlar, geçimlik bir ücret için çalışmaktadırlar. Ne zaman ki bu ülkelerde sanayi sektörü gibi modern bir sektör (imalat, madencilik vb.) ortaya çıkarsa, ihtiyaç fazlası durumunda olan çiftçiler, küçük tüccarlar, uşaklar, eşler ve çocuklardan oluşan geniş bir grup, bu yeni sektörde çalışmaya hazır ucuz bir işgücü havuzu oluşturacaktır13 (Tignor, 2006: 93 94; Gersovitz, 2003; Findlay, 1980: 68). 11 Lewis in dual ekonomi ile ilgili görüşleri ve ekonomi literatüründeki yansımaları ile ilgili daha detaylı bilgi için bkz: (Becker & Craigie, 2007: ). 12 Bu ülkeler de, tarihin akışı içinde benzer bir süreçten geçmişlerdir. Đktisat tarihçileri, Đngiltere deki Sanayi Devrimi ni ve Japonya daki erken sanayileşmeyi açıklarken, sabit reel ücretler ve artan tasarruf oranları varsayımına dayalı olan Lewis in modelini kullanmışlardır. Yine bu model, kalkınma ekonomistlerinin yararlandığı standart bir yöntem olmuştur (Gersovitz, 2003). 13 Lewis, az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin nasıl kalkınabilecekleri sorusuna cevap ararken, bu sorunun çözüm yolunun 1952 yılının Ağustos ayında bir gün Bangkok ta caddede yürürken aklına geldiğini söyler. Neoklasik teorinin işgücü sayısının sabit olduğu varsayımı bir kenara konulduğunda, çözüm yolunun gözüktüğünü ifade eder. Sınırsız işgücü arzı olarak ifade edilecek bu yaklaşıma göre, 12 S a yfa

13 Bir diğer deyişle, modern bir sektörün doğmasıyla birlikte, dual bir ekonomi ortaya çıkacak ve bu dual ekonominin modern kısmında çalışmaya başlayanlar, geleneksel sektörde çalışan işçi ücretlerinin yalnızca yüzde 30 daha fazlası bir ücretle çalışmaya razı olacaklardır. Bu süreç, bu ülkelerde ekonomik modernizasyonun başlamasına yol açacaktır. Bu süreçte iki aşama söz konusudur. Birincisi, işçilerin geleneksel sektörden modern sektöre geçişi, ikincisi ise, modern sektörde ortaya çıkan girişimcilerin, elde ettikleri karları kapital olarak biriktirmesi ve bunları tekrar ekonomide yatırımlara dönüştürmesidir. Modern sektörde yaratılan yatırımlar, ekonomiyi büyütecek, geleneksel sektördeki bütün fazla ve ucuz işgücünü içerecek şekilde genişlemeye devam edecektir. Bu noktada artık daha fazla işgücü fazlası söz konusu olmayacak, zaman içerisinde emeğin fazla olan kısmı azaldıkça, dual ekonomi sona yaklaşacak, çalışanlar geçimlik ücretin üzerinde ücret talep edecek, işgücü kıtlığı ortaya çıkabilecek, işgücü verimliliği daha önemli hale gelecek, kısaca Neoklasik ve Keynezyen görüşün öne sürdüğü koşullar geçerli olacaktır (Gersovitz, 2003; Tignor, 2006: 94; Levitt, 2008: 45; Vane & Mulhearn, 2005: 110). Az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkeler, modern sektördeki yeni girişimci gurubun etkisiyle, temel ürünler yanında imalat ürünleri de üretmeye muvaffak olabilecek ve gelişmiş ülkelerden ithal ettikleri imalat ürünlerini zaman içerisinde kendileri üretir hale gelebilecek, hatta bu ürünlerin ihracatçısı olabileceklerdir (Becker & Craigie, 2007: 189). Bu modele göre, ekonomik büyümenin arkasındaki itici güç modern sektördeki girişimci sınıfıdır. Az gelişmiş ülkelerin bu durumda olmalarının temel nedeni, yoksul olmaları değil, kapitalist sektörün ve girişimci sınıfının küçük olmasıdır. Bu nedenle, Lewis az gelişmiş ülkeleri, kapitalist sektörün geliştirilmesi yönünde teşvik etmiştir. Kapitalist sınıf geliştikçe, karlar büyüdükçe, elde edilen artı değer yeniden yatırıma dönüşecek ve böylece kalkınma sağlanabilecektir. Bunun için de, geleneksel sektörden ziyade modern sektörün geliştirilmesine ihtiyaç vardır (Dixon, 1999: 662). Ancak, 1960 ve 70 li yıllara gelindiğinde, Lewis, bunu gerçekleştirmenin, bu değişimi sağlamanın çok da kolay olmadığını görmüştür. Anlamıştır ki, dinamik bir kapitalist sınıfın yaratılması kolay değildir ve ülkeler bu konuda başarısız olmuştur. Lewis, yoksul ülkelerdeki liderlerin ve girişimcilerin geleneksel değerlerden ve mantaliteden kurtulamadıklarını, elde ettikleri karları/tasarrufları yeniden modern sektörlerde yatırıma yönlendirecekleri yerde, arazi satın alma ve tüketim gibi farklı harcama türlerine yöneldiklerini gözlemlemiştir (Tignor, 2006: 95). Lewis in iki sektör yaklaşımı bilim dünyasında genel kabul görmüştür. Lewis, özellikle ekonomik büyüme ve kalkınma ile ilgili tahminlerinde gerçekten çok başarılı olmuş, birçok ekonomiste nazaran ekonominin gelişim trendini ve gidişatını onlarca yıl öncesinden görebilmiştir. Günümüzdeki rakamlara bakıldığında, Lewis in o yıllarda öne sürdüğü varsayımlarının bugün fazlasıyla gerçekleştiği görülmektedir. Geçmişin gelişmekte olan ülkelerinin bazıları bugün gelişmiş ülke haline gelmiş, bir kısmı da sınırsız işgücü miktarı ücretleri düşürecek, böylece düşük ücretler hem tarım sektöründe ucuz gıda (kahve) üretilmesine, hem de modern sektörde yüksek karların elde edilmesine yarayacaktır. Sonuç, dual bir ekonomidir, yani ekonominin bir parçası, diğer parçası için ucuz işgücü sağlayan bir rezervuardır (Lewis, 1979/a). 13 S a yfa

14 özellikle imalat malı ihracatında kat edilemeyecek mesafeler almışlardır14 (Becker & Craigie, 2007: 189; Encyclopedia of World Biography, 2010). Bu yaklaşımın bugün için de geçerli olduğu söylenebilir. Örneğin, Bangladeş gibi çok fakir ülkelerde ekonomik büyüme düşüktür, çünkü bu ülkelerde imalat sanayi ya çok küçüktür ya da yok denecek kadar azdır. Çin, Kore, Tayvan, hatta Türkiye gibi ülkelerde büyüme oranı yüksektir, çünkü bu ülkelerde imalat sanayi giderek genişlemekte ve tarım sektöründen çok sayıda işgücü sanayi sektörüne transfer olmaktadır. ABD, Đngiltere gibi ülkelerde ise ekonomik büyüme daha yavaş seyretmektedir, çünkü tarım sektöründen düşük ücret koşullarında imalat sektörüne geçecek ve orada çalışacak işgücü neredeyse sona ermiştir (The Concise Encyclopedia of Economics, 2010). Öte yandan, Lewis in ekonomik kalkınma modeli her ne kadar bu alandaki araştırmalara öncülük yapsa da, bazı eleştirilere de maruz kalmıştır. Lewis in teorisinde bazı eksik yönlerin bulunduğu düşüncesine sahip birçok kişi vardır. Ancak, bu tür eksikliklerin varlığı, onun teorisine değerinden bir şey kaybettirmemiş, bu alanda çalışan çok sayıda kişiye ufuk çizmiş, yol haritası olmuş ve hala da olmaya devam etmektedir15 (Houseman, 1992: 62). b. Dış Ticaret Hadleri Modeli ve Kahve Çelik Ticareti Lewis in ileri sürdüğü modellerinden ikincisi, gelişmekte olan ile sanayileşmiş ülkeler arasındaki dış ticaret hadlerinin16 (terms of trade) belirlenmesiyle ilgilidir. Lewis, modelde ticaret ile kalkınma arasında bir ilişkinin olduğunu ortaya koymaya çalışmaktadır (Findlay, 1980: 70). Lewis, uluslararası ticarette, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin hammadde ve tropik ürünler, gelişmiş olan ülkelerin ise sanayi ürünleri ihraç ettiklerini ifade etmektedir. 14 Büyüme süreci, ülkeler ve rakamlarla ilgili daha detaylı bilgi için bkz: (Becker & Craigie, 2007: ). 15 Bazı yazarlar, Lewis in modelinde öngörülen bazı varsayımlarının birçok Üçüncü Dünya ülkesinde realiteye uymadığını ileri sürmektedir. Bunlar kısaca özetlenecek olursa; Đlk olarak, modelde geleneksel sektörden modern sektöre işgücü transferinin, sermaye birikim oranına paralel bir şekilde gerçekleşeceği öngörülmektedir. Halbuki, işgücünden tasarruf eden yeni gelişmeler dikkate alınmamıştır. Gerçekten de, birçok üçüncü dünya ülkesinde, sanayi sektörünün sahip olduğu işgücü emiş kapasitesi giderek küçülmüştür. Đkinci eleştiriye göre, modelde kırsal alanlarda işgücü fazlasından bahsedilirken, gizli bir şekilde kentsel alanlarda tam istihdamın var olduğu farz edilmektedir. Araştırmalar göstermektedir ki, birçok üçüncü dünya ülkesinde, bu varsayımın tam tersi bir durum söz konusudur. Üçüncü eleştiri, geleneksel sektörden modern sektöre geçen işgücünün ücretlerinin sabit olacağı varsayımıdır. Halbuki, birçok üçüncü dünya ülkesinde modern sektördeki nominal ve reel ücretler, yüksek işsizliğin olduğu durumlarda dahi hızlı bir şekilde yükselme temayülüne sahiptir. Dördüncü eleştiri ise, sayıları giderek artan girişimcilerin, modelde belirtildiği şekilde davranış sergileyeceklerinin, yani kazançlarını yatırama yönlendireceklerinin varsayılmasıdır. Bu da her zaman için bu şekilde gerçekleşmemekte, girişimci sınıf gelirini başka şekilde de kullanabilmektedir (Dixon, 1999: 663; Findlay, 1980: 68). 16 Bir ülkenin dış ticaretinde ihraç malları fiyatlarının ithal malları fiyatlarına oranı. 14 S a yfa

15 Dış ticaret hadleri modelinin özünde iki grup ülke mevcuttur (Kuzey ve Güney ya da zengin ve yoksul) ve bu ülkelerin her biri iki tür ürün üretmektedir. Bu ürünlerden bir tanesi (Gıda), her iki grubun da ortak üretimidir. Bu yüzden bir bölge (Kuzey) Çelik ve Gıda üretirken, diğer bölge (Güney) Kahve ve Gıda üretmektedir17. Bu ürünler karşılıklı olarak mübadele edilmekte ve her üç ürün iki bölgede de tüketilmektedir. Lewis bu modelinde, bazı koşullar altında, gelişmekte olan ve gelişmiş ülkelerde tarım sektöründeki emek verimliliğinin dış ticaret hadlerini nasıl belirlediğini göstermektedir. Lewis in analizine göre, her iki grup ülke arasında dış ticaret hadlerini gerçekte belirleyen şey, gelişmekte olan ülkelerde tarım sektörünün çok düşük verimliliği ile zengin ülkelerdeki tarım sektörünün verimliğidir 18 (Lundberg, 1979; Nobelprize.org, 1979). Lewis in bu son derece basitleştirilmiş model analizi, gelişmekte olan ülkelerin yoksulluk ve kalkınma sorunlarının temel nedenlerini ilginç bir şekilde ortaya koymaktadır. Lewis e göre, yoksul ülkelerde sanayi ürünleri üretiminde sağlanan teknolojik gelişmeler ve bu ürünlerin artan ihracatı, bu ülkelerin dış ticaret hadlerinde bozulmalara yol açmaktadır. Halbuki, bu ülkelerde geliri artırmanın temel yolu, gıda üretimindeki verimliliği artırmaktır (Gersovitz, 2003). Bu nedenle, Lewis, sanayileşmeye çalışan birçok gelişmekte olan ülkeyi bu çabalarından dolayı eleştirmekte, halkının ihtiyaçlarını en hızlı şekilde karşılayabilmeleri için tarımda bazı yeni metodlar geliştirmeye davet etmekte, sanayi üretimine odaklanılırken, tarımsal üretimin ihmal edilmemesi gereği üzerinde durmaktadır (Pearson, 1991). Yoksulluğu azaltmak ve dış ticaret hadlerini az gelişmiş ülkelerin lehine olacak şekilde değiştirmek için Lewis in az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere bazı tavsiyeleri bulunmaktadır. Bunlar; fiziki sermayeye ve insan sermayesine yatırım, teknolojik değişim ve hükümet yardımı yoluyla Gıda da verimliliğin yükseltilmesi, olarak sıralanabilir (Vane & Mulhearn, 2005: 110; Findlay, 1980: 72). 17 Lewis, üniversite öğrenciliği yıllarından itibaren, Kahve ve Çelik in görece fiyatlarını neyin/nelerin belirlediği sorusuna cevap bulmaya çalışmıştır. Marjinal fayda teorisinin ve diğer birçok teorinin bu soruyu cevaplandırmada kendisini tatmin etmediğinden, kendi cevabını kendisi bulmaya uğraşmıştır. Yine, Neoklasik teorinin öne sürdüğü, yatırımlarda gerçekleşecek bir artışın, ücretleri artıracağı ve sermaye geri dönüş oranını azaltacağı varsayımı Lewis i tatmin etmemiştir. Çünkü, O na göre, Đngiltere de sanayi devriminden sonraki elli altmış yıl boyunca ( ) hem karlar hem de yatırımlar hızla arttığı halde, reel ücretler sabit kalmıştır (Lewis, 1979/a). Ancak, günümüzün gelişen ülkelerinde, reel ücret oranlarının genellikle yükselmekte olduğu gözlenmektedir. 18 Lewis e göre, her iki bölge arasındaki ticaret hadleri, talep koşullarından bağımsız olarak, Gıda üretiminde bulunan emeğin verimliliği tarafından belirlenmektedir. Bu nedenle, şayet Güney de çalışan bir kişi 1 birim Gıda ya da 1 birim Kahve üretirken, Kuzey de çalışan bir kişi 5 birim Gıda ya da 1 birim Çelik üretirse, emtia ticaret haddi 1 Çelik e karşılık 5 Kahve olacak ve faktörel ticaret haddi ise 1 birim Kuzey çalışanına karşılık 5 birim Güney çalışanı olacaktır. Faktörel ticaret haddinde ortaya çıkan bu farklılık, Lewis tarafından Gıda da işgücü verimliliğindeki eşitsizlik şeklinde açıklanmıştır (Findlay, 1980: 71). 15 S a yfa

16 c. Ekonomik Büyümenin Motoru Olan Merkez in Periferi Üzerindeki Etkileri Lewis in ekonomi bilimine burada zikredilmesi gereken katkılarından bir tanesi de, dünya ekonomisi ile ilgili yazdığı Growth and Fluctuations (1978) adlı son kitabında geniş bir şekilde ele alınmaktadır. Lewis e göre, gelişmiş ülkeler az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin büyüme oranları üzerinde bir etkiye, hatta kontrol gücüne sahiptir. Bunu ticaret yoluyla gerçekleştirirler. Gelişmiş ülkeler hızlı büyüdükçe, bu büyümeyi sağlayan motordan yayılan titreşim dünyanın geri kalan ülkelerine de ulaşmakta ve her birini ekonomik gelişme düzeylerine uygun olarak pozitif bir şekilde etkilemektedir. Özlü bir şekilde ifade edilecek olunursa, imalat üretiminin artması sonucunda ekonomik olarak büyüyen gelişmiş ülkeler, artan ihracatları yanında daha fazla oranda ithalat da gerçekleştirirler. Hızlanan ithalatın artış oranına paralel bir şekilde az gelişmiş ülkeler de daha fazla ihracatta bulunurlar. Böylece, ortaya çıkan ekonomik büyümeden, uluslararası ticaret yoluyla gelişmiş ülkeler yanında az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler de istifade ederler (Vane & Mulhearn, 2005: 111). Lewis, büyümenin motoru 19 olarak dört merkez ülkeye (Đngiltere, Fransa, Almanya ve ABD) işaret etmektedir. O na göre, bu ülkelerde sağlanacak ekonomik büyüme (ya da ekonomik durgunluk), periferi ülkelerini de etkisi altına alacaktır. Ancak, Lewis, bu etkinin, periferinin iki farklı gurup ülkesinde farklı bir şekilde ortaya çıkacağını öngörmektedir (Findlay, 1980: 73). Lewis, periferi içinde yer alacak bölgelerden bir tanesini tropikal bölgeler olarak, bir diğerini ise yeni yerleşim bölgeleri olarak adlandırmaktadır. Tropikal alan, bugünün az gelişmiş ülkelerinin birçoğunu içine almaktadır. Yeni yerleşim gurubunda yer alanlar ise, Avustralya, Yeni Zelanda, Kanada ve Arjantin gibi ılıman alanda yer alan ülkelerdir. Her iki bölgede yer alan ülkelerin tümü, Merkez in ürettiği sanayi ürünleri ile mübadele etmek üzere bu ülkelere temel ürünler ihraç etmektedir. Ancak, bu iki bölge arasında temel bir farklılık bulunmaktadır. Periferi nin ılıman bölgesi, daha çok Avrupa dan göç eden insanlardan oluşmaktadır ve bu ülkelerdeki ücret düzeyleri, vasıfsız işgücüne Avrupa düzeyinde bir yaşama standardı sağlayacak kadar yüksektir. Öte yandan, Periferi nin tropik bölgesinde bulunan ülkelerde (bugün Hindistan ve Çin de olduğu gibi) vasıfsız işgücünün sınırsız arzı nedeniyle, ücretler ancak geçimlik düzeyde elde edilmektedir (Vane & Mulhearn, 2005: 111) li yıllarda iki bölgedeki vasıfsız işgücünün ücret düzeyleri arasındaki fark bire dokuz (1/9) şeklinde gerçekleşmiştir. Bu oran, Gıda üretiminde Avrupalı ve Asyalı işgücü arasındaki işgücü verimliliğinin farkını yansıtmaktadır. Üretilen ürünlere bakarak, bu durumu şu şekilde de ifade etmek mümkündür: Yün, buğday, et ve süt ürünleri ihraç eden ülkeler çok tatminkar emtia ve faktör ticaret hadlerine sahip olurken, kahve, çay, şeker, kauçuk ve hint keneviri ihracatında bulunan ülkeler ise, çok yetersiz hadlerle karşı 19 Arthur Lewis in en son yazdığı kitabının temel konularından bir tanesi olan büyümenin motoru (engine of growth) ile ilgili daha kapsamlı bilgiye Lewis in Nobel Konuşması nda da rastlamak mümkündür. Nobel Konuşması için bkz.: (Lewis, 1979/b; Lewis, 1992; Özdemir, 2010). 16 S a yfa

17 karşıya kalmıştır. Elbette ki bu durum, periferi nin bu iki bölgesinde, iç piyasanın hacmi ile sanayileşmenin ve ithal ikamesinin görünümü üzerinde vahim sonuçlar doğurmuştur (Findlay, 1980: 74). SONUÇ 1979 yılının Nobel Ekonomi Ödülü, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler, yoksulluk, ekonomik gelişme ve kalkınma konularında yaptıkları çalışmalardan dolayı Sir Arthur Lewis ve Theodere W. Schultz a verilmiştir. Siyah renginden dolayı insanların dışlandığı bir dönemde, zekasıyla, çalışkanlığıyla, azmiyle, kararlılığıyla öne çıkan ve yüzüne kapalı olan kapıları zorlayarak bugünkü ününe kavuşan Lewis, dünya ekonomi literatüründe, gelişmekte olan ülkeler ve kalkınma ekonomisi konularında önde gelen bir kişi olarak tanınmaktadır. Dünyanın saygın ekonomistlerinden biri olan Lewis in çalışma alanı sadece bunlarla sınırlı değildir. Lewis, sanayi ekonomisi, iktisat tarihi, ekonomik kalkınma, ekonomik planlama ve uluslararası ticaret konularında da çok sayıda eser vermiştir. Ancak, şöhretini esas olarak iki eseriyle yakalamıştır (1950 tarihli Economic Development with Unlimited Supplies of Labour adlı makalesi ve 1955 tarihli The Theory of Economic Growth adlı kitabı). Bu iki temel eserinde, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmalarını nasıl sağlayabileceğine işaret eden iki farklı kalkınma modeli açıklamaktadır. Bunlar, dual ekonomi modeli ile dış ticaret hadleri modeli dir. Her iki model de, ekonomik gücü ve performansı düşük az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin zaman içerisinde bilinçli ve akıllıca politikalarla kalkınabileceğini öngörmektedir. Birinci model, geleneksel sektördeki sınırsız işgücü arzının modern sektöre transferi ve bu yolla modern kapitalist sektörde yaratılacak üretim artış (aynı zamanda girişimci sınıfının genişlemesi) ile birlikte kalkınmanın gerçekleşeceğini vurgulamaktadır. Đkinci model ise, ekonomik büyümenin yolunun gıda üretiminde işgücü verimliliğinin artırılmasından geçtiğine işaret etmektedir. Lewis, ekonomik büyüme ve kalkınma ile ilgili tahminlerinde gerçekten çok başarılı olmuş, birçok ekonomiste nazaran ekonominin gelişim trendini ve gidişatını onlarca yıl öncesinden görebilmiştir. Malezya, Tayland, Tayvan, Kore gibi birçok gelişmekte olan ülke, O nun öngördüğü gibi ekonomik kalkınmalarını gerçekleştirerek yeni sanayileşen ülkeler sınıfına katılmışlardır. Lewis in tahminleri bugün dahi geçerliliğini korumaktadır. Örneğin, Çin, Hindistan gibi ülkeler de az gelişmişlikten gelişmişlik düzeyine doğru yol almaktadır ve özellikle Çin çok yüksek ekonomik büyüme oranlarına sahiptir. Bu büyümenin kaynağını Lewis in ortaya koyduğu kalkınma modelinde aramak gerekir. Lewis in bahsettiği sınırsız işgücü arzı dolayısıyla bu ülkelerde ücretlerin genel düzeyi çok düşüktür. Bu ülkelerin işgücü piyasalarındaki çok geniş işgücü havuzu, hem bu ülkelerde hem de yeni sanayileşmiş komşu ülkelerde (Malezya, Tayland, Tayvan, Kore) ücretlerin düşük kalmasına yol açmaktadır. Şayet bu ülkeler, Lewis in öngördüğü gibi düşük ücretleri avantaja çevirebilir ve kendi sanayi sektörünü ve girişimci sınıfını daha da genişletebilirlerse, o takdirde ekonomik kalkınmalarını gerçekleştirebileceklerdir. Bazı eksikliklerine ve aldığı eleştirilere rağmen, Lewis in 17 S a yfa

18 ekonomik kalkınma modelleri onlarca yıldır geçerliliğini kanıtlamışlardır. Bu teorilerin bugün dahi geçerli olduğunu görmek heyecan verici olmaktadır. 18 S a yfa

19 YARARLANILAN KAYNAKLAR Baumol, William J. (1994), Sir William Arthur Lewis, Proceedings of American Philosophical Society, Vol. 138, No. 2, June 1994, pp Becker, Charles M. & Terry Ann Craigie (2007), W. Arthur Lewis in Restrospect, Review of Black Political Economy, Issue: 34, pp Bhagwati, Jagdish N. (1982), W. Arthur Lewis: An Appreciation, The Theory and Experience of Economic Development: Essays in Honor of Sir W. Arthur Lewis, Editor: M. Gersovitz & C. F. Diaz Alejandro & G. Ranis & M. R. Rosenzweig, London: George Allen & Unwin Publ., pp Breit, William & Barry T. Hirsch (Editors) (2009), W. Arthur Lewis, Lives of the Laureates: Twenty Three Nobel Economists, Fifth Edition, Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, pp Dixon, Robert (1999), Lewis s The Theory of Economic Growth and Development, Encyclopedia of Political Economy, Editor: Phillip Anthony O hara, Volume 2: L Z, New York: Routledge Publ., pp Encyclopedia of World Biography (2009), "William Arthur Lewis", (Çevrimiçi): Ka M/Lewis William Arthur.html, 17/11/2009. Fields, Garry S. (2004), Dualism in the Labour Market: A Perspective on the Lewis Model After Half A Century, The Manchester School, Vol. 72, No. 6, Dec. 2004, pp Figueroa, Mark (2004), W. Arthur Lewis Versus the Lewis Model: Agricultural or Industrial Development?, The Manchester School, Vol. 72, No. 6, Dec. 2004, pp Findlay, Ronald (1980) On W. Arthur Lewis Contributions to Economics, The Scandinavian Journal of Economics, Vol. 82, No. 1, pp Findlay, Ronald (1982), On W. Arthur Lewis's Contributions to Economics, The Theory and Experience of Economic Development: Essays in Honor of Sir W. Arthur Lewis, Editor: M. Gersovitz & C. F. Diaz Alejandro & G. Ranis & M. R. Rosenzweig, London: George Allen & Unwin Publ., pp Findlay, Ronald (1984), On Lewis, Contemporary Economists in Perspective, Editor: H. W. Spiegel & W. J. Samuels, Greenwich, CT: JAI Press. Gersovitz, Mark (2003), W. Arthur Lewis, The Oxford Encylopedia of Economic History, Editor: Joel Mokyr, Oxford University Press, (Çevrimiçi): views/entry.html?subview=main&entry=t168.e0440, 24/10/2008. Gersovitz, Mark (Editor) (1983), Selected Economic Writings of W. Arthur Lewis, New York: New York University Press. Girvan, Norman (2008), Sir Arthur Lewis: A Man of His Time; and Ahead of His Time, 20 February 2008, (Çevrimiçi): content/uploads/2008/02/sir arthur lewis a man of his time.pdf, 25/01/2010. Houseman, Gerald L. (1992), Understanding World Economic Development: The Work of W. Arthur Lewis, Challenge, Nov. Dec. 1992, pp Kirkpatrick, Colin & Armando Barrientos (2004), The Lewis Model After 50 Years, The Manchester School, Vol. 72, No. 6, Dec. 2004, pp Levitt, Kari Polanyi (2008), W. Arthur Lewis: Pioneer of Development Economics, UN Chronicle, Vol. 45, Issue: 1, pp Lewis, Arthur (1979/a), Autobiography, (Çevrimiçi): economics/laureates/1979/lewis autobio.html, 10/01/ S a yfa

20 Lewis, Arthur (1979/b), Prize Lecture: The Slowing Down of the Engine of Growth, 8 Ekim 1979, (Çevrimiçi): /lewis lecture.html, 10/01/2010. Lewis, Arthur (1992), Nobel Lectures, Economics , Editor: Assar Lindbeck, Singapore: World Scientific Publishing Co. Lundberg, Erik (1979), Presentation Speech, The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 1979, (Çevrimiçi): economics/laureates/1979/presentation speech.html, 02/10/2009. Nobelprize.org, Press Release, The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfreid Nobel 1979, 16 October 1979, (Çevrimiçi): economics/laureates/1979/press.html, 19/11/2009. Özateşler, Mustafa & M. Faysal Gökalp & Sadık Ö. Başer (1998), Nobel Ekonomi Ödülü Alan Ekonomistler ve Az Gelişmiş Ülkeler, Dokuz Eylül Üniversitesi Đ.Đ.B.F. Dergisi, Cilt: 13, Sayı: 1, 1998, ss Özdemir, Süleyman (2010), Ödül Töreni Konuşması: Büyümenin Motorunun Yavaşlaması, (Prize Lecture: The Slowing Down of the Engine of Growth), (Çeviri), 8 Ekim 1979, (Çevrimiçi): OdulToreni Konusmasi.pdf, 05/02/2010. Özdemir, Süleyman (2010), W. Arthur Lewis in Ekonomi Bilimine Katkısı Üzerine, (On W. Arthur Lewis Contributions to Economics), (Çeviri), (Çevrimiçi): RonaldFindlayMakale.pdf, 05/02/2010. Pearson, Richard (1991), Sir W. Arthur Lewis, Laureate, Dies, The Washington Post, 17/06/1991, (Çevrimiçi): &RQT=309&VName=PQD, 24/11/2009. Ranis, Gustav (2004), Arthur Lewis s Contributions to Development Thinking and Policy, The Manchester School, Vol. 72, No. 6, Dec. 2004, pp Sir Arthur Lewis Institute of Social and Economic Studies SALISES (2010), (Çevrimiçi): 01/02/2010. Stewart, James B. (2007), Book Review, The Journal of African American History, Vol. 92, Issue: 2, pp Streeten, Paul (1992), Arthur Lewis Distinguished Lecture What s Left of What s Left? Or: What Does It Mean to Be a Socialist Today?, Review of Black Political Economy, Vol. 21, Issue: 1, Summer 92. The Concise Encyclopedia of Economics, W. Arthur Lewis, (Çevrimiçi): 02/01/2009. Tignor, Robert L. (2006), Arthur Lewis and the Birth of Development Economics, New Jersey: Princeton University Press. Vane, Howard R. & Chris Mulhearn (2005), "W. Arthur Lewis ( )", The Nobel Memorial Laureates in Economics: An Introduction to Their Careers and Main Published Works, Massachusetts: Edward Elgar Publ., pp Vikipedia, Arthur Lewis, (Çevrimiçi): /01/ S a yfa